H άνοια και συνεπακόλουθα το Αλτσχάιμερ –η πιο συχνή μορφή της– αποτελούν πρόκληση για τα Συστήματα Υγείας διεθνώς. Η ραγδαία αύξηση των ασθενών οδηγεί σε ραγδαία αύξηση δαπανών, τόσο σε οικογενειακό επίπεδο όσο και σε επίπεδο εθνικών Συστημάτων Υγείας. Και οι προβλέψεις διαγράφουν ένα δυσοίωνο μέλλον. ‘Η μήπως όχι;

Μια μελέτη (μετανάλυση) που δημοσιεύθηκε το 2020 και παρακολουθεί την εξέλιξη της υγείας περίπου 50.000 ατόμων άνω των 65 ετών έδειξε ότι ο ρυθμός εμφάνισης νέων περιπτώσεων άνοιας στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική μειώνεται κατά 13% ανά δεκαετία τα τελευταία 25 χρόνια.

Με αφορμή τα δεδομένα αυτά, οι Financial Times επιχειρούν να ρίξουν φως σε ένα πολύπλοκο πεδίο, που απασχολεί κλινικούς γιατρούς και ερευνητές, καθώς η άνοια «κλέβει» τη μνήμη εκατομμυρίων ανθρώπων ανά τον κόσμο. Κάθε 12 μήνες αθροίζονται 10 εκατ. νέες διαγνώσεις, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), με τους ειδικούς να κάνουν λόγο για μια κρυφή πανδημία.

Ο Aλμπερτ Χόφμαν, επικεφαλής του τμήματος Επιδημιολογίας στη Σχολή Δημόσιας Υγείας ΤH Chan του Χάρβαρντ, σημειώνει στη βρετανική εφημερίδα πως η έρευνα αυτή οδηγεί στο εξής συμπέρασμα: «Ο απόλυτος κίνδυνος [ανάπτυξης άνοιας] είναι μικρότερος τώρα», από ό,τι ήταν πριν από 30 χρόνια.

Παρατηρεί, εντούτοις, πως η θεωρία της μειούμενης επιβάρυνσης μπορεί να φαίνεται αντίθετη, αν κανείς αναλογιστεί τους τεράστιους αριθμούς που αποτυπώνουν το παρόν και το μέλλον της άνοιας.

Ανάλυση που, σημειωτέον βασίζεται στη βάση δεδομένων Global Burden of Disease και θεωρείται μια από τις πιο έγκυρες έρευνες του είδους της, εκτιμά ότι ο αριθμός των ατόμων με άνοια θα αυξηθεί από 57,4 εκατ. παγκοσμίως το 2019 σε 152,8 εκατ. περιπτώσεις το 2050. Αν όμως εξετάσει κανείς πιο προσεκτικά τα ίδια δεδομένα, διαπιστώνει ότι υπάρχουν ενδείξεις πως όταν λαμβάνεται υπόψη η γήρανση του πληθυσμού, ο επιπολασμός παραμένει σταθερός αντί να αυξάνεται κατακόρυφα.

Σε κάθε περίπτωση, και εφόσον οι αριθμοί μαρτυρούν την αλήθεια, οι λόγοι που κρύβονται πίσω από το… φρενάρισμα αυτό δεν είναι πλήρως κατανοητοί. Ο δρ Χόφμαν πιστεύει ότι η καλύτερη καρδιαγγειακή υγεία είναι πιθανό να αποτελεί σημαντικό παράγοντα, δεδομένης της τεκμηριωμένης συσχέτισης ανάμεσα στις δύο νόσους.

Η πρόληψη στις καρδιαγγειακές παθήσεις «χτυπά» και την άνοια

Στη Βόρεια Αμερική και στη Δυτική Ευρώπη, εδώ και 50 χρόνια δίνεται τεράστια έμφαση στην πρόληψη των καρδιαγγειακών παθήσεων. Τουλάχιστον το ένα τρίτο του πληθυσμού άνω των 50 ετών λαμβάνει πλέον φαρμακευτική αγωγή, όπως τονίζει ο ειδικός του Χάρβαρντ, για τον έλεγχο της υψηλής αρτηριακής πίεσης. Αντίστοιχα, η χρήση των στατινών για τη μείωση της χοληστερόλης έχει εκτοξευθεί.

Εμβαθύνοντας στις λεπτομέρειες, οι ερευνητές εντοπίζουν ότι η μείωση των ποσοστών εμφάνισης άνοιας είναι πιο συχνή στους άνδρες, στους οποίους επικεντρώθηκαν σε μεγάλο βαθμό οι προσπάθειες για τη μείωση των παραγόντων καρδιαγγειακού κινδύνου κατά τις δεκαετίες του 1970 και 1980 – μια εποχή που οι γυναίκες θεωρούνταν, λανθασμένα, λιγότερο ευάλωτες.

Οπως, όμως, υπογραμμίζουν οι Financial Times, η πτωτική αυτή τάση εξέπληξε αρχικά ακόμη και τους πιο έμπειρους ερευνητές. Η Κάρολ Μπρέιν, καθηγήτρια Ιατρικής Δημόσιας Υγείας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και επικεφαλής ερευνήτρια σε μία από τις μακροβιότερες καθιερωμένες μελέτες περί άνοιας με τίτλο «Cognitive Function and Ageing Studies», περιγράφει πως «έμεινε άναυδη» όταν ήρθε αντιμέτωπη για πρώτη φορά με στοιχεία που υποδήλωναν την πτώση της επίπτωσης. «Πραγματικά, εκτιμούσα ότι η πορεία της άνοιας δεν θα μπορούσε να αλλάξει, επειδή πίστευα ότι ήταν τόσο στενά συνδεδεμένη με τη γήρανση».

Η στιγμή που επανεξετάζεται η θεωρία

Σήμερα, η θεωρία της στενής σχέσης γήρανσης και άνοιας επανεξετάζεται. Αλλωστε, τα ευρήματα σχετικά με τη μείωση της επίπτωσης της άνοιας προϋπήρχαν των τρεχουσών θεραπευτικών εξελίξεων για τη θεραπεία της πάθησης. Οπότε, η υπόθεση της δρ Μπρέιν είναι ότι η μείωση της επίπτωσης απαιτεί «βελτιστοποίηση της νευρολογικής λειτουργίας» καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου, βελτιώνοντας την εγκεφαλική και σωματική υγεία.

Ο δρ Χόφμαν προσθέτει από την πλευρά του ότι η πρόληψη της άνοιας στην πράξη μπορεί να σημαίνει την αναβολή της για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, με αποτέλεσμα οι άνθρωποι να μπορούν να ζήσουν τη ζωή τους χωρίς να βιώσουν τις επιπτώσεις της.

Το νέο επιστημονικό αυτό αφήγημα αποκτά πιο ισχυρές βάσεις όταν εστιάζει κανείς στο παράδειγμα της Ιαπωνίας. Υπάρχουν πρώιμες ενδείξεις για πτωτική τάση, παρότι εκεί συγκεντρώνεται ένας από τους πιο γερασμένους πληθυσμούς του κόσμου.

Η πρόληψη

Μία από τις πιο ισχυρές γνώσεις που έχουν αποκτήσει οι επιστήμονες τα τελευταία χρόνια είναι η σημασία της καλύτερης αγγειακής υγείας. Τα οφέλη δεν περιορίζονται μόνο στην προστασία από την αγγειακή άνοια –διάγνωση που αφορά το 30% των ατόμων που προσβάλλονται από την πάθηση–, αλλά και στην αποτροπή της ανάπτυξης συμπωματικής νόσου Αλτσχάιμερ, η οποία φαίνεται να προκύπτει από τη συσσώρευση δύο τοξικών πρωτεϊνών, TAU και β-αμυλοειδές, στον εγκέφαλο.

Η Φρανσίν Γκροντστάιν, καθηγήτρια Εσωτερικής Ιατρικής στο Κέντρο Νόσου Αλτσχάιμερ Rush στις ΗΠΑ, επισημαίνει, βασιζόμενη σε πολυετείς έρευνες, ότι η κακή αγγειακή υγεία σχετίζεται στενά με την ανάπτυξη Αλτσχάιμερ. Αντίστοιχα, ο Chengxuan Qiu του Κέντρου Ερευνών Γήρανσης στο Ινστιτούτο Karolinska της Σουηδίας, ο οποίος ηγήθηκε μιας μελέτης του 2013 σε ηλικιωμένους στη Στοκχόλμη, η οποία έδειξε μείωση της επίπτωσης της άνοιας, υποστηρίζει ότι το εύρημα προσφέρει ελπίδα ότι η νόσος μπορεί να είναι λιγότερο δυσεπίλυτη από ό,τι εκτιμούσαν παλαιότερα οι επιστήμονες: «Ακόμα και αν δεν είμαστε σε θέση να κάνουμε πολλά για τις πρωτεΐνες TAU και β-αμυλοειδές, είναι δυνατόν να προάγουμε την αγγειακή υγεία του εγκεφάλου».

Ο Τζόναθαν Σκοτ, πάλι, καθηγητής Νευρολογίας στο Ερευνητικό Κέντρο Ανοιας του UCL, υπογραμμίζει στους Financial Times πως τα σημάδια υποδηλώνουν ότι είναι δυνατόν να μειωθεί σημαντικά ο κίνδυνος εμφάνισης άνοιας με τη βελτίωση της υγείας – κυρίως στη μέση ηλικία.

Εκτός όμως από την υγεία των αγγείων υπάρχει και ένας άλλος παράγοντας που οι ερευνητές πιστεύουν ότι έπαιξε ρόλο στη μείωση των ποσοστών εμφάνισης. Εκείνοι που παραμένουν δραστήριοι εγκεφαλικά και σωματικά φαίνεται ότι μπορούν να ανεχθούν καλύτερα την επιδείνωση της άνοιας χωρίς εμφανή απώλεια ικανοτήτα. Η κατάσταση αυτή περιγράφεται και με τον όρο «γνωστικό απόθεμα».

Μάλιστα, έρευνα του πανεπιστήμιου του Κέιμπριτζ συνδέει το επίπεδο εκπαίδευσης με τον κίνδυνο άνοιας. Το συγκεκριμένο εύρημα, εντούτοις, έχει διχάσει τους επιστήμονες: Μήπως όσοι έχουν υψηλότερη μόρφωση είναι σε θέση να αντιμετωπίζουν τα συμπτώματά τους για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ή μήπως η ίδια η εκπαίδευση έχει προστατευτική επίδραση;

Χωρίς απαντήσεις… ακόμα

Η εξασφάλιση οριστικών απαντήσεων σε τέτοια ερωτήματα αποδεικνύεται δύσκολη. Καθώς οι ερευνητές προσπαθούν να ανακαλύψουν περισσότερα σχετικά με το πόσο ανθεκτική είναι η τάση της μειούμενης επίπτωσης, τι κρύβεται πίσω από αυτήν και πώς μπορεί να διατηρηθεί, βρίσκονται σε έναν διαρκή αγώνα για την εξεύρεση της απαραίτητης χρηματοδότησης για το επίπονο έργο της διεξαγωγής μεγάλων πληθυσμιακών μελετών.

Ερευνητής που μιλάει στους Financial Times εξηγεί πως την ώρα που γίνονται μεγάλες επενδύσεις στη βιοϊατρική έρευνα για την ανακάλυψη νέων φαρμάκων, επενδύονται ελάχιστα χρήματα σε επιδημιολογικές μελέτες. Παράλληλα, όμως, αναφέρεται και σε μια «άβολη αλήθεια» όταν εστιάζει στους συμμετέχοντες των κλινικών ερευνών που τρέχουν οι φαρμακευτικές εταιρείες.

«Οι ομάδες που χρησιμοποιούν οι φαρμακευτικές εταιρείες για τη μελέτη νέων φαρμάκων δεν είναι καθόλου αντιπροσωπευτικές των ατόμων που διαγιγνώσκονται με άνοια στο σύνολό τους» σημειώνει.

Η ανησυχία

Το κατά πόσον η πτωτική πορεία θα διαρκέσει, παραμένει ασαφής. Η κατανάλωση επεξεργασμένων τροφίμων και ο καθιστικός τρόπος ζωής που χαρακτηρίζουν τη καθημερινότητα των ανθρώπων από τα μέσα του περασμένου αιώνα, συμπεριλαμβανομένης της εντυπωσιακής αύξησης της παχυσαρκίας τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες, υποδηλώνουν πως οι σημερινές γενιές ζουν λιγότερο υγιεινά συγκριτικά με τους γονείς ή τους παππούδες τους.

Ενδεικτικά αναφέρεται έρευνα που δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο The Lancet Public Health και δείχνει ότι η επίπτωση της άνοιας μειώθηκε στην Αγγλία και στην Ουαλία κατά 28,8% μεταξύ 2002 και 2008, αλλά αυξήθηκε ξανά, κατά 25,2%, μεταξύ 2008 και 2016.

Μια άλλη ανησυχία, όπως αναφέρεται στους Financial Times, είναι ότι στον Δυτικό κόσμο, μεγάλο μέρος του οφέλους της καλύτερης καρδιαγγειακής υγείας μπορεί να έχει ήδη επιτευχθεί, περιορίζοντας ενδεχομένως τα περιθώρια για περαιτέρω βελτίωση. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει έδαφος για βελτίωση στις αναπτυσσόμενες χώρες.

Υπό το πρίσμα αυτό, ένας συνδυασμός προληπτικών μέτρων και νέων φαρμάκων για τη θεραπεία της νόσου πιθανόν να έχουν τη δυνατότητα να αλλάξουν τις προοπτικές της άνοιας. Ο δρ Χόφμαν καταλήγει σημειώνοντας ότι πριν από 30 χρόνια «μιλούσαν για την άνοια ως μια σιωπηλή επιδημία, αλλά σχεδόν κανείς δεν ασχολούνταν με αυτήν». Σήμερα, χιλιάδες επιστήμονες σε όλον τον κόσμο επικεντρώνονται στην εξεύρεση τρόπων περιορισμού των επιπτώσεών της. Γι’ αυτό και εμφανίζεται συγκρατημένα αισιόδοξος όταν λέει πως «συνολικά, υπάρχει λόγος για ελπίδα».

Οι εξελίξεις στην Ελλάδα

Τέταρτη αιτία θανάτου είναι η άνοια σήμερα στην Ελλάδα, με τις εκτιμήσεις να είναι δυσοίωνες. Υπολογίζεται ότι 160.000 άτομα πάσχουν από άνοια, ενώ 280.000 άτομα έχουν ήπια γνωστική έκπτωση. Το κόστος της άνοιας ανέρχεται σε 3 δισ. ευρώ και εκτιμάται ότι έως και το 2050 θα διπλασιαστεί.

Το Ελληνικό Σχέδιο Δράσης –νομοσχέδιο που θα δοθεί τις επόμενες ημέρες προς διαβούλευση και αναγνωρίζει τις προκλήσεις– βασίζεται σε επτά άξονες:

1. Καταγραφή και ταξινόμηση των ατόμων με άνοια στην Ελλάδα
2. Πρόληψη, ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού
3. Υποστήριξη φροντιστών των ατόμων με άνοια
4. Αντιμετώπιση της άνοιας
5. Νομοθεσία – Δικαιώματα ατόμων με άνοια και των φροντιστών τους
6. Ερευνα για την άνοια
7. Εκπαίδευση στην άνοια

Τομή του ίδιου σχεδίου αποτελεί η θεσμοθέτηση του «πληρεξούσιου περίθαλψης και φροντίδας», επιτρέποντας στον ανοϊκό ασθενή να ορίσει ως νόμιμο εκπρόσωπό του ένα συγκεκριμένο άτομο της εμπιστοσύνης του, με σκοπό να λαμβάνει αυτό τις αποφάσεις αναφορικά με τη θεραπεία και την περίθαλψή του, όταν ο ίδιος δεν θα έχει τη νοητική ικανότητα.

Παράληλα, οι «προγενέστερες οδηγίες περίθαλψης και φροντίδας» που κατοχυρώνονται με το νέο σχέδιο νόμου διασφαλίζουν απόλυτα τις οδηγίες και κατευθύνσεις που επιθυμεί να δώσει ο πάσχων στον φροντιστή του. Το έγγραφο παραμένει δεσμευτικό και κατοχυρώνει τις επιθυμίες του, αλλά και το είδος της θεραπείας και περίθαλψης που θέλει να έχει έως το τέλος της ζωής του.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News