Ακριβώς πριν από 68 χρόνια, εκατομμύρια τηλεθεατές στη Βρετανία παρακολούθησαν ρεπορτάζ της διαχρονικής ειδησεογραφικής εκπομπής του BBC «Panorama» σχετικά με μια ελβετική οικογένεια που… μάζευε μακαρόνια από δέντρα! Σήμερα ακούγεται σαν γελοίο αστείο, αλλά τότε πολλοί τηλεθεατές το είχαν πιστέψει.

Οι πειστικές ερμηνείες των ηθοποιών που κατέβαζαν νήματα από σπαγγέτι από τα κλαδιά του δέντρου, σε συνδυασμό με την αυστηρά σοβαροφανή δημοσιογραφική αφήγηση του αείμνηστου παρουσιαστή του BBC Ρίτσαρντ Ντίμπλμπι, έδιναν στο «ρεπορτάζ» έναν αέρα αυθεντικότητας. Επρόκειτο, βεβαίως, για πρωταπριλιάτικο αστείο.

Αφιέρωμα του BBC στις πρωταπριλιάτικες δημοσιογραφικές φάρσες, αφού ξεκαθαρίζει ότι τα μακαρόνια παρασκευάζονται από σιτάρι και νερό και δεν φυτρώνουν στα δέντρα, δικαιολογεί τους… ευκολόπιστους τηλεθεατές εκείνης της εποχής επισημαίνοντας ότι τα σπαγγέτι δεν ήταν ένα συνηθισμένο πιάτο στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1957 – οπότε δεν ήταν εντελώς παράδοξο το «ρεπορτάζ» να γίνει πιστευτό από κάποιους.

Το συγκεκριμένο θέμα της εκπομπής «Panorama» ξεκίνησε μια παράδοση στον βρετανικό Τύπο. Κάθε χρόνο την 1η Απριλίου οι εφημερίδες δημοσίευαν περίεργες ιστορίες με μηδενική ή ελάχιστη σχέση με την πραγματικότητα, προς τέρψη των αναγνωστών τους, οι οποίοι διασκέδαζαν με το να τις ανακαλύπτουν.

Στη δεκαετία του 1970 ο Guardian κυκλοφόρησε ως ένθετο έναν ολόκληρο ταξιδιωτικό οδηγό για το φανταστικό νησί Σαν Σερίφ του Ινδικού Ωκεανού. Το όνομά του ήταν ένα λογοπαίγνιο παρμένο από την ομάδα γραμματοσειρών sans serif – και το νησί απεικονίστηκε σε σχήμα ερωτηματικού.

Προ δεκαετίας, τα πρωταπριλιάτικα «ρεπορτάζ» ήταν τόσο διαδεδομένα, που το BBC παρουσίαζε μια σύνοψή τους. Πολλά είχαν ως επίκεντρο τις επικείμενες γενικές εκλογές του 2015, με την εφημερίδα Sun να γράφει ότι ο τότε ηγέτης των Εργατικών, Εντ Μίλιμπαντ, είχε βάψει τα μαλλιά του ξανθά «σε μια απέλπιδα προσπάθεια να προσεγγίσει τους ψηφοφόρους του Μπόρις Τζόνσον». Ποιος ξέρει ποιο θα ήταν το αποτέλεσμα των εκλογών αν ίσχυε η συγκεκριμένη είδηση;

Το δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία της Σκωτίας βρέθηκε στο επίκεντρο των πρωταπριλιάτικων δημοσιευμάτων του 2014, με τις εφημερίδες Daily Express, Daily Mail, Sun και Guardian να σέρνουν τον χορό των ψεμάτων. Ο Guardian, για παράδειγμα, έγραψε ότι σε περίπτωση ανεξαρτησίας η Σκωτία θα άλλαζε το σύστημα οδήγησης, υιοθετώντας εκείνο από τη δεξιά λωρίδα κυκλοφορίας, που ισχύει στις χώρες της ΕΕ.

Στις μέρες μας τα πρωταπριλιάτικα ψέματα των βρετανικών εφημερίδων είναι πολύ λιγότερα, καθώς η άνοδος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχει οδηγήσει το κοινό σε μια διαφορετική σχέση με τον Τύπο. Στην εποχή των fake news και της παραπληροφόρησης, και δεδομένου ότι η αξιοπιστία της σύγχρονης δημοσιογραφίας βρίσκεται υπό μόνιμη αμφισβήτηση και αντιμετωπίζεται με σκεπτικισμό, ακόμα και ένα πρωταπριλιάτικο αστείο μπορεί να αποδειχτεί επιζήμιο.

Δημοσιογράφοι, όμως, αναφέρουν στο BBC ότι το μεγαλύτερο έγκλημα κατά της δημοσιογραφίας είναι πως ελάχιστα πρωταπριλιάτικα «ρεπορτάζ» των εφημερίδων είναι πραγματικά επιτυχημένα. Ισχυρίζονται, επίσης, ότι η άνοδος στην εξουσία ηγετών όπως ο Ντόναλντ Τραμπ, του οποίου οι περισσότερες δηλώσεις ακούγονται σαν πρωταπριλιάτικα ψέματα, δεν βοηθάει.

Μια άλλη παράμετρος είναι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στα οποία κυκλοφορούν «μπαγιάτικες» ειδήσεις, εκτός, δηλαδή, του χρονικού τους πλαισίου. Παλαιότερα, τα πρωταπριλιάτικα αστεία ήταν… ημέρας, αφού η ημερομηνία κυκλοφορίας τους βρισκόταν στην κορυφή των σελίδων των εφημερίδων. Σήμερα, οι αναγνώστες που διαβάζουν μια απίστευτη είδηση, έχουν κάθε λόγο να υποψιάζονται ότι μπορεί να συνέβη πριν από μήνες ή και χρόνια.

Ειδικά με την εμφάνιση της Τεχνητής Νοημοσύνης, η οποία είναι σε θέση να παρουσιάζει βίντεο με απόλυτα πιστευτή παραπληροφόρηση μέσα σε λίγα λεπτά, ο ρόλος των μέσων ενημέρωσης να διαχωρίζουν τα γεγονότα από τη φαντασία δεν ήταν ποτέ πιο σημαντικός, αναφέρουν δημοσιογράφοι στο BBC.

Οι πρωταπριλιάτικες ιστορίες εξυπηρετούν την ψυχαγωγική πλευρά της δημοσιογραφίας, αλλά συχνά ενδέχεται να έχουν τον αντίθετο αντίκτυπο από αυτόν της ψυχαγωγίας, εκνευρίζοντας και να απομονώνοντας μερίδα αναγνωστών, εξηγούν στο BBC καθηγητές δημοσιογραφικών σχολών. Για αυτόν τον λόγο, επισημαίνουν, κάποιοι δημοσιογραφικοί ιστότοποι προσθέτουν σαφέστατες δηλώσεις αποποίησης ευθυνών προτού τις δημοσιεύσουν.

Παρά τον δισταγμό που επιδεικνύουν τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, η παράδοση των πρωταπριλιάτικων ψεμάτων ζει και βασιλεύει στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης – αλλά κυρίως από φίρμες προϊόντων. Κάθε χρόνο πολλές εταιρείες ανακοινώνουν νέα προϊόντα ή προσφορές που συνειδητά είναι υπερβολικά γελοίες για να γίνουν πιστευτές. Η Tesco, για παράδειγμα, κάποτε ανακοίνωσε ότι τεστάρει ελαστικούς διαδρόμους αλά τραμπολίνα στις αλυσίδες σουπερμάρκετ της.

Ομως οι εταιρείες μπορεί να προκαλέσουν πανικό αν οι καταχωρήσεις τους στα μέσα ενημέρωσης δεν είναι αρκετά αστείες ώστε να τις καταλαβαίνουν οι συντάκτες τους ή το αναγνωστικό κοινό. Στα τέλη Μαρτίου 2021 η Volkswagen ισχυρίστηκε ότι άλλαζε το όνομά της σε «Voltswagen», ως ένα νεύμα προς τα ηλεκτρικά οχήματα. Οταν αποκαλύφθηκε πως ήταν πρωταπριλιάτικο αστείο, πολλά ειδησεογραφικά μέσα αναγκάστηκαν να εκδώσουν ανάκληση των «ρεπορτάζ».

Με βάση τις τρέχουσες τάσεις είναι μάλλον απίθανο να υπάρξουν ξανά πρωταπριλιάτικες φάρσες τόσο επιτυχημένες όσο εκείνη του «μακαρονόδενδρου» του Panorama. Οι διαθέσιμες πηγές ενημέρωσης στις μέρες μας είναι άπειρες συγκρινόμενες με εκείνες του 1957, οπότε οποιοδήποτε αντίστοιχο αστείο θα έχανε το εφέ του μέσα σε δευτερόλεπτα. Αυτός είναι, άλλωστε, ο λόγος που, σχεδόν 70 χρόνια αργότερα, οι Βρετανοί ακόμα αναφέρουν τη συγκεκριμένη φάρσα του BBC.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News