Καταρχάς ήταν το όνομα που προκάλεσε αίσθηση: ο βραβευμένος ηθοποιός Ρέιφ Φάινς πήρε θέση στο BBC One κατά των προειδοποιητικών επισημάνσεων για σκηνές βίας ή ακαταλληλότητας σε θεατρικές παραστάσεις. «Νομίζω ότι ο αντίκτυπος του θεάτρου πρέπει να είναι τέτοιος ώστε να σοκάρει και ταρακουνά τους θεατές. Δεν πιστεύω ότι πρέπει να προετοιμαζόμαστε για όσα θα δούμε. Οταν ήμουν νέος, ποτέ δεν βάζαμε τέτοιες προειδοποιήσεις για το κοινό».

Κι ύστερα, μεγάλο είναι και το όνομα για το οποίο ξεκίνησε η συζήτηση. Ο Φάινς πρωταγωνιστεί αυτή την περίοδο στον «Μάκμπεθ» του Σαίξπηρ, παράσταση που ανεβαίνει, σε σκηνοθεσία Σάιμον Γκόντγουιν, πρώτα στο Λονδίνο και στη συνέχεια στην Ουάσινγκτον. Το ερώτημα που έθεσε, λοιπόν, ο άγγλος ηθοποιός είναι διαχρονικό: οφείλουν οι συντελεστές ή παραγωγοί των παραστάσεων να ενημερώνουν εκ των προτέρων για σκηνές βίας ή γυμνού, για να μείνουμε σε δύο αναγνωρίσιμες κατηγορίες; Ειδικά για έργα όπως του Σαίξπηρ, όπου η βία θεωρείται συστατικό της πλοκής, επειδή είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης πραγματικότητας.

Προς επίρρωση, ο εξίσου διάσημος Ιαν Μακ Κέλεν είχε κάνει παρόμοιες δηλώσεις πρόσφατα, όπως θυμίζει ο βρετανικός «Guardian». «Εξω από τα θέατρα και τις αίθουσες αναμονής… υπάρχουν παντού επιγραφές που προσδιορίζουν σε ποιο σημείο του έργου υπάρχει δυνατός θόρυβος ή έντονος φωτισμός, “αναφορά στο κάπνισμα”, “αναφορά στο πένθος”. Ναι, εγώ το θεωρώ αστείο» δήλωσε στο Sky News ο εκ των πρωταγωνιστών του «Αρχοντα των δαχτυλιδιών». Από την άλλη, ο Φάινς διευκρίνισε ότι στις ενστάσεις του δεν συμπεριλαμβάνει τα δυνατά φώτα που μπορεί όντως να επιδράσουν διαφορετικά στους θεατές.

Από μια συγκυρία, η συζήτηση αυτή θα μπορούσε να γίνεται αυτές τις ημέρες και στην Αθήνα. Στην παράσταση «Σαλό, 120 μέρες στα Σόδομα», που ανεβαίνει στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής, σε σκηνοθεσία Αρη Μπινιάρη, η επισήμανση είναι σαφής: «Κατάλληλο για ηλικίες άνω των 18 ετών. Περιέχει σεξουαλικές σκηνές, βία και γυμνά σώματα. Τα σκηνικά αντικείμενα που χρησιμοποιούνται είναι προσομοιώσεις». Εκτός αυτού, πριν εισέλθουν οι θεατές στην αίθουσα, ένας ταξιθέτης καλύπτει με αυτοκόλλητο τον φακό του κινητού τηλεφώνου ώστε να αποθαρρυνθούν για οποιαδήποτε λήψη στη διάρκεια της παράστασης.

Αλλά, έτσι κι αλλιώς, η παραστασιολογία των τελευταίων ετών περιέχει –και λόγω της θεματολογίας– αρκετά έργα όπου οι επισημάνσεις προς τους επίδοξους θεατές έμοιαζαν απαραίτητες. Για τη θεατρική μεταφορά του ντοστογεφσκικού «Έγκλημα και τιμωρία» στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση διαβάζουμε στο trigger warning: «Η παράσταση περιέχει γυμνό, σκηνές σωματικής και σεξουαλικής βίας». Στην περσινή παράσταση «Ο γάμος» του Μάριου Ποντίκα, σε σκηνοθεσία Ελένης Σκότη στο «Επί Κολωνώ» αναγραφόταν: «Η παράσταση περιέχει σκηνές βίας και υβριστικό περιεχόμενο, προτείνεται η παρακολούθηση της σε ηλικίες άνω των 16 ετών».

Και μόνο ενδεικτικά από το εξωτερικό, τον Ιανουάριο του 2019 μία γυναίκα χρειάστηκε να ανακτήσει τις αισθήσεις της όταν λιποθύμησε στις βίαιες σκηνές του θεατρικού «When we have sufficiently tortured each other» («Όταν έχουμε βασανίσει αρκετά ο ένας τον άλλον») με την Κέιτ Μπλάνσετ στο Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου.

«Χρειάζεται να διευκρινιστεί καταρχάς ότι οι προειδοποιήσεις εμφανίστηκαν στα καθ’ ημάς και ως trigger εμπορικότητας – αν μπορώ να το πω με αυτό τον τρόπο» σχολιάζει ο γνωστός σκηνοθέτης Μιχαήλ Μαρμαρινός, που αυτή την περίοδο αποτιμά τη διοργάνωση του «2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» ως γενικός καλλιτεχνικός διευθυντής της. «Μέσα σε έναν ωκεανό 150 και πλέον παραστάσεων με αξιώσεις, μια προειδοποίηση μπορούσε να λειτουργήσει και ως αιχμή εμπορικής σκοπιμότητας. Ήταν σαν να αναρωτιόταν κάποιος: “πώς μπορώ να διακριθώ από αυτό που ‘παίζει’ γενικώς;”. Άρα οφείλουμε να είμαστε καχύποπτοι απέναντι στη γενική χρήση τους εξαρχής». Από εκεί και πέρα ο ίδιος αναγνωρίζει ότι υπάρχουν συγκεκριμένες ανάγκες ανάλογα με την παράσταση.

«Η γενική κατηγορία στην οποία εντάσσονται αφορά την καλώς εννοούμενη πολιτική ορθότητα. Και νομίζω ότι στο ελληνικό θέατρο υπάρχει πάντα μια πρόβλεψη για τις ευπαθείς ομάδες. Έχουμε αποδεχθεί, εν προκειμένω, ότι τα δυνατά φωτορυθμικά μπορούν όντως να προκαλέσουν επιληπτικό επεισόδιο σε θεατές, οπότε η χρήση τους επισημαίνεται. Παλιότερα δεν υπήρχε καν η χρήση τέτοιων τεχνολογιών, οπότε δεν προέκυπτε κάποια ανάγκη».

«Οι θεατές του θεάτρου ανά τους αιώνες έχουν έρθει σε επαφή με εξωφρενικές καταστάσεις, που στη ζωή θα τις χαρακτηρίζαμε τερατώδεις και απάνθρωπες» επισημαίνει απ’ την πλευρά της η Δηώ Καγγελάρη, διευθύντρια Σπουδών της Δραματικής Σχολής του Εθνικού Θεάτρου. «H βία στο θέατρο δεν είναι σημερινό φαινόμενο, διατρέχει τα θεατρικά δρώμενα, από τους μύθους που ενέπνευσαν τους αρχαίους τραγικούς ως το ελισαβετιανό θέατρο, τον Σαίξπηρ, τον Έντουαρντ Μποντ και τη Σάρα Κέιν. Στους έλληνες τραγικούς, η φρίκη μεταφέρεται μέσα από τις λέξεις, το κοινό μαθαίνει από τον αγγελιοφόρο για την ωμοφαγία που διαπράττεται στον Κιθαιρώνα, και βλέπει τον δολοφονημένο βασιλιά πάνω στο εκκύκλημα μετά το φονικό, δεν παρίσταται στο έγκλημα. Aντίθετα, στον Σαίξπηρ το σφαγείο στήνεται μπροστά στα μάτια των θεατών, αποκαλύπτοντας μέσα από την αγριότητα την ηθική κόλαση του κόσμου τους».

Οσον αφορά τη χρήση των trigger warnings, η ίδια εντάσσει την εμπειρία της θέασης στη γενικότερη κουλτούρα της εποχής μας: «Σήμερα το θέατρο επιχειρεί να εκφράσει τη βία που κυριαρχεί παντού γύρω μας εισβάλλοντας στον προσωπικό μας χώρο μέσα από την παντοκρατορία των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Η προειδοποίηση για το ακατάλληλο της σκηνής που θα ακολουθήσει, στερεί από τον θεατή την ενεργητική συμμετοχή του στην παράσταση, τη δυνατότητά να συγκλονιστεί, να κλάψει, να θυμώσει, να αποχωρήσει. Επιπλέον, διίστανται οι απόψεις για τα αποτελέσματα των trigger warnings: καθησυχάζει τον ευαίσθητο σε μια τραυματική εμπειρία θεατή ή αυξάνει εν τέλει το άγχος του; Αρκεί, νομίζω, ο θεατής να γνωρίζει για το είδος του θεάματος που πρόκειται να παρακολουθήσει».

Ο κ. Μαρμαρινός συμπληρώνει για αυτό που πλέον θεωρεί την ουσία της συζήτησης: «Οντως το θέατρο είναι σοκ και έκπληξη. Και υπάρχει πάντοτε μια εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα στο πολιτικώς ορθό που προστατεύει και την κατάχρησή του. Πιστεύω ότι οι καλλιτέχνες και οι δημιουργοί έχουν ή πρέπει να έχουν μια ειδική και απαραίτητη ενσυναίσθηση για να πετύχουν αυτό που χρειάζεται η τέχνη: τον εσωτερικό μετασχηματισμό μιας ακρότητας. Ξέρουμε προφανώς από την αρχή ότι ο Σαίξπηρ είναι γεμάτος από σκηνές βίας. Το ζήτημα είναι να μείνει κανείς πιστός στην ισορροπία του μετασχηματισμού: να είναι συνταρακτικός και συγκινητικός. Εκεί όλες οι δυνατότητες είναι ανοιχτές και οι προειδοποιήσεις ίσως να είναι εκ του πονηρού. Επί σκηνής, επικρατεί η αλληγορία της πράξης. Η μεταφορά που δημιουργεί την ποίηση – ο ουσιαστικός πυρήνας της δημιουργίας. Κι αυτό δεν χρειάζεται να φτάσουμε καν στη βία για να το αντιμετωπίσουμε. Ας αναλογιστούμε το μεγαλύτερο “σκάνδαλο” επί σκηνής: πώς δείχνουμε τον θάνατο; Το αρχαίο δράμα κατέφυγε στις σοφές μείξεις που όλοι έχουμε ανάγκη. Σεβόμενοι την οπτική ύβριν, οι αρχαίοι τραγικοί υπονοούσαν την ωμότητα χωρίς να τη δείχνουν. Οι θεατές φαντάζονταν τους φόνους βλέποντας κάποια στιγμή το εκκύκλημα – να μια ακόμη χρήση της τεχνολογίας».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News