Παράξενος είναι ο κόσμος. Στην Ελλάδα τα επώνυμα έχουν βάρος, διέπονται από φόρτιση, χαρακτηρίζουν συναισθηματικούς δεσμούς. Τα σε «-όπουλος» και «-ίδης», τα σε «-άκης» και σε «-έας» μπορούν να κάνουν περήφανους ανθρώπους γύρω μας, να ορκίσουν βουλευτές, να προξενήσουν έριδες και μίση (παλιομοδίτικα, έστω), ενίοτε και να εξασφαλίσουν το μέλλον παιδιών και εγγονιών, αν όχι και δισέγγονων, μιας οικογένειας. Το επίθετο μπορεί να γίνει διαβατήριο, σημαία, φυλαχτό. Του ανδρός (το επίθετο), ασφαλώς.

Το ρεπορτάζ δείχνει ότι ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις στις οποίες γυναίκες χαρίζουν στα παιδιά τους το δικό τους επώνυμο, όταν υπάρχει έτερον ήμισυ και επίσημη δέσμευση, γάμος ή σύμφωνο συμβίωσης. Το γεγονός ότι είναι υποχρεωμένες να τηρούν το δικό τους πατρικό επώνυμο μετά τον γάμο τους, έχοντας δικαίωμα να προσθέσουν και αυτό του συζύγου, μοιάζει να μην παίζει ρόλο.

Αν υπάρχει μια απόφαση πρωτότυπη περί τα επίθετα, ανήκει στην Ιταλία και είναι μόλις λίγων εβδομάδων. Τα Μέσα τη χαιρέτισαν ως «ιστορική»: το Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας όρισε ότι τα παιδιά που γεννιούνται θα πρέπει να αποκτούν, αυτομάτως, τα επώνυμα και των δύο γονέων. Σύμφωνα με τους ιταλούς ανώτατους δικαστές, ο ισχύων μέχρι σήμερα νόμος της αυτόματης απόκτησης μόνον του πατρικού επωνύμου, «ζημιώνει την ταυτότητα του παιδιού και αποτελεί διάκριση». Η απόφαση αφορά όλα τα παιδιά, τόσο έγγαμων όσο και άγαμων γονέων, καθώς και τις υιοθεσίες. Το Δικαστήριο απεφάνθη, δε, ότι τα παιδιά θα μπορούν να φέρουν το ένα από τα δύο επίθετα μόνο αν έχουν συμφωνήσει εκ των προτέρων τόσο ο πατέρας όσο και η μητέρα.

Τι συμβαίνει στην Ελλάδα; Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, το επώνυμο αποφασίζεται προτού γεννηθεί ένα παιδί, προσδιορίζεται όταν ακούν το «έσονται οι δύο εις σάρκαν μίαν», ή δίνουν φιλί μπροστά στον δήμαρχο ή βάζουν την τζίφρα τους ενώπιον του συμβολαιογράφου σε σύμφωνο συμβίωσης. Το παιδί μπορεί δυνητικά να πάρει το επώνυμο του πατέρα του, ή της μητέρας του, ή συνδυαστικά και των δύο. Τι δείχνει η πράξη; Ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις κατά τις οποίες το όνομα της μητέρας κρίνεται επικρατέστερο. Πρέπει μάλλον να είναι πολύ ηχηρό για να επιλεγεί…

Βεβαίως, ο Αστικός Κώδικας δεν απαγορεύει τις μεταβολές. Δεν αποκλείει ούτε την αλλαγή του επωνύμου ενός παιδιού (αν θέλει να λάβει το όνομα του άλλου γονέα ή να προσθέσει και το επώνυμο του άλλου γονέα), αν το θελήσει το ίδιο, ούτε –αν το παιδί είναι ανήλικο– αν το θελήσουν εκείνοι που ασκούν τη γονική μέριμνα και εφόσον «συντρέχουν σοβαροί λόγοι, οι οποίοι δικαιολογούν, την αιτουμένη μεταβολή». Οι αλλαγές δεν συνιστούν, ωστόσο, απλή υπόθεση.

Δεν έχουν περάσει παρά λίγα χρόνια (2018, μήνα Φεβρουάριο) από σχετική απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας – στο ανώτατο δικαστήριο είχαν προσφύγει οι γονείς ενός παιδιού που ζητούσαν να προστεθεί το επώνυμο της μητέρας σε αυτό του πατέρα, επικαλούμενοι ότι το πρώτο «έλκει σημαντικό θετικό παρελθόν ήδη από τον 19ο αιώνα». Μνημόνευαν, δε, πρόσωπα της μητρικής γραμμής (παππού και προπάππο του ανηλίκου) που έφεραν το συγκεκριμένο επώνυμο και τόνιζαν ότι «πρόκειται για βαρύ και χρήσιμο στη σύγχρονη ζωή επώνυμο για τη σταδιοδρομία του ανηλίκου τέκνου». Αρχικά ο δήμαρχος Αθηναίων έκανε δεκτή την αλλαγή-προσθήκη του δεύτερου επωνύμου, αλλά μέσα σε έξι μήνες ανακάλεσε την πρώτη απόφασή του, γεγονός που ώθησε τους ενδιαφερόμενους στη Δικαιοσύνη. Το Δ’ Τμήμα του ΣτΕ έκρινε, κατά πλειοψηφία, ότι η δεύτερη απόφαση του δημάρχου Αθηναίων είναι μη νόμιμη και ακυρωτέα, δικαίωσε, με άλλα λόγια, τους γονείς.

Larbalestier και Ρουπακιάς

Επικεφαλής σε μεγάλο δημοτολόγιο της χώρας τονίζει μιλώντας στο Protagon ότι πάντα υπάρχουν εξαιρέσεις, περιπτώσεις διαφορετικές. Αν, για παράδειγμα, μια γυναίκα αποκτήσει παιδί εκτός γάμου, εκείνο παίρνει το δικό της επώνυμο. Στην περίπτωση που αργότερα αναγνωριστεί, υπάρχει η δυνατότητα να λάβει το επώνυμο του πατέρα του. Eπίσης, αν το επώνυμο δεν προσδιοριστεί εγκαίρως, αν παραληφθεί, δηλαδή, για οποιονδήποτε λόγο και δεν δηλωθεί τη χρονική στιγμή ενός συμφώνου συμβίωσης, το ανήλικο αποκτά και τα δύο επίθετα των γονέων με αλφαβητική σειρά.

«Το επώνυμο που επιλέγεται κατά κύριο λόγο είναι αυτό του πατέρα», τονίζει η ίδια με βάση την πολύχρονη πείρα της. «Ο προσδιορισμός κατά τον γάμο είναι αμετάκλητος. Πρέπει να υπάρχει κάποιος πολύ σοβαρός λόγος, στην πορεία, π.χ. να φυλακιστεί ένας γονιός για αξιόποινη πράξη, για να γίνει αλλαγή του επωνύμου. Η πλειοψηφία επιλέγει ένα επίθετο και όχι συνδυασμό των επιθέτων των γονιών. Η πραγματικότητα έχει άλλωστε δείξει ότι τα δύο επίθετα, είτε είναι αμφότερα του πατέρα, ή συνδυαστικά του πατέρα και της μητέρας, είναι προβληματικά, δεν είναι λειτουργικά. Ακόμη και όταν ένας πολίτης πρέπει απλώς να υπογράψει ένα έγγραφο…

»Η διοίκηση πολύ δύσκολα εγκρίνει αιτήματα αλλαγής επωνύμου, σε περιπτώσεις ενηλίκων. Το κάνει μόνο υπό προϋποθέσεις, πρέπει να είναι εξαιρετικά κακόηχο, να προκαλεί θυμηδία, να συνδέεται με αξιόποινες πράξεις, να προκαλεί προβλήματα –και ψυχολογικά ακόμη– στη ζωή του προσώπου που αιτείται τη μεταβολή. Περιττό να μιλήσουμε για τον γραφειοκρατικό Γολγοθά που έπεται, προκειμένου κάποιος να εξαφανίσει την παλιά του “ύπαρξη”, σε ταυτότητες, διαβατήρια, στρατιωτικά έγγραφα, πτυχία. Ασφαλώς και υπάρχουν περιπτώσεις – πολίτες που επιλέγουν έναν συμβολικό θάνατο, προσπαθούν να σβήσουν το παρελθόν τους, για λόγους πικρίας, θυμού, εκδίκησης. Τα ονόματα αποτυπώνουν πολλές φορές συγκλονιστικά γεγονότα μέσα σε οικογενειακές εστίες».

Στο διεθνές σκηνικό, η αντικατάσταση του επωνύμου με το οποίο έχει σταδιοδρομήσει ένας «αστέρας» με το όνομα της μητέρας του, ήλθε στο προσκήνιο μέσω του Λιούις Χάμιλτον. Ισως από γενναιοδωρία, ίσως από εκκεντρικότητα, ο θρύλος του μηχανοκίνητου αθλητισμού δήλωσε μεν περήφανος για το όνομα της οικογένειάς του, ξεκαθάρισε δε ότι δεν διστάζει να το αλλάξει. «Στην πραγματικότητα, μάλλον κανείς από εσάς δεν γνωρίζει το επίθετο της μητέρας μου: Larbalestier. Και είμαι έτοιμος να χρησιμοποιήσω αυτό το επώνυμο».

Κανέναν δεν μπορεί να αφήσει ασυγκίνητο η ιστορία του επωνύμου του ισραηλινού συγγραφέα Αμος Οζ, κατά κόσμον Αμος Κλάουσνερ. Η αυτοκτονία της μητέρας του, ένα συγκλονιστικό γεγονός στην τρυφερή ηλικία των 12 ετών, τον έκανε λίγα χρόνια αργότερα να αλλάξει επίθετο: είχε φύγει από το σπίτι του και ζούσε στο κιμπούτς Χούλντα, όταν απέκτησε το επώνυμο Οζ – στα εβραϊκά σημαίνει δύναμη.

Το μόνο βέβαιο στο ζήτημα των επιθέτων είναι ότι οι «αστερίσκοι» διαμορφώνουν δικό τους κεφάλαιο. Οι έννοιες «ταυτότητα», «οικογενειακή συνέχεια», «αξιοπρέπεια», «ντροπή», αποδεικνύονται πιο περίπλοκες από όσο ηχούν. Ακόμη και όταν το κοινωνικό «στίγμα» ενός ονόματος απειλεί να καταστρέψει όχι μία, αλλά πολλές ζωές. Τα παιδιά του Γιώργου Ρουπακιά, φυσικού αυτουργού στον φόνο του Παύλου Φύσσα, αρνήθηκαν –όταν τους προτάθηκε– να αλλάξουν το επώνυμό τους.

 

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News