Μέχρι το 2000, περίπου, θεωρούσαμε το κάπνισμα cool, παρόλο ότι τα καμπανάκια για τις επιπτώσεις του στην υγεία είχαν αρχίσει να χτυπάνε προ πολλού. Οι μεγαλύτεροι, μάλιστα, μπορεί να θυμούνται ταξίδια με αεροπλάνα – τεκέδες, όπου κάποιοι μπορεί να κάπνιζαν ακόμα και πούρα ή πουράκια. Μέσα στο αεροπλάνο μπορούσες, εξάλλου,  να αγοράσεις πιο φθηνά (το πολύ δύο) κούτες με τσιγάρα.

Ολα αυτά άλλαξαν περίπου στα τέλη της δεκαετίας του 1980, οπότε άρχισε να απαγορεύεται το κάπνισμα στις πτήσεις πρώτα από και προς τις ΗΠΑ και μετά σιγά-σιγά σε όλη την Ευρώπη. (Να σημειωθεί ότι Ολυμπιακή Αεροπορία ήταν από τις τελευταίες εταιρείες που εφάρμοσαν το μέτρο στις αρχές του 21ου αιώνα. Οι Ελληνες ήταν και εξακολουθούν να είναι θεριακλήδες αφού σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ το 24,8% του πληθυσμού ηλικίας 16 ετών και άνω καπνίζει καθημερινά.)

Οσο για την οθόνη, μεγάλη και μικρή, το κάπνισμα ήταν εκ των ουκ άνευ. Ποιος μπορεί να φανταστεί τον Ντερκ Μπόγκαρτ, τον Στιβ ΜακΚουίν, τον Τζέιμς Ντιν χωρίς τσιγάρο στο χέρι ή τον Ορσον Ουέλες χωρίς το πούρο τύπου Τσώρτσιλ… Ο Σον Κόνερι μας συστήθηκε για πρώτη φορά στο «Δρ Νο» ως «Bond…James Bond» ανάβοντας αγέρωχα τσιγάρο, και στην θρυλική «Καζαμπλάνκα» ο Ρικ (Μπόγκαρτ) κάθεται μόνος στα σκοτεινά σε ένα μπαρ και ανάβει τσιγάρο. Είναι σκληρός, αλλά και συναισθηματικός, μοναχικός, μυστηριώδης, σκοτεινός. Είναι cool και απαρηγόρητος αλλά θρηνεί τον χαμένο του έρωτα με στυλ και η ατάκα του «Από όλα τα στέκια του τζιν, σε όλες τις πόλεις σε όλο τον κόσμο, εκείνη μπαίνει στο δικό μου» έχει μείνει στην ιστορία του κινηματογράφου.

(Δείτε τον Γουίλιαμ Χαρτ και τον Χάρβεϊ Καϊτέλ στον «Καπνό» (1995), των Πολ Oστερ και Γουέιν Γουάνγκ)

Χωρίς, άλλωστε, καπνό δεν θα υπήρχε καν ο «Καπνός» (1995), η θρυλική καλτ ταινία των Πολ Oστερ και Γουέιν Γουάνγκ για τους μοναχικούς Νεοϋορκέζους και η συνέχειά της αμέσως μετά «Λίγος Καπνός Ακόμα», με πρωταγωνιστή τον Χάρβεϊ Καϊτέλ στον ρόλο του καπνοπώλη  Ογκι Ρεν (σε μία από τις καλύτερες ερμηνείες της καριέρας του) που καπνίζει ασύστολα μαζί με τους φίλους και πελάτες του τους οποίους υποδύονται σπουδαίοι καλλιτέχνες.

Καπνίζεις; Εχεις στυλ, είσαι cool και σέξι …

«Το τσιγάρο είναι ο τέλειος τύπος τέλειας απόλαυσης. Είναι εξαίσιο και σε αφήνει ανικανοποίητο. Τι άλλο μπορεί να θέλει κανείς;», έγραψε κάποτε ο Οσκαρ Ουάιλντ στο μοναδικό του μυθιστόρημα «Το Πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι» (κυκλοφορεί στα Ελληνικά από τις εκδόσεις Μίνωας). Και για πολλά χρόνια, σημειώνει στην Telegraph ο Αλεξάντερ Λάρμαν,  ο κινηματογράφος, θεωρώντας την θέση του Ουάιλντ για το  τσιγάρο ως την πλατωνική ιδέα της επιτήδευσης, την ανέπτυξε ακόμη περισσότερο.

Καπνίζοντας στην οθόνη, οι ήρωες δήλωναν σέξι, κομψοί και cool. Οπως στην περίπτωση της Σάρον Στόουν στο «Βασικό Ενστικτο», για παράδειγμα, που άναψε τσιγάρο σε μια αίθουσα ανακρίσεων χλευάζοντας τους ντετέκτιβ: «Τι θα κάνετε; Θα με χρεώσετε για το κάπνισμα;», τους λέει. Μερικές από τις πιο cool ταινίες της δεκαετίας του 1990, από το «Pulp Fiction» έως το «Fight Club», παρουσίαζαν τους κύριους χαρακτήρες τους να καπνίζουν και έγιναν αμέσως μέρος του zeitgeist, του πνεύματος της εποχής. Δεν είναι τυχαίο ότι η Μία Γουάλας -ο χαρακτήρας της Ούμα Θέρμαν- στην αφίσα του «Pulp Fiction» σε κοιτάζει προκλητικά, σφίγγοντας ένα τσιγάρο στο χέρι με ήρεμη περιφρόνηση.

Ηταν δύσκολο, για όσους ενηλικιώθηκαν τη δεκαετία του 1990, να μην εντυπωσιαστούν από όλα αυτά, παρόλο που υπήρχαν παντού προειδοποιήσεις για την υγεία. Δύο δεκαετίες αργότερα, ο κόσμος είναι πολύ διαφορετικός. Η απαγόρευση του καπνίσματος σε εσωτερικούς χώρους το 2007 (και στην Ελλάδα από το 2019, πλην όμως με μεγάλη αντίσταση) έκανε αμέσως τα μπαρ, τα καφέ και τα εστιατόρια πολύ λιγότερο φιλόξενα για τους καπνιστές. Και ο συνδυασμός της αύξησης των τιμών του καπνού και της συνειδητοποίησης των φαινομενικά ατελείωτων ασθενειών, στις οποίες μπορεί να οδηγήσει το βαρύ κάπνισμα, σημαίνει ότι πλέον είναι σχεδόν σπάνιο να δεις ανθρώπους με τσιγάρο, στο χέρι σε αντίθεση με τον άκομψο αντικαταστάτη του, το άτμισμα, που είναι πανταχού παρών.

(Δείτε το trailer της ταινίας «Λίγος Καπνός Ακόμα», που ήταν η συνέχεια του «Καπνού»)

Οι περισσότερες χώρες, η μία μετά την άλλη, με τις ΗΠΑ στην κορυφή της λίστας, έχουν επιβάλει την απαγόρευση του καπνίσματος σε κάθε κλειστό δημόσιο χώρο και αυτή η ανησυχία για την υγεία –την οποία κάποιοι αποκαλούν λογοκρισία ή παρέμβαση, όπως γράφει στην Telegraph ο Αλεξάντερ Λάρμαν– έχει επεκταθεί και στον κινηματογράφο. Ο τελευταίος Τζέιμς Μποντ που κάπνισε ήταν ο Πιρς Μπρόσναν, στο άδοξο κύκνειο άσμα του «Die Another Day». Και μετά από μια σύντομη περίοδο κατά την οποία το κάπνισμα επί της οθόνης στο mainstream σινεμά ήταν αποκλειστική συνήθεια των κακών και των καταδικασμένων, φάνηκε να εξαφανίζεται σχεδόν εντελώς.

Οι ταινίες με τις υψηλότερες εισπράξεις των τελευταίων δύο δεκαετιών, όπως οι «Εκδικητές», «Πόλεμος των Αστρων», «Jurassic World» και άλλες παρόμοιες, είναι ζώνες μη καπνιζόντων και θα ήταν αδιανόητο οι σταρ τους να εμφανίζονται καπνίζοντας δημόσια. Οταν ο ίδιος ο «Iron Man», ο Ρόμπερτ Ντάουνι τζούνιορ, ομολόγησε το 2010 ότι είχε ξαναρχίσει το κάπνισμα, ακούστηκε σαν μια γνήσια επαναστατική παραδοχή (και αυτό από έναν άνθρωπο που οδηγήθηκε στη φυλακή για χρήση ουσιών). Μια δεκαετία αργότερα, ωστόσο, έγινε σαφές ότι το έκοψε και αφοσιώθηκε στη διατροφή, την άσκηση και τον διαλογισμό. Το 2015 η Disney απαγόρευσε εντελώς το κάπνισμα σε ταινίες της και πέντε χρόνια αργότερα λογοκρίθηκαν σκηνές του Γκούφι που προβάλλονταν από την υπηρεσία ροής Dinsey+.

Παρόλα αυτά, μετά από χρόνια αποχής, το κάπνισμα άρχισε να εμφανίζεται και πάλι σε mainstream ταινίες. Το νέο θρίλερ «Eileen» (2023) με πρωταγωνίστρια την Αν Χάθαγουεϊ στον ρόλο της αινιγματικής ψυχιάτρου φυλακών Ρεμπέκα Σεντ Τζον, παρουσιάζει την ηθοποιό να καπνίζει χωρίς να ζητάει συγγνώμη στην οθόνη, κάτι που η – διάσημη για τις υγιεινές συμπεριφορές της – σταρ λέει ότι σηματοδότησε μια σημαντική αλλαγή στη ζωή της:  «Φοβόμουν λίγο για το αν το κοινό θα συμφωνούσε με αυτή την ερμηνεία μου», είπε πρόσφατα. Οι εξαιρετικές κριτικές που έχει λάβει, όμως, υποδηλώνουν ότι δεν υπάρχει λόγος να φοβάται οτιδήποτε.

Το θέλγητρο της παραβατικότητας

Μια παρόμοια αίσθηση παραβατικότητας υπάρχει και στην πολυσυζητημένη νέα μαύρη κωμωδία – θρίλερ «Saltburn» (2023) της Εμεραλντ Φένελ, στην οποία η Βενίσια Κάτον (Αλισον Ολιβερ), η κόρη των ιδιοκτητών της ομώνυμης έπαυλης, επαναστατεί και καπνίζει στο τραπέζι, με αποτέλεσμα (spoiler!) να τιμωρηθεί δύο φορές. Πρώτον, με τον προφανή θάνατό της από αυτοκτονία και, δεύτερον, με την αποκάλυψη ότι εξαναγκάστηκε να το  διαπράξει από τον διαβολικό Ολιβερ Κουίρκ (Μπάρι Κέογκαν) όταν ο αδελφός της Φέλιξ Κάτον (Τζέικομπ Ελόρντι) τον προσκαλεί να περάσει το καλοκαίρι στην έπαυλη της αριστοκρατικής οικογένειάς του. Και όπως συμβαίνει με πολλά άλλα στο «Saltburn», η παραβατικότητα και η σαγήνη πάνε χέρι-χέρι. (Δείτε το trailer της ταινίας)

Φυσικά, σε έργα εποχής, υπάρχει πολύ μεγαλύτερη ανοχή. Ταινίες, από το «Maestro» του Μπράντλεϊ Κούπερ μέχρι το «Elvis» του Μπαζ Λούρμαν, δείχνουν τους πρωταγωνιστές τους να καπνίζουν αν και λίγες το έχουν παρακάνει όπως το «Mad Men», η σειρά – σταθμός στην ιστορία της τηλεόρασης,  στην οποία οι χαρακτήρες (ακόμη και οι έγκυες γυναίκες) εναλλάσσουν συνεχώς τσιγάρα και μαρτίνι. Το 2019, το Netflix ανακοίνωσε: «Αναγνωρίζουμε ότι το κάπνισμα είναι επιβλαβές και όταν απεικονίζεται θετικά στην οθόνη μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τους νέους», οπότε είναι δύσκολο να μην πιστέψουμε ότι οι κινηματογραφιστές έχουν κουραστεί από το νέο πνεύμα της λογοκρισίας, γράφει στην Telegraph ο Λάρμαν.

Σύμφωνα με εκτιμήσεις του Variety, εξάλλου, οι εννέα στις 10 υποψήφιες για Οσκαρ Καλύτερης Ταινίας του 2022, μεταξύ αυτών και η  τεράστια εισπρακτική επιτυχία «Top Gun: Maverick» δείχνουν τσιγάρα ή καπνό. Για να μη μιλήσουμε για τις νέες τηλεοπτικές σειρές σε πλατφόρμες streaming. Με άλλα λόγια, όπως φαίνεται, το κάπνισμα είναι και πάλι στη μόδα…

Για κάποιους, το θέλγητρο είναι προφανές. Οπως είπε στον Λάρμαν η δημοσιογράφος της Telegraph Κάρα Κένεντι: «Είμαι αμετανόητη καπνίστρια, γιατί δεν βλέπω τίποτα για το οποίο χρειάζεται να μετανοήσω. Το απολαμβάνω γιατί είναι ένα από τα πιο πολιτισμένα βίτσια που μπορείς να έχεις. Εχει στυλ, είναι κοινωνικό και διασκεδαστικό. Επιπλέον, ήταν αρκετά καλό για μερικούς από τους σπουδαιότερους ηθοποιούς όλων των εποχών, και αυτό έδωσε τον τόνο για μένα από τότε».

Ο Σάιμον Κλαρκ, διευθυντής του λόμπι για τα δικαιώματα των καπνιστών FOREST (Οργανισμός Ελευθερίας για το Δικαίωμα στην Απόλαυση του Καπνίσματος), μη καπνιστής ο ίδιος, όπως σημειώνει ο Λάρμαν, σχολίασε: «Θα χαιρόμουν αν οι σκηνοθέτες ταινιών που απευθύνονται σε ενήλικες αντιδρούσαν ενάντια στις προσπάθειες λογοκρισίας της δουλειάς τους που τους αρνείται τη δημιουργική ελευθερία να απεικονίζουν το κάπνισμα στην οθόνη. Το κάπνισμα στις ταινίες δεν θα πρέπει ποτέ να είναι άσκοπο, αλλά αν καθορίζεται από τον χαρακτήρα ή την πλοκή και αντανακλά τον πραγματικό κόσμο, ποιο είναι το πρόβλημα;»

Επηρεάζεται το κοινό από ήρωες καπνιστές ή όχι;

Αλλοι βλέπουν περισσότερες αποχρώσεις. Η Λούσι Μπόλτον, καθηγήτρια Φιλοσοφίας του Κινηματογράφου στο πανεπιστήμιο Κουίν Μέρι του Λονδίνου αναγνωρίζει αμέσως την γοητεία των σταρ που καπνίζουν στην οθόνη. «Σκέφτομαι ότι για τη Μπέτι Ντέιβις και την Αβα Γκάρντνερ το κάπνισμα είναι μέρος της αίγλης τους, αλλά επίσης είναι σημαντικό μέρος της εικόνας της Σον Γιανγκ στο “Blade Runner” και της Μισέλ Φάιφερ στις “Σχέσεις Πάθους”… Από τον Τζέιμς Ντιν μέχρι τον Τζόνι Ντεπ και από τη Λορίν Μπακόλ μέχρι τη Λίλι Ντεπ, αν φαίνονται γοητευτικοί και cool [καπνίζοντας], επηρεάζουν το κοινό που εντυπωσιάζεται εύκολα», λέει στην Telegraph.

«Το όνομά μου είναι Μποντ. Τζέιμς Μποντ» – Δείτε το βίντεο κλιπ από το «Δρ. Νο»

Η αγγλίδα ακαδημαϊκός αποδίδει την άνοδο του καπνίσματος στην οθόνη σε «εξέγερση, ελευθεριακή ίσως, και στους ανθρώπους που αρνούνται να τους λένε τι να κάνουν». Παρατηρεί, ωστόσο,  ότι «τώρα υπάρχει το άτμισμα, που φαίνεται πολύ λιγότερο επαναστατικό». Αν ηθοποιοί όπως ο Τιμοτέ Σαλαμέ και η Ναόμι Εϊκι συνδέονταν δημόσια με το κάπνισμα, υποθέτει, θα αυξανόταν πολύ η δημοτικότητά του. Γιατί «είναι νέοι, cool ηθοποιοί με δυνατές προσωπικότητες και φαίνονται διασκεδαστικοί. Εχουν στυλ και αυτό είναι το βασικό σχέδιο».

Ο Κλαρκ διαφωνεί: «Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι αρκετά έξυπνοι για να διακρίνουν μεταξύ ενός ηθοποιού και του ρόλου που υποδύεται στην οθόνη, οπότε η συζήτηση για “ κοινό που εντυπωσιάζεται” είναι μάλλον υπεροπτική», λέει. «Και αν μεγάλοι σταρ είναι καπνιστές στην πραγματική ζωή, δεν έχει να κάνει με κανέναν άλλο. Είναι ηθοποιοί που εργάζονται σε μια πολύ αγχωτική βιομηχανία, όπως μπορώ να φανταστώ. Δεν ζήτησαν να γίνουν πρότυπα, ούτε θα έπρεπε να είναι, οπότε αφήστε τους ήσυχους!», προσθέτει ο μη καπνιστής υπέρμαχος του δικαιώματος στο κάπνισμα.

Η ίδια η Μπόλτον, εξάλλου, παρόλο ότι αναγνωρίζει το σεξ απίλ του καπνίσματος το αποφεύγει: «Με έναν πατέρα που πέθανε από καρδιακή νόσο, μετά από έξι εμφράγματα και ένα τριπλό μπαϊπάς –όλα εξαιτίας του καπνίσματος– δεν το έχω αγγίξει ποτέ ούτε και θα το κάνω», αποκαλύπτει.  Και πιστεύει ότι, ακόμα κι αν το κάπνισμα επιστρέψει στο σινεμά, η επιρροή του έχει τελειώσει: «Η ακμή του έχει περάσει, αλλά θα στέλνει πάντα κάποια μηνύματα, θετικά και αρνητικά, ειδικά αυτά της επανάστασης».

«Το κάπνισμα δεν θα περάσει ποτέ στην ιστορία», λέει ο Κλαρκ, «αλλά αν δεν εφεύρουμε ένα εντελώς “ασφαλές” τσιγάρο, δεν μπορώ να φανταστώ ότι θα επιστρέψει ποτέ στην προηγούμενη δημοτικότητά του. Για δύο λόγους. Πρώτον, υπάρχουν πάρα πολλοί περιορισμοί στην πώληση και κατανάλωση καπνού, οι περισσότεροι από τους οποίους είναι απίθανο να αντιστραφούν. Δεύτερον, γνωρίζουμε πολύ περισσότερα για τους κινδύνους για την υγεία που συνδέονται με το κάπνισμα από ό,τι πριν από 50 ή 60 χρόνια, και αυτό έχει επηρεάσει προφανώς τις πρόσφατες γενιές να μην αρχίσουν το κάπνισμα. Και δεν μπορώ να το δω αυτό να αλλάζει».

Σύμφωνα πάντως με την εκτίμηση της φανατικής αντικαπνίστριας Χέιζελ Τσίζμαν, από την οργάνωση ASH (Δράση για το κάπνισμα και την υγεία),  το κάπνισμα μπορεί να είναι καταστροφικό ειδικά για τους νέους: «Οι έφηβοι που βλέπουν σκηνές καπνίσματος σε ταινίες είναι πιο πιθανό να το δοκιμάσουν, και η φύση [των σκηνών], είτε θετική είτε αρνητική, δεν φαίνεται να αλλάζει αυτό το αποτέλεσμα», λέει. Για την Τσίζμαν, οι συνέπειες είναι προφανείς και αδιαμφισβήτητες: «Είναι πολύ εθιστικό, σκοτώνει δύο στους τρεις μακροχρόνιους καπνιστές και κοστίζει στην κοινωνία περίπου 57 δισ. ευρώ ετησίως. Οι μόνοι άνθρωποι στην κοινωνία που επωφελούνται από τον καπνό είναι οι μεγάλες καπνοβιομηχανίες», τονίζει.

Αυτό είναι προφανώς αλήθεια. Το κάπνισμα κάνει κακό στην υγεία είναι δηλητηριώδες και ακριβό. Είναι όμως και η συμβολική απεικόνιση της Οντρεϊ Χέπμπορν στο «Πρόγευμα στο Τίφανις» (1961), της Ρενέ Ζελβέγκερ στο «Ημερολόγιο της Μπρίτζετ Τζόουνς» (2001) και του Τζέιμς Ντιν στον «Επαναστάτη Χωρίς Αιτία» (1955). Οσο υπάρχει ο κινηματογράφος, γράφει ο Αλεξάντερ Λάρμαν στην Telegraph,  το πιθανότερο είναι ότι τα τσιγάρα θα συνεχίσουν να εμφανίζονται στην οθόνη, έστω και αν αυτό εξοργίζει τους επαγγελματίες υγείας. Ισως, όμως, θα έπρεπε να έχουν κατά νου ένα άλλο αξίωμα του Ουάιλντ: «Η φαυλότητα είναι ένας μύθος που επινοήθηκε από καλούς ανθρώπους για να εξηγήσει την περίεργη ελκυστικότητα των άλλων»…

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News