Ζολά και Τουέιν στο Κρεμλίνο

Η μαρξιστική φιλοσοφία, η οικονομία, η κοινωνιολογία της Τέχνης και η πολιτική ήταν εκτός συναγωνισμού για τον δικτάτορα του Κρεμλίνου, ο οποίος, σύμφωνα με τις περιγραφές συνεργατών του, δεν έχανε την ευκαιρία να σημειώνει στο περιθώριο των βιβλίων που διάβαζε. Εκτός αυτών, πάντως, του άρεσε πολύ ο Εμίλ Ζολά -προφανώς για τις νατουραλιστικές περιγραφές των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων-, αλλά και ο Γκι ντε Μοπασάν. Ήδη από τη δεκαετία του 1920 άρχισε να καταφτάνει στο διαμέρισμά του σταθερή ροή βιβλίων. Με βάση το «Μητρώο, Απρίλιος – Δεκέμβριος 1926», όπως σημειώνει ο Geoffrey Roberts στη «Βιβλιοθήκη του Στάλιν»,  βρέθηκαν έργα του Τουργκένιεφ, Ντοστογιέφσκι, Πούσκιν, όπως και μεταφράσεις έργων του Τζακ Λόντον και του Μαρκ Τουέιν («Ο Γιάνκης του Κονέκτικατ στην αυλή του βασιλιά Αρθούρου»).

Όταν ο Στάλιν διάβαζε Τσόρτσιλ

Από τις πιο αξιόπιστες πηγές για το περιεχόμενο της βιβλιοθήκης του Στάλιν είναι ο κατάλογος της Κρατικής Κοινωνικοπολιτικής Βιβλιοθήκης στη Μόσχα. Σε αυτόν κυριαρχούν τα βιβλία του Λένιν (243 δημοσιεύσεις), ενώ υπάρχουν και 28 δημοσειύσεις του αιωνίου αντιπάλου Τρότσκι. Λιγοστές είναι οι μεταφράσεις, αλλά ανάμεσά τους ξεχωρίζει εκείνη της «Παγκόσμιας κρίσης» του Ουίνστον Τσόρτσιλ με θέμα τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, δύο βιβλία του Κέινς (το ένα είναι «Οι οικονομικές συνέπειες της ειρήνης»), ο «Πλούτος των εθνών» του Ανταμ Σμιθ, η «Ιστορία της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης» του Ζαν Ζορέ, έργα του Κεμάλ Ατατούρκ, το «Εξεγερμένο Μεξικό» του Τζον Ριντ, έργα του αμερικανού συγγραφέα Απτον Σίνκλερ και οι επιστολές των εκτελεσθέντων αμερικανών αναρχικών Σάκο και Βαντσέτι. Ο κατάλογος περιλαμβάνει λίγα λογοτεχνικά έργα, αλλά το ενδιαφέρον του για την ιστορία του αρχαίου κόσμου φαίνεται από τη ρωσική μετάφραση του «Σαλαμπό» του Φλομπέρ, διηγήματος που εκτυλίσσεται κατά τη διάρκεια του Α’ Καρχηδονιακού Πολέμου (264 – 241 π.Χ).

Τα βιβλία που χάρισε ο «πατερούλης»

Όταν ο υιοθετημένος γιος του Στάλιν, Αρτιόμ Σεργκέγεφ, έγινε επτά ετών, ο πατέρας του τού χάρισε τον «Ροβινσώνα Κρούσο» του Ντάνιελ Ντεφόε και όταν έγινε οκτώ, το «Βιβλίο της ζούγκλας» του Ράντγιαρντ Κίπλινγκ. Του έγραψε μάλιστα ως αφιέρωση στο πρώτο: «Στον φιλαράκο μου, Τόμικ, με την ευχή, όταν μεγαλώσει να γίνει ένας ευσυνείδητος, ακλόνητος και ατρόμητος μπολσεβίκος». Από την άλλη, στα δέκατα τρίτα γενέθλια του γιου του, Βασίλι, ο οποίος προοριζόταν να υπηρετήσει στην Αεροπορία, του δώρισε μια ρωσική μετάφραση του «Air war 1936», βιβλίου φαντασίας για μια μελλοντική σύγκρουση Βρετανίας – Γαλλίας, γραμμένο από τον γερμανό αεροπόρο Ρόμπερτ Κνάους με το ψευδώνυμο Μάγιορ φον Χέλντερς.

Σαίξπηρ – Ντοστογιέφσκι, 1 – 0

Ο Στάλιν καλούσε τους κομμουνιστές συγγραφείς να γράψουν θεατρικά έργα, επειδή οι παραστάσεις ήταν πολύ δημοφιλείς στους Ρώσους. Ρωτήθηκε μάλιστα κάποια στιγμή για συγγραφείς που δεν ανήκαν στο Κόμμα ούτε υιοθετούσαν την οπτική της μαρξιστικής διαλεκτικής. Και απάντησε: «Ο Τολστόι, ο Θερβάντες, ο Σαίξπηρ δεν ήταν γνώστες της διαλεκτικής, αλλά έγιναν σπουδαίοι καλλιτέχνες… και το έργο τους αντικατοπτρίζει αρκετά καλά την εποχή τους». Ειδικά ο κορυφαίος Βάρδος άφησε το αποτύπωμά του στη σοβιετική κουλτούρα της δεκαετίας του 1930. Ο Μαξίμ Γκόργκι παρότρυνε τους συμμετέχοντες στο Συνέδριο Συγγραφέων του 1938 να ακολουθήσουν τα χνάρια του, ενώ το Κόμμα απαίτησε από τους συγγραφείς να γίνουν πιο «σαιξπηρικοί». Επιπλέον, εκπονήθηκε πρόγραμμα μετάφρασης των σαιξπηρικών έργων σε όλες τις γλώσσες της πρώην ΕΣΣΔ.

Από την άλλη, κατά την άποψη του Στάλιν, ο Ντοστογιέφσκι ήταν μία ακόμα κακή επιρροή για τη σοβιετική νεολαία. Σπουδαίος συγγραφέας, αλλά αντιδραστικός. Σύμφωνα με περιγραφή του Ζντάνοφ (η οποία πρέπει να διαβαστεί επιφυλακτικά, όπως όλες εκείνης της περιόδου), ο Στάλιν φέρεται να έχει πει σε συνάντησή τους στο γραφείο του: «Ο Ντοστογιέφσκι πρότεινε την παραίτηση από τον αγώνα. Απηύθυνε κάλεσμα ταπείνωσης, χριστιανικής αρετής. Σύμφωνα με την άποψή του, μόνο αυτό θα μπορούσε να σώσει τη Ρωσία από τον όλεθρο του σοσιαλισμού».

Ο αντισημιτικός Κανόνας

Όπως σημειώνει ο ερευνητής Τίμοθι Ράιμπακ, «η βιβλιοθήκη του Χίτλερ είναι η βιβλιοθήκη ενός ανθρώπου που δεν επιζήτησε ποτέ να αποκτήσει εκτενείς γνώσεις και παιδεία σε κάποιο συγκεκριμένο πεδίο». Γι’ αυτό και δεν προκαλεί εντύπωση ο κατάλογος με τα βιβλία που δανείστηκε μεταξύ 1919 και 1921 από το Εθνικοσοσιαλιστικό Ινστιτούτο του Μονάχου: τη γερμανική μετάφραση του αντισημιτικού πονήματος του Χένρι Φορντ «Ο διεθνής Εβραίος: το εξέχον παγκόσμιο πρόβλημα», συντομευμένες εκδοχές τίτλων όπως «Ο Λούθηρος και οι Εβραίοι», «Ο Γκαίτε και οι Εβραίοι», «Ο Βάγκνερ και οι Εβραίοι», τα «Θεμέλια του 19ου αιώνα» του αντισημίτη Χιούστον Στιούαρτ Τσάμπερλεν, καθώς και τη μελέτη «Είναι η σβάστικα κατάλληλο σύμβολο για το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα;» του Φρίντριχ Κρον. Δανείστηκε επίσης μαρτυρίες για τη Ρωσική Επανάσταση, έργα των Μοντεσκιέ και Ρουσό, την πραγματεία του Καντ «Θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών» και την «Παρακμή της Δύσης» του Οσβαλντ Σπένγκλερ.

Θερβάντες και Σαίξπηρ στο αλπικό καταφύγιο

Ο Χίτλερ κατέτασσε τον «Δον Κιχώτη», μαζί με τον «Ροβινσώνα Κρούσο», την «Καλύβα του μπαρμπα -Θωμά» και τα «Ταξίδια του Γκάλιβερ» στα σπουδαιότερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Στο πρώτο -όπου, υπενθυμίζουμε, συμπρωταγωνιστής είναι ο ιθαγενής «Παρασκευάς», που σώζεται από κανίβαλους- διέκρινε την «εξέλιξη ολόκληρης της ιστορίας της ανθρωπότητας». Ο «Δον Κιχώτης», πάλι, συλλάμβανε το τέλος μιας εποχής. Είχε επίσης στην κατοχή του (στο αλπικό καταφύγιο κοντά στο Μπερχτεσγκάντεν) τη γερμανική δερματόδετη έκδοση του 1925 με τα άπαντα του Σαίξπηρ, τον οποίο θεωρούσε ανώτερο των Γκαίτε και Σίλερ. Είναι να αναρωτιέται κανείς τι σήμαιναν για τον ίδιο οι μορφές του Ριχάρδου Γ’ και του Μάκβεθ, αλλά ο Τ.Ράιμπακ σημειώνει ότι ρούφηξε σαν σφουγγάρι τον «Αμλετ» (!), ενώ αγαπούσε τον «Ιούλιο Καίσαρα».

Γερμανικές περιπέτειες στην Άγρια Δύση

Ένας από τους συγγραφείς που συνέβαλε στη μανία φυγής του Χίτλερ, σε νεαρή ηλικία, ήταν ο Καρλ Μάι, από τους μπεστσελερίστες της εποχής, ο οποίος υπέγραφε μια μεγάλη σειρά με περιπέτειες στην αμερικανική Δύση. Πρωταγωνιστής εκεί είναι ένας Γερμανός των σαλονιών που ταξιδεύει στις ΗΠΑ και παίρνει το προσωνύμιο Old Shatterhand. Μέσα στις ιστορίες, που κινούνται στον άξονα «άσπρο – μαύρο» ως προς την παρουσίαση της πραγματικότητας, ξεχωρίζει πάντως ο αυτόχθονας Βινετού, ο οποίος με τις ικανότητες και την εξυπνάδα του βοηθάει τον ευρωπαίο να νικήσουν τους αντιπάλους. Ο Χίτλερ, κουρασμένος από την αναποφασιστικότητα των στρατηγών του, τους σύστηνε τα βιβλία του Μάι για βελτιώνουν τις δεξιότητές τους στο πεδίο της μάχης.

Βιογραφίες μεγάλων ανδρών

Στη χιτλερική βιβλιοθήκη συγκαταλέγονται οι βιογραφίες του Ιουλίου Καίσαρα, γραμμένη από τον Ματίας Γκέλτσερ, και του πρώσου στρατηγού Φρίντριχ Βίλχελμ φον Μπούλοβ (1755 – 1816), που συμμετείχε στους Ναπολεόντειους Πολέμους. Υπήρχαν επίσης πάνω από δέκα βιβλία για τον Φρειδερίκο τον Μεγάλο – ανάμεσά τους η βιογραφία του Τόμας Καρλάιλ, την οποία χάρισε στον Φύρερ ο Γκέμπελς τον Μάρτιο του 1945. Με την αφορμή εκείνη, ο Χίτλερ ανακάλεσε στη μνήμη του τη θεωρία του Καρλάιλ για τις «μεγάλες προσωπικότητες», οι οποίες κινούν τα νήματα στην Ιστορία και εμπνέουν άλλους ηγέτες. Φυσικά θεωρούσε τον εαυτό του μία από αυτές.

Πορτρέτο αναγνώστη σε νεαρά ηλικία

Σε ηλικία 19 ετών ο Μάο Τσετούνγκ εργάζεται για έξι μήνες στην Περιφερειακή Βιβλιοθήκη της Χουνάν μετά το τέλος του κινεζικού Λυκείου. Οπως θα δηλώσει ύστερα από χρόνια, έμοιαζε με «έναν ταύρο που μπήκε σε χωράφι με λαχανικά και καταβρόχθιζε ό,τι μεγάλο υπήρχε». Στον βιογράφο του Εντγκαρ Σνόου αποκάλυψε, ύστερα από δεκαετίες: «Εκεί για πρώτη φορά διάβασα τον “Πλούτο των εθνών” του Ανταμ Σμιθ και την “Καταγωγή των ειδών” του Δαρβίνου, όπως και ένα βιβλίο για την ηθική του Τζον Στιούαρτ Μιλ. Διάβασα επίσης τα έργα του Ρουσό, τη “Λογική” του Σπένσερ και το βιβλίο του Μοντεσκιέ για τους νόμους. Διάφορα ποιήματα, τις ιστορίες της αρχαίας Ελλάδας, ιστορία και γεωγραφία της Ρωσίας».

Το «Μανιφέστο» που οδήγησε στο «Κόκκινο βιβλίο»

Ο Μάο αρεσκόταν να επαναλαμβάνει προς τους συνομιλητές του ότι είχε διαβάσει 100 φορές το «Κομμουνιστικό μανιφέστο» (χωρίς προφανώς να διαψεύδεται από κανέναν). Το 1918 βρίσκει δουλειά ως βοηθός βιβλιοθηκάριου στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνου και ο διευθυντής της Βιβλιοθήκης Λι Τα Τσάο, δημιουργεί την Εταιρεία για τη Μελέτη του Μαρξισμού. Ο Μάο μπαίνει στην ομάδα μαζί με άλλους και εκεί διαβάζει για πρώτη φορά το «Μανιφέστο». Το βιβλίο θα έχει τεράστιο αντίκτυπο στην πορεία του, αλλά ένα σημείο που ο Μάο θα «χρεώνει» στον Μαρξ είναι γιατί εστιάζει στους βιομηχανικούς εργάτες και αγνοεί τους αγρότες. Αυτούς που ο ίδιος αργότερα δεν θα διστάσει να πολεμήσει.

Ο κινέζος Μπαλζάκ

Στις 26 Δεκεμβρίου 1953 ο Μάο επισκέφτηκε την ύπαιθρο κοντά στη λίμνη Χανγκζντού της Σαγκάης. Κάποια στιγμή είδε μία καλύβα να καίγεται και άρχισε να περιγράφει την «ομορφιά του θεάματος», σε σημείο που σόκαρε τη φωτογράφο του, Χου Μπο. Η ίδια τον άκουσε να απαγγέλλει ένα στίχο που αναφερόταν στην «καθαρότητα της γης» όταν έπεφτε στο κενό και το τίποτα. Προερχόταν από το κλασικό κινεζικό μυθιστόρημα του 18ου αιώνα «Το όνειρο της κόκκινης κάμαρας», το οποίο σύστηνε στους συνεργάτες του για να κατανοήσουν την ιστορία των ανθρώπων που κυβερνούσαν. Ο συγγραφέας του, Τσάο Σούε Τσιν, περιγράφει με μπαλζακικό τρόπο τη ζωή μιας πλούσιας και πολυάριθμης οικογένειας, των συγγενών, των φίλων της και του υπηρετικού προσωπικού, οικογένεια που οδηγείται σιγά σιγά στην παρακμή, όπως συνέβη και στην οικογένεια του ίδιου του συγγραφέα.

Το κείμενο αυτό βασίζεται στα βιβλία «Η βιβλιοθήκη του Στάλιν» του Geoffrey Roberts (εκδ. Gutenberg, μτφ. Βαγγέλης Τσίρμπας, 2024), «Η βιβλιοθήκη του Χίτλερ» του Timothy W. Ryback (εκδ. Πατάκη, μτφ. Αλεξάνδρα Κονταξάκη, 2011), «Μάο – η άγνωστη ιστορία» των Γιουνγκ Τσανγκ – Τζον Χαλιντέι (εκδ. Εστία, μτφ. Καλλιόπη Καρούση, 2007)

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News