Τα εμβόλια είναι μία από τις μεγάλες επιτυχίες της σύγχρονης ιατρικής. Χάρη σε αυτά δεν είμαστε πλέον ευάλωτοι σε ασθένειες όπως η ευλογιά, η πολιομυελίτιδα ή η ιλαρά. Το εμβόλιο της γρίπης, ωστόσο, είναι μια διαφορετική ιστορία. Η αποτελεσματικότητά του ποικίλει από ασθενή σε ασθενή, από πληθυσμό σε πληθυσμό και από χρονιά σε χρονιά. Χρειάζεται να ενημερώνεται κάθε τόσο, όμως, ακόμη και σε μια καλή χρονιά η αποτελεσματικότητά του συνήθως δεν υπερβαίνει το 50%. Μπορεί να βασιζόμαστε στο αντιγριπικό εμβόλιο για να αποφύγουμε τη γρίπη, αλλά η ιστορία της δείχνει ξεκάθαρα πόσο μακριά είμαστε ακόμη από μια αξιόπιστη  έκδοσή του.

Ο εμβολιασμός, δηλαδή η διαδικασία μόλυνσης ενός υγιούς ατόμου με μικρόβιο για την πρόληψη ασθενειών, χρονολογείται τουλάχιστον χίλια χρόνια. Αλλά η έναρξη του εμβολιασμού, όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, πιστώνεται στον βρετανό γιατρό Εντουαρντ Τζένερ, ο οποίος τον 18ο αιώνα δημιούργησε το πρώτο εμβόλιο της ευλογιάς, μιας ασθένειας που εκείνη την εποχή σκότωνε περισσότερο από το 30% όσων μολύνονταν.

Το εμβόλιο του Τζένερ τροποποιήθηκε και βελτιώθηκε τις επόμενες δεκαετίες ενώ σύντομα προστέθηκαν και άλλα. Ο Λουί Παστέρ ανέπτυξε εμβόλια για ασθένειες ζώων όπως η χολέρα των πουλερικών και ο άνθρακας, αλλά και το πρώτο εμβόλιο της λύσσας (αντιλυσσικός ορός), μια κοινή και θανατηφόρα ασθένεια του 19ου αιώνα.

Οι πανδημίες του 20ου αιώνα

Πριν από έναν αιώνα, κατά τη διάρκεια της πανδημίας της γρίπης του 1918, αντιγριπικά εμβόλια δεν υπήρχαν. Δεν ήταν γνωστό τι ακριβώς προκαλούσε την ασθένεια, οπότε δεν ήταν δυνατόν να παρασκευαστεί ένα εμβόλιο που θα προστάτευε τους ανθρώπους. Αλλά αυτό δεν εμπόδισε τους επιστήμονες να κάνουν κάτι, οτιδήποτε, για να καταπολεμήσουν την πανδημία.

Το 1919 ο Εντουαρντ Ροουζνάου από την κλινική Mayo στο Ρότσεστερ της Μινεσότα απομόνωσε αρκετά βακτήρια από τα πτύελα και τους πνεύμονες ασθενών με γρίπη, έφτιαξε ένα εμβόλιο που περιείχε πέντε διαφορετικά είδη βακτηρίων και το χορήγησε σε 100.000 ανθρώπους. Στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Tufts, ο Τίμοθι Λίρι (θείος του ψυχολόγου και συγγραφέα Τίμοθι Λίρι, που έγινε αργότερα γνωστός για τα πειράματά του με το LSD) παρήγαγε το δικό του εμβόλιο, το οποίο στάλθηκε στο Σαν Φρανσίσκο, και με αυτό εμβολιάστηκαν τουλάχιστον 18.000 άνθρωποι.

Αυτές και άλλες προσπάθειες έδωσαν ελπίδες στις ΗΠΑ που είχαν πληγεί δραματικά. Μάλιστα ένας υγειονομικός υπάλληλος έγραψε τότε ότι η μεγαλύτερη αξία του αντιγριπικού εμβολίου ήταν ότι μείωσε την «γριποφοβία». Η ανησυχία και ο φόβος είχαν εξαπλωθεί εξίσου γρήγορα με την ασθένεια και κάθε εμβόλιο που παρείχε έστω ψυχική ανακούφιση ήταν ευπρόσδεκτο, αναφέρει σε άρθρο του στον Guardian o γιατρός Τζέρεμι Μπράουν, συγγραφέας βιβλίου για τη γρίπη. Βεβαίως δεν υπήρχαν αποδεικτικά στοιχεία ότι κάποια από αυτά τα εμβόλια ήταν αποτελεσματικά.

Το 1933 εντοπίστηκε ο ιός της γρίπης, και οι επιστήμονες μπορούσαν πλέον να αντιμετωπίσουν τον ένοχο και όχι το χάος που προκαλούσε στο πέρασμά του. Οι Ρώσοι προηγήθηκαν, εξασθενίζοντας τον ιό. Περίπου ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι στην ΕΣΣΔ εμβολιάστηκαν με τον ζωντανό πλην όμως εξασθενημένο ιό της γρίπης, μάλιστα η χρήση αυτού του εμβολίου συνεχίστηκε μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα. Αν και φάνηκε να είναι επιτυχές, το εμβόλιο «ζωντανής» γρίπης δεν δοκιμάστηκε ποτέ με αυστηρό τρόπο ενώ δεν έπαψε να αποτελεί συνεχή κίνδυνο. Δεδομένου ότι χρησιμοποιούσε έναν ζωντανό ιό, θα μπορούσε να διασταυρωθεί με άλλα στελέχη και να μεταμορφωθεί σε μια πολύ πιο μολυσματική έκδοση.

Οι ερευνητές έστρεψαν κατόπιν την προσοχή τους στη δημιουργία ενός εμβολίου που περιείχε «ανενεργά» στελέχη και δεν προκαλούσε καμία ανησυχία για την αναπαραγωγή του ιού.

Τα πρώτα χρόνια, το αντιγριπικό εμβόλιο περιείχε μόνο ένα στέλεχος, τον ιό της γρίπης Α, διότι μόνο αυτό το είδος γρίπης ήταν γνωστό. Το 1940 εντοπίστηκε η γρίπη Β, οπότε ξεκίνησε η διαρκής προσπάθεια δημιουργίας εμβολίων για την αντιμετώπιση πολλαπλών εξελισσόμενων στελεχών. Μέχρι τη δεκαετία του 1950 υπήρχε ένα εμβόλιο που ήταν αποτελεσματικό κατά των Α και Β, αλλά ο ιός, όπως πάντα, ξεπερνούσε την επιστήμη. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970 χρειάστηκε να παρασκευαστεί ένα νέο εμβόλιο για την αντιμετώπιση τριών στελεχών. Για την γρίπη της περιόδου 2016-17, οι περισσότερες δόσεις εμβολίου που παρασκευάστηκαν στις ΗΠΑ είχαν στον στόχο τους τέσσερα διαφορετικά στελέχη.

Τα τελευταία 100 χρόνια, λοιπόν, γίνεται ένας αδιάκοπος αγώνας εναντίον ενός εχθρού με τον οποίο διαπραγμάτευση δεν γίνεται. Το κλειδί για ένα καλό αντιγριπικό εμβόλιο είναι να ταιριάζει με τα στελέχη που κυκλοφορούν κατά τη διάρκεια μιας δεδομένης εποχής. Η πρόκληση είναι ότι χρειάζονται περίπου έξι μήνες για να παρασκευαστεί ένα εμβόλιο με συστατικά που βασίζονται σε κάποια έξυπνη ερευνητική εργασία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας.

Πώς δουλεύει για τη γρίπη η ΠΟΥ

Υπάρχουν περίπου 110 κέντρα γρίπης της ΠΟΥ σε 80 χώρες που λαμβάνουν επιχρίσματα από τις μύτες και τους λαιμούς ασθενών με συμπτώματα που μοιάζουν με αυτά της γρίπης. Αυτά τα κέντρα εντοπίζουν τα στελέχη της γρίπης που κυκλοφορούν και περιστασιακά εντοπίζουν ένα νέο στέλεχος. Όταν συμβεί αυτό, το στέλνουν σε ένα από τα πέντε συνεργαζόμενα κέντρα, στο Λονδίνο, την Ατλάντα, τη Μελβούρνη, το Τόκιο και το Πεκίνο, για μια πιο λεπτομερή μοριακή ανάλυση.

Και δύο φορές το χρόνο (τον Φεβρουάριο για το βόρειο ημισφαίριο και τον Σεπτέμβριο για το νότιο) ο ΠΟΥ συγκαλεί μια συνάντηση για να συγκεντρώσει όλες τις πληροφορίες και να προτείνει συνταγή εμβολίου για την επόμενη σεζόν. Στις ΗΠΑ, τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC) στην Ατλάντα παρέχουν επιπλέον εγχώρια δεδομένα και η Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) λαμβάνει την τελική απόφαση για τη σύσταση του εμβολίου. Οι παρασκευαστές έχουν στη συνέχεια περίπου έξι μήνες στη διάθεσή τους για να φέρουν το συνιστώμενο εμβόλιο  στην αγορά.

Επειδή, όμως, ο ιός της γρίπης μπορεί να μεταλλάσσεται πολύ γρήγορα, η δημιουργία της ακριβούς συνταγής είναι δύσκολη. Κάποιες φορές είναι σχεδόν τέλεια, αλλά αυτό δεν συμβαίνει πάντα. Εάν ο ιός μεταλλαχθεί και μετά τη συνάντηση του ΠΟΥ τον Φεβρουάριο, τότε υπάρχει αναντιστοιχία μεταξύ εμβολίου και ιού. Και όσο μεγαλύτερη είναι η αναντιστοιχία, τόσο λιγότερο αποτελεσματικό είναι το εμβόλιο.

Μια καλή χρονιά, το εμβόλιο μπορεί να είναι αποτελεσματικό σε ποσοστό 50-60%. Αλλά στη γρίπη του 2004-2005, το ποσοστό ήταν μόλις 10%, και το 2014-2015, 19%, σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος που ήταν πάνω από 50%. Στις αρχές της εποχής της γρίπης του 2017-2018, παρουσιάστηκε ρεκόρ νοσοκομειακής νοσηλείας και παρόλο που η τελευταία έκδοση του εμβολίου βελτιώθηκε κατά τη διάρκεια της σεζόν, η συνολική αποτελεσματικότητά του εκτιμάται ότι ήταν 40%.

Γενικά τα παιδιά ανταποκρίνονται πολύ καλά στο αντιγριπικό εμβόλιο αλλά η κατάσταση είναι πιο περίπλοκη με τους ηλικιωμένους ασθενείς, οι οποίοι έχουν μεν συνολικά ασθενέστερο ανοσοποιητικό σύστημα αλλά έχουν αποκτήσει και μια φυσική ανοσία κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Εχοντας περάσει πολλές σεζόν γρίπης, το ανοσοποιητικό τους σύστημα είναι κατά κάποιον τρόπο πιο σοφό, από αυτό των νέων.

Τα ηλικιωμένα άτομα

Στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες συνιστάται έντονα στα ηλικιωμένα άτομα να εμβολιάζονται κατά της γρίπης. Μία μελέτη σύγκρινε 18 διαφορετικές ομάδες σε 10 σεζόν γρίπης και διαπίστωσε ότι το εμβόλιο μείωσε το συνολικό ποσοστό χειμερινής θνησιμότητας σε ηλικιωμένους κατά 50%. Ωστόσο, στις ΗΠΑ οι επιδημιολόγοι του CDC έδειξαν ότι το ποσοστό θνησιμότητας εξαιτίας της γρίπης στους ηλικιωμένους αυξήθηκε παράλληλα με το ποσοστό εμβολιασμού, γεγονός που εγείρει ερωτήματα σχετικά με την αναγκαιότητα του εμβολιασμού.

Ένας τρόπος για την καλύτερη προστασία των ηλικιωμένων είναι ο εμβολιασμός των μαθητών, όπως αποδείχτηκε στην Ιαπωνία. Από το 1962 έως το 1987 οι περισσότεροι ιάπωνες μαθητές εμβολιάστηκαν κατά της γρίπης, για μια δεκαετία, μάλιστα, εφαρμόστηκε ένα πρόγραμμα υποχρεωτικού εμβολιασμού που σταμάτησε το 1994. Τα επόμενα χρόνια παρατηρήθηκε αύξηση του αριθμού των θανάτων ηλικιωμένων κατά τις περιόδους της γρίπης. Στις ΗΠΑ, όπου δεν υπήρξε αλλαγή στην πολιτική εμβολιασμού, οι θάνατοι ηλικιωμένων τις ίδιες εποχές γρίπης παρέμειναν αμετάβλητοι. Με άλλα λόγια ο εμβολιασμός ενός μέρους του πληθυσμού ωφελεί ένα άλλο.

Αλλά τα δεδομένα δεν ερμηνεύονται με το ίδιο τρόπο παντού. Κάθε έθνος σχεδιάζει τη δική του πολιτική για τη δημόσια υγεία. Ετσι, στις ΗΠΑ το CDC έχει συστήσει το εμβόλιο γρίπης για όλα τα υγιή παιδιά από το 2008 ενώ το 2013, και το Ηνωμένο Βασίλειο εισήγαγε μια πολιτική εμβολιασμού των παιδιών, σε αντίθεση με την πλειονότητα των ευρωπαϊκών χωρών. Η Γερμανία παρέχει δωρεάν εμβόλια μόνο σε ηλικιωμένους, αφήνοντας τους γονείς να πληρώσουν για τα παιδιά τους. Σε όλη την Ευρώπη, το ποσοστό εμβολιασμού των παιδιών είναι 15%, έναντι σχεδόν 60% στις ΗΠΑ.

Αν όμως τα εμβόλια είναι όντως το μεγαλύτερο όπλο της ανθρωπότητας κατά της γρίπης, γιατί χρησιμοποιούνται τόσο διαφορετικά;

Στις ΗΠΑ παρά την συχνή αποτυχία του εμβολίου, οι Αμερικανοί βομβαρδίζονται κάθε χρόνο με υπενθυμίσεις και ως τα τέλη Αυγούστου, φαρμακεία και ιατρεία έχουν προετοιμαστεί αναλόγως. Το εμβόλιο προσφέρεται σε πολλούς χώρους εργασίας ενώ στα νοσοκομεία το νοσηλευτικό προσωπικό εμβολιάζεται υποχρεωτικά. Πίσω από αυτή την προσπάθεια βρίσκεται το CDC, το οποίο συνιστά το εμβόλιο γρίπης για όλους τους ανθρώπους από έξι μηνών και πάνω. Ανάλογη εκστρατεία, όμως, δεν γίνεται σε άλλες χώρες. Η Ευρώπη και η Αυστραλία συστήνουν το εμβόλιο μόνο σε παιδιά, ηλικιωμένους και ασθενείς, αλλά όχι σε υγιείς ενήλικες.

Η διαφορά έγκειται στη διατύπωση. Η προσέγγιση του CDC στις ΗΠΑ είναι ότι πρόκειται για δυνητικά θανατηφόρο νόσημα που μπορεί να προληφθεί με ένα εμβόλιο. Αντίθετα για τους Βρετανούς, και για τους Ευρωπαίους γενικά, η γρίπη είναι απλά ενοχλητική. Σύμφωνα με το βρετανικό NHS (ΕΣΥ): «Η γρίπη είναι μια κοινή μολυσματική ιογενής ασθένεια που εξαπλώνεται με βήχα και φτάρνισμα. Μπορεί να είναι πολύ δυσάρεστη, αλλά συνήθως θα αρχίσετε να αισθάνεστε καλύτερα μέσα σε περίπου μια εβδομάδα … [Εάν είστε ένας κατά τα άλλα υγιής ενήλικας] δεν υπάρχει συνήθως ανάγκη να επισκεφθείτε γιατρό εάν έχετε συμπτώματα που μοιάζουν με γρίπη. Το καλύτερο φάρμακο είναι να ξεκουραστείτε στο σπίτι, στα ζεστά και να πίνετε άφθονο νερό για να αποφύγετε την αφυδάτωση».

Τελικά η γρίπη είναι δολοφόνος ή απλά ενοχλητική; Γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι κάθε χρόνο σκοτώνει πολλούς ανθρώπους τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη. Για σχεδόν όλους τους υγιείς ανθρώπους η γρίπη δεν είναι παρά μια μικρή ενόχληση, παρόλα αυτά μπορεί σε κάποιους να προκαλέσει ακόμη και θάνατο. Σε κάθε περίπτωση η γρίπη δεν είναι καρκίνος ούτε καρδιακή νόσος. Αλλά η αναζήτηση για ένα καλύτερο αντιγριπικό εμβόλιο συνεχίζεται.

Το ιδανικό θα ήταν ένα εμβόλιο που θα μπορούσε να καλύπτει όλες τις πιθανές μορφές γρίπης και θα γινόταν εφάπαξ και όχι κάθε χρόνο όπως συμβαίνει τώρα. Δεκάδες ερευνητικά εργαστήρια σε ολόκληρο τον κόσμο εργάζονται για τη δημιουργία αυτού του αποκαλούμενου παγκόσμιου εμβολίου, αλλά μέχρι στιγμής χωρίς επιτυχία.

Ο ιός της γρίπης είναι πάρα πολύ έμπειρος στο να μεταμφιέζεται και να είναι πάντα ένα βήμα μπροστά από τις προσπάθειες εξουδετέρωσής του με ένα εμβόλιο που να ταιριάζει σε όλους. Ετσι αν και η γρίπη είναι μια κοινή ασθένεια, η εξεύρεση αποτελεσματικού εμβολίου για την πρόληψή της παραμένει μια εξαιρετικά δύσκολη προσπάθεια.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News