Η αίτηση του Αδόλφου Χίτλερ για να εγγραφεί στη Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βιέννης, απορρίφθηκε δυο φορές το 1907 και το 1908. Ο Χίτλερ δεν φαίνεται να ήταν πολύ κακός ζωγράφος, ζωγράφιζε όμως κυρίως κτήρια και οι καθηγητές του τον προέτρεψαν να γίνει αρχιτέκτονας. Η απόρριψή του από τους καθηγητές της Σχολής, θα πρέπει να σχετίζεται και με τις νέες τάσεις στην ζωγραφική που αρχίσαν να εμφανίζονται εκείνη την εποχή: κυβισμός, φωβισμός, εξπρεσιονισμός.

Το 1907 ο Πικάσο ζωγράφισε τις περίφημες «Δεσποινίδες της Αβινιόν». Ο Καντίνσκι έσπρωξε τη ζωγραφική στην αφαίρεση, θέλοντας να εκφράσει έναν κόσμο με νέες τεχνολογίες και ιδέες. Ο Χίτλερ δεν εκδικήθηκε τους καθηγητές του για την απόρριψή του. Πέθαναν ήσυχα στα κρεβάτια τους. Τα έβαλε όμως με τους ζωγράφους που είχαν «επηρεάσει» τους καθηγητές που τον απέρριψαν.

Ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, αλλά κυρίως κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, όλα τα Γερμανικά Μουσεία συνέλεγαν πρωτοποριακά έργα όχι μόνο των Γερμανών εξπρεσιονιστών αλλά και σημαντικών Γάλλων ζωγράφων: Ματίς, Πικάσο, Μπρακ, Σεζάν, Γκογκέν.

Όταν ο Χίτλερ τον Ιανουάριο 1933 ορκίστηκε καγκελάριος, οι Ναζί άρχισαν να απαγορεύουν την παρουσίαση προοδευτικών έργων. Στα χρόνια που ακολούθησαν, αφαίρεσαν πάνω από 20.000 έργα τέχνης από τα κρατικά μουσεία. Από τους πρώτους μήνες της νέας διακυβέρνησης κάποιοι αξιωματούχοι ερμήνευσαν τις δηλώσεις της ηγεσίας για την τέχνη και οργάνωσαν εκθέσεις που τις ονόμασαν «δωμάτια φρίκης» ή « εκθέσεις της ντροπής».

Στη Δρέσδη οργανώθηκε η πρώτη έκθεση με τον τίτλο «εκφυλισμένη τέχνη». Η έκθεση αυτή ταξίδεψε και σε άλλες 12 γερμανικές πόλεις. Τρομαγμένοι έφοροι μουσείων, αφαίρεσαν τα πρωτοποριακά έργα από τις αίθουσες εκθεμάτων και τα έβαλαν στις αποθήκες. Πάνω από 1.400 καλλιτέχνες δέχτηκαν ύβρεις, εκτέθηκαν σε δημόσια ταπείνωση, απολύθηκαν από θέσεις διδασκαλίας, τους απαγορεύτηκε να εκθέτουν τα έργα τους και πολλοί οδηγήθηκαν στην εξορία ή στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Η θρυλική έκθεση «Εκφυλισμένη Τέχνη» έγινε το 1937 στο Μόναχο. Οι ζωγράφοι που παρουσιάστηκαν στην έκθεση ως «κακά δείγματα» ζωγραφικής περιλάμβαναν, φυσικά έργα των γερμανών εξπρεσιονιστών αλλά και μη Γερμανών, όπως ο Πικάσο και ο Σαγκάλ, έργα των οποίων είχαν κατασχεθεί κυρίως από σπίτια Εβραίων. Ακόμα και ο Πικάσο στη Γαλλία του Βισύ είχε χαρακτηριστεί ως Εβραίος.

Ο Χίτλερ ήθελε να δείξει στους γερμανούς πολίτες τον ξεπεσμό της τέχνης των κουμουνιστών, των σοσιαλιστών και των εβραίων καλλιτεχνών με τα «αηδιαστικά» έργα τους. Εκτέθηκαν πάνω από 740 μοντέρνα έργα για να «εκπαιδεύσουν» το κοινό στον εκφυλισμό της τέχνης, ειδικότερα της αφηρημένης, που είναι, έλεγαν, αποτέλεσμα γενετικής κατωτερότητας, ψυχικής ασθένειας και ηθικής κατάπτωσης της κοινωνίας…

Τις ίδιες ημέρες πραγματοποιήθηκε άλλη μια έκθεση για το μεγαλείο της Γερμανίας. «Η μεγάλη γερμανική τέχνη» παρουσίαζε αθλητικούς και σωματώδεις ωραίους άνδρες, όμορφες ξανθές γυναίκες και μεγαλειώδη γερμανικά τοπία. Σε αυτή την έκθεση πήγαν τέσσερις φορές λιγότεροι επισκέπτες από ό,τι στην «εκφυλισμένη».

Η έκθεση του Μονάχου, παρουσιάστηκε σε ένα παλιό κτήριο με στενούς σκοτεινούς διάδρομους, μικρά χαμηλοτάβανα δωμάτια, ενώ κάποια έργα δεν είχαν καν κάδρα. Στις πρώτες τρεις αίθουσες τα έργα είχαν παρουσιαστεί σε τρεις θεματικές κατηγορίες: βλάσφημα έργα, έργα Εβραίων ή κομμουνιστών και έργα προσβλητικά για τον γερμανικό λαό. Οι υπόλοιπες αίθουσες δεν είχαν συγκεκριμένη θεματική, παντού όμως ήταν γραμμένα προσβλητικά συνθήματα όπως «η φύση όπως την βλέπουν άρρωστα μυαλά», «η τρέλα γίνεται μέθοδος», «αποκάλυψη της άρρωστης εβραϊκής ψυχής». Η οργάνωση της έκθεσης ήταν επίτηδες χαοτική.

Μεταξύ των εξπρεσιονιστών που εκτέθηκαν στο Μόναχο, ήταν και τουλάχιστον δέκα έργα του Εμίλ Νόλντε. Έχει ενδιαφέρον να σταθούμε λίγο στην περίπτωσή του, γιατί αποτελεί την επιτομή των ανθρώπινων αντιφάσεων.

Ο Νόλντε είχε γραφτεί από νωρίς στο ναζιστικό κόμμα, το 1934, για να προωθήσει πιο εύκολα την τέχνη του. Τα έργα του όμως ήταν εξπρεσιονιστικά σαν των άλλων «εκφυλισμένων» και δεν άρεσαν στον Ρόζενμπεργκ, δεξί χέρι του Χίτλερ, και έτσι τον πήρε και αυτόν η μπάλα.

Οταν περιλήφθηκε στους «εκφυλισμένους», έγραψε ένα γράμμα στον Γκέμπελς λέγοντας ότι η τέχνη του είναι καθαρά γερμανική και κατήγγειλε ως Εβραίο, τον εξπρεσιονιστή ζωγράφο Μαξ Πέχσταϊν. Ο Νόλντε στήριζε την προπαγάνδα των Ναζί ότι ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν μία μάχη εναντίον του παγκόσμιου εβραϊσμού.

Του απαγορεύσαν να ζωγραφίζει και εξορίστηκε στο χωριό του στα σύνορα Γερμανίας – Δανίας. Είχε μόνο χρωματιστά μολύβια, ακουαρέλες και κάποια χαρτιά. Μετά τον πόλεμο έγινε μια έκθεσή του με τα τότε έργα ως «μη ζωγραφιές». Ο ίδιος παρουσιάστηκε ως αντιστασιακός γιατί είχε περιληφθεί στους εκφυλισμένους και πάνω από 1.000 έργα του είχαν κατασχεθεί.

Το αρχείο του Νόλντε, ήταν σφραγισμένο από την γυναίκα του. Μετά τον θάνατο της, άνοιξε το αρχείο και αποκαλύφθηκαν οι ναζιστικές του πεποιθήσεις. Στις 11 Απρίλιου 2019 τα γερμανικά Μέσα ενημέρωσης βουίξαν όταν η καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ αποφάσισε να κατεβάσει από τον τοίχο του γραφείου της δυο πίνακες του Νόλντε. Το μέχρι τότε κρυφό ναζιστικό του παρελθόν είχε πλέον βγει στην επιφάνεια με την ανακάλυψη αντισημιτικών κείμενων που είχε γράψει και τον απροκάλυπτο θαυμασμό του για τον Χίτλερ. Μπορεί ένας Ναζί να ζωγραφίζει «ωραία»; Έχουν σχέση οι πολιτικές πεποιθήσεις με την ποιότητα ενός καλλιτεχνικού έργου;

«Επανασυστάσεις» αυτής της «εκφυλισμένης» έκθεσης έγιναν το 1988 στο Βερολίνο, το 2014 στη Νέα Υόρκη και γίνονται φέτος ως τον Μάιο στο Μουσείο Πικάσο στο Παρίσι. Την είδα πριν από δυο βδομάδες παρέα με τον εγγόνο μου – ο νεαρός με συνόδευσε στην έκθεση γιατί το θέμα της «εκφυλισμένης τέχνης» ήταν μέρος της διδακτέας ύλης στο μάθημα της ιστορίας, στην τρίτη τάξη του Γυμνασίου, στο γαλλικό δημόσιο σχολείο. Στα παιδιά δηλαδή των 14 χρονών. Παράδειγμα για μίμηση.

Κάθισα τουλάχιστον μια ώρα στην ουρά, είχε πολύ κόσμο, όχι όμως τόσο όσο είχαν γράψει οι γερμανικές εφημερίδες της εποχής για την έκθεση του Μονάχου. Πιθανώς είχαν υπερβάλει για το μέγεθος του πλήθους. Είπαν ότι την έκθεση επισκέφτηκαν μόνο τις έξι πρώτες εβδομάδες ένα εκατομμύριο άνθρωποι. Οι περισσότεροι επισκέπτες πρέπει να πήγαν γιατί σκέφτηκαν ότι θα ήταν η τελευταία τους ευκαιρία να δουν αυτά τα έργα. Σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής, οι περισσότεροι ήταν συνοφρυωμένοι και στεναχωρημένοι.

Φυσικά στο Παρίσι εκτέθηκε μόνο ένα μέρος των έργων που είχαν παρουσιαστεί το 1937 στο Μόναχο. Τα συναισθήματα του επισκέπτη όταν ξεκινάει την περιήγηση στην έκθεση είναι ανάμεικτα: θαυμασμού και θυμού. Θαυμασμού για τα υπέροχα έργα που σώθηκαν και παρουσιάζονται στην έκθεση, θυμού για τα χιλιάδες έργα που χάθηκαν. Στους δημοσιογράφους δόθηκε ένα πολύ ενδιαφέρον υλικό, που μπορεί να το βρει όποιος θέλει στο διαδίκτυο, αλλά δεν υπάρχει ως έντυπο στο μουσείο. Ο κατάλογος που πωλείται στο βιβλιοπωλείο του μουσείου είναι κάτι το εντελώς διαφορετικό από ένα συνηθισμένο κατάλογο, όχι γυαλιστερές έγχρωμες εικόνες αλλά ένα απλό βιβλίο 250 σελίδων με κείμενα 30 περίπου τεχνοκριτικών, ιστορικών και φιλοσόφων, (L’art Degenere, Musee Picasso Paris, Grand Palais editions) μόνο στα Γαλλικά και κάποιες εικονογραφήσεις έγχρωμες και μαυρόασπρες, όλες σε κοινό χαρτί βιβλίου. Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου γράφεται μια φράση του Otto Dix «ας μείνουμε αυτοί που είμαστε, ζήτω ο εκφυλισμός», 1η Δεκεμβρίου 1936.

Ενδεικτικά, κάποια από τα έργα που παρουσιάζονται στο Παρίσι:

Το γλυπτό «Η έγκυος γυναίκα» της γλύπτριας Εμυ Ρέντερ ήταν ένα από τα δεκαέξι θραύσματα που βρέθηκαν το 2010 σε ανασκαφές για την κατασκευή υπόγειας γραμμής στο Βερολίνο. Είχε θαφτεί στα χαλάσματα όταν η πόλη είχε βομβαρδιστεί το 1944.

Το έργο του Τζορτζ Γκρος, Metropolis, μία αλληγορία της χαοτικής κατάστασης των πόλεων. Μετά την έκθεση, το έργο πουλήθηκε το 1939 στις ΗΠΑ, από όπου το ξαναγόρασε ο καλλιτέχνης . Ένας άλλος καλλιτέχνης ο Οτο Ντιξ σε ένα γράμμα του στον Ισραελ Μπεν Νόιμαν στις 20 Ιουνίου 1934 λέει «Όταν εργάζεσαι σήμερα είναι σαν να εργάζεσαι για ένα μελλοντικό αιώνα, για τους κρατούντες είσαι ένα τέρας, ένα βδέλυγμα».

Το έργο του Πάμπλο Πικάσο «Καθισμένο γυμνό σκουπίζει το πόδι του». Στη δεκαετία του 1920 ο Πικάσο είχε στραφεί προς τον κλασικισμό. Στο έργο αυτό όμως ο Πικάσο είχε εισάγει και κάποια στοιχεία που ξέφευγαν από την παράδοση. Στο φόντο υπάρχουν διαφορές στο ύψος του ορίζοντα, ενώ τα άκρα χαρακτηρίζονται από ακρομεγαλία.

Το έργο επελέγη από τον αρχιτέκτονα Πάουλ Σούλτσε-Νάουμμπουργκ για το βιβλίο του «Τέχνη και Φυλή», για να δείξει την ασχήμια της ακρομεγαλίας. Το έργο είχε κατασχεθεί από το κατάστημα του Εβραίου εμπόρου Πολ Ρόζενμπεργκ από τον συνονόματο του Αλφρεντ Ρόζεμπεργκ ο οποίος ήταν επικεφαλής της μονάδας που ιδρύθηκε τον Οκτώβριο 1940 (Task Force of the Reichsleiter Rosenberg, ή ERR) και έγινε η πλέον πετυχημένη οργάνωση Ναζί για την λεηλασία έργων τέχνης. Μέχρι το τέλος του πολέμου είχαν μεταφέρει τουλάχιστον 1,5 εκατ. έργα τέχνης από τις Ευρωπαϊκές χώρες που ελέγχαν οι Ναζί. Το έργο του Πικάσο επιστράφηκε στον Πολ το 1945.

Ο πίνακας του Μαρκ Σαγκάλ, The Pinch of Stuff (Rabbi) 1923-1926 , είχε επίσης την τιμητική του ως ενσάρκωση της εβραϊκής κουλτούρας και για το θέμα και για τον καλλιτέχνη. Το έργο σύρθηκε στους δρόμους του Μονάχου με το μήνυμα «εσείς που πληρώνεται φόρους δείτε που πηγαίνουν τα λεφτά σας».

Στον τοίχο που είναι αφιερωμένος στο κίνημα «dada», παρουσιάζεται το έργο του Πολ Κλε Sumpflegende 1919. Ο Κλε ήταν ένας αγαπημένος στόχος των Ναζί γιατί είχε την επιθυμία να γυρίσει στις πηγές της δημιουργίας και εμπνεόταν από τις παιδικές ζωγραφιές και από «την τέχνη της τρέλας».

Μετά την έκθεση του Μονάχου, κάποια από τα έργα καταστράφηκαν, άλλα τα πήραν αξιωματούχοι Ναζί και πολλά πουλήθηκαν σε ξένους συλλέκτες και μουσεία από εμπόρους τέχνης που συνεργάζονταν με την Γερμανική κυβέρνηση. Ήδη από το 1937 ο Γκέμπελς είχε την ιδέα να εκμεταλλευτεί τα κατασχεμένα έργα για να δημιουργήσει έσοδα, επιλέγοντας έργα που θα ήταν ευπώλητα στη διεθνή αγορά.

H πρώτη δημοπρασία οργανώθηκε από τη Gallery Fischer 1 τον Ιούνιο 1939 και περιλάμβανε έργα των Βαν Γκογκ, Ματίς, Γκογκέν, Πικάσο, Μπέκμαν, Καντίνσκι. Το κεντρικό έργο στην αίθουσα ήταν το έργο Kreuzform του Καντίνσκι που ζωγραφίστηκε το 1926, όταν δίδασκε στην περίφημη σχολή Bauhaus, που την έκλεισαν οι Ναζί ως την καλύτερη έκφραση της εκφυλισμένης τέχνης.

Το 2012 σε ένα τυχαίο έλεγχο ρουτίνας στη διαδρομή του τρένου Ζυρίχη -Μόναχο οι τελωνιακοί σταμάτησαν ένα γηραιό επιβάτη, τον Cornelius Gurlitt γιατί είχε επάνω του ένα πολύ μεγάλο χρηματικό ποσό, πάνω από το επιτρεπόμενο, που φαίνεται ότι προερχόταν από πώληση έργων τέχνης στη Βέρνη. Οι βαυαρικές αρχές αποφάσισαν να διερευνήσουν περαιτέρω την υπόθεση και το 2012 πήγαν στο διαμέρισμα του και βρήκαν πάνω από 1200 έργα τέχνης. Ο Cornelius ήταν γιός του Hildebrand Gurlitt σημαντικού έμπορου τέχνης συνεργάτη της ναζιστικής διακυβέρνησης.

Η τέχνη γενικά δεν περνάει καλά στα αυταρχικά καθεστώτα. Η μη κυβερνητική οργάνωση Freemuse (www.freemuse.org) με έδρα στη Δανία, σε μία έκθεσή της το 2020 εκφράζει τις ανησυχίες της για κυβερνητικές πρακτικές καταπίεσης των καλλιτεχνών σε πολλές χώρες όπως: Ρωσία, Τουρκία, Κίνα, Βραζιλία, Αίγυπτο, Ιράν, Ινδία, Ινδονησία, Νιγηρία, Ζιμπάμπουε. Η επικαιροποιημενη έκθεση του 2022 αναφέρει και μια Ευρωπαϊκή χώρα, την Ουγγαρία. Το μιούζικαλ Billy Elliot, για τη ζωή ενός νεαρού χορευτή στην Αγγλία που παρουσιαζόταν στην Εθνική Όπερα αναγκάστηκε να κατεβεί γιατί κατηγορήθηκε ότι προπαγανδίζει την ομοφυλοφιλία.

Στις ΗΠΑ η πολιτική για την τέχνη του Τραμπ πυροδοτεί συζητήσεις σχετικά με τα πολιτιστικά ιδρύματα στις Ηνωμένες Πολιτείες (brookings.edu). Ο Τραμπ πήρε το πρωτοφανές βήμα να ορίσει τον εαυτό του ως πρόεδρο του Κέντρου Παραστατικών Τεχνών Τζον Φ. Κένεντι στην Ουάσιγκτον, ένα από τα κορυφαία πολιτιστικά κέντρα του έθνους, αφού εκκαθάρισε το διοικητικό συμβούλιο από τους διορισμένους του Μπάιντεν και εγκατέστησε μια ομάδα πιστών υποστηρικτών του. «Τέλος στα Drag shows και στην αντί-αμερικανική προπαγάνδα» έγραψε ο Αμερικανός πρόεδρος στο Truth Social. «Δεν υπάρχει πια woke σε αυτή τη χώρα», είπε στους δημοσιογράφους.

Στις 18 Φεβρουαρίου 2025, περισσότεροι από 400 καλλιτέχνες υπέγραψαν μια ανοιχτή επιστολή προς το National Endowment for the Arts (NEA), απαιτώντας από τον Τραμπ να ανακαλέσει τους κανονισμούς που απαγορεύουν τη χρηματοδότηση έργων που υποστηρίζουν τη διαφορετικότητα, την ισότητα, την ένταξη (DEI) ή αυτό που η κυβέρνησή του Τραμπ, αποκαλεί «ιδεολογία φύλου». Οι υπογράφοντες της επιστολής, στους οποίους περιλαμβάνονται διακεκριμένοι θεατρικοί συγγραφείς και καλλιτέχνες, υποστηρίζουν ότι αυτοί οι περιορισμοί αντιτίθενται στην αποστολή του NEA, που είναι η υποστήριξη των τεχνών για όλους, και προειδοποιούν ότι η συμμόρφωση με αυτούς θα ενθαρρύνει τον αυταρχισμό. Πρόσφατα μία αίθουσα τέχνης στην Ουάσιγκτον ακύρωσε μια έκθεση με ζωγράφους μαύρους ή ΛΟΑΤΚΙ.

Ας ελπίσουμε ότι δεν θα γυρίσουμε πίσω…

---

*Ο Μάριος Καμχής είναι πρώην στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, πρώην πρόεδρος ΜΟΔ α.ε.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News