Θα αισθανόταν μάλλον δικαιωμένος ο «Πατέρας των Μαθηματικών», Πυθαγόρας ο Σάμιος, αν μπορούσε να ακούσει σήμερα, εν μέσω πανδημίας, τις άριες των Ιταλών από τα μπαλκόνια. Ή το «New York, New York», εν χορώ στη Νέα Υόρκη. Ή, για παράδειγμα, τη φωνητική σύμπραξη, από το σπίτι τους, 40 νέων θεσσαλονικιών μουσικών στο «Σχήμα Λόγου» των αδελφών Κατσιμίχα, για να κυκλοφορήσει στο Διαδίκτυο.

Ο επιδραστικός παγκοσμίως αρχαίος φιλόσοφος (580 – 496 π.Χ.), που άνοιξε δρόμο με το «πυθαγόρειο θεώρημά» του, πίστευε ακράδαντα στην «μουσική ίαση» και στην «μουσική ιατρική». Ειδικά στα πολύ δύσκολα. Πίστευε ότι η μουσική επιδρά θεραπευτικά, όχι μόνον στην ψυχή, αλλά και στο σώμα. Η μουσική καθαρίζει την ψυχή από τις «παράλογες επιδράσεις γύρω μας», σημείωνε. Όπως οι επιδημίες.

Προτιμούσε βέβαια την έγχορδη μουσική (από μια λύρα, ή, σήμερα από μια κιθάρα), συνοδεία κάποτε της ανθρώπινης φωνής, από τους πιο ορμητικούς ήχους της φλογέρας, του διπλού αυλού (φλάουτου) και των κυμβάλων (κρουστά, αν θέλετε, γνωστά ήδη από τον Μινωϊκό Πολιτισμό).

Ο Πυθαγόρας υπήρξε και ο… πατέρας της χορτοφαγίας, μεταξύ άλλων, καθώς πίστευε στην ιαματική επίδραση της (προσωρινής) διατροφής δίχως ζωικές πρωτεΐνες. Όμως, υπήρξε, κατά κάποιον τρόπο, και ο Πατέρας της σύγχρονης μουσικής, καθώς κατέγραψε πρώτoς ένα σύστημα από επτά νότες – κλειδιά, στο οποίο βασίστηκε και το βυζαντινό μέλος και, στη συνέχεια, η μουσική που ακούμε μέχρι σήμερα. Με διαφορετικό κύμα και ανάλογη επίδραση για κάθε νότα – κλειδί.

Στην ιστορία, που διαβάζετε, θα διασχίσουμε αιώνες και επιδημίες ή πανδημίες, που όχι μόνον «άκουσαν» την προτροπή του «Πατέρα» Πυθαγόρα, αλλά γέννησαν, εξαιτίας αυτών των «παράλογων επιδράσεων» θεμελιώδη, πρωτοπόρα, ρεύματα στην σύγχρονη Μουσική. Κι αυτό, σημαντικό, στη σχέση της με τις επιδημίες της ανθρωπότητας.

Μια ανάλογη ιστορία στον βρετανικό «Guardian» ξεκινούσε από τα μπαλκόνια στο Μιλάνο. Όχι σήμερα, αλλά τον 17ο αιώνα μ.Χ., όταν η μεγάλη επιδημία πανώλης (γνωστής και ως «Μαύρης), που φέρεται να μεταδόθηκε από την Ασία, εξολόθρευε τον μισό πληθυσμό της Ευρώπης.

Μουσική και τραγούδι από τα μπαλκόνια. Μια εικόνα, πολύ κοντά στην εικόνα που βλέπουμε σήμερα στις μικρές οθόνες μας. Όμως θα φτάσουμε εκεί, ξεκινώντας από πολύ πιο πίσω.

Η αρχαιότερη καταγεγραμμένη φονική επιδημία τοποθετείται στην Κίνα γύρω στο 3000 π.Χ. Φονική, αλλά και εμβληματική για την κινεζική μουσική. Καθώς τότε τελειοποιήθηκαν, και προς «μουσική ίαση», κατά τον Πυθαγόρα, τα ιδιότυπα μεταλλικά σφαιρικά μουσικά όργανα, αλλά και τα μονόχορδα.

Στον 7ο αιώνα π.Χ., πιθανότατα εξαιτίας των πολέμων με άλλα φύλα, η Αρχαία Σπάρτη φέρεται να γνώρισε – σύμφωνα με τον Εντ Πριντό του «Guardian» – έναν φονικό λοιμό, αλλιώς επιδημία. Και τότε οι Σπαρτιάτες κάλεσαν τον ελεγειακό ποιητή Τυρταίο, που κατέβηκε από τον Ταλετό (όπως ήταν τότε το όνομα του Ταϋγέτου) για να την απαλύνει και να προσφέρει ίαση, με παιάνες.

Κατ’ άλλες πηγές, επρόκειτο για τους «ιαματικούς παιάνες» του εκ Κρήτης ποιητή Θαλήτα. Όπως και του Τέρπανδρου εκ Λέσβου, πατέρα της αιολικής λυρικής ποίησης, που επινόησε την επτάχορδη λύρα.

Ο μέγας λοιμός των Αθηνών ξέσπασε το 430 π.Χ., κατά το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου και εν ώρα πολιορκίας από τους Σπαρτιάτες. Ιστορική πηγή μας, ο Θουκυδίδης, που ανέφερε: «Η ασθένεια λέγεται ότι ξεκίνησε, πέρα από την Αίγυπτο, στην Αιθιοπία και, ξαφνικά, έπληξε την πόλη των Αθηνών» (Ιστορίαι, 2.48). Ο ίδιος ασθένησε στην επιδημία, που κράτησε ως το 426 π.Χ. και μείωσε κατά 25% τον πληθυσμό της πόλης-κράτους. Έτσι, κατέγραψε λεπτομερώς τα συμπτώματα και τα αποτελέσματα της επιδημίας, που το αίτιό της έχει κατά καιρούς αποδοθεί σε βουβωνική πανώλη, ευλογιά, τύφο. Ακόμη και σε ιό της γρίπης, όπως σήμερα.

«Η μουσική και ο ρυθμός βρίσκουν το δρόμο τους προς τα πιο απόκρυφα μέρη της ψυχής», έγραφε ο αρχαίος φιλόσοφος Πλάτων, που γεννήθηκε μεν το 427 π.Χ., αλλά εξαιτίας και της εφαρμογής της στον λοιμό, θαύμασε το πυθαγόρειο μουσικό «θεώρημα», περί «μουσικής ίασης». Ο δε Δάμων, μουσικός και δάσκαλος του Σωκράτη και του Περικλή, στον ίδιο αιώνα, που τελικά – παρά ή και εξαιτίας της επιδημίας – αποδείχθηκε «χρυσός» πολιτικά και καλλιτεχνικά, μιλούσε για την «ηθική δύναμη της Μουσικής, που μιμείται τις κινήσεις της ψυχής».

Χώρια που ήδη από τα ομηρικά έπη, και ειδικότερα από την «Ιλιάδα», ήξεραν ότι «ορφικοί ύμνοι και παιάνες» έσωσαν το ελληνικό στράτευμα στην Τροία από την πανώλη, που προκάλεσε με τα βέλη του ο θεός Απόλλων. Όπως μας θυμίζει ο καρδιολόγος και πολυγραφότατος συνθέτης Αθανάσιος Δρίτσας, που έχει εισάγει τη μουσική ως θεραπευτικό μέσον στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο. Συγγραφέας του βιβλίου «Η μουσική ως φάρμακο» (Εκδ. Παπαζήση) και μέλος της Διεθνούς Επιστημονικής Εταιρείας Μουσικής στην Ιατρική (International Association of Music Medicine). Προσθέτοντας: «Γι’ αυτό και οι Αρχαίοι Έλληνες είχαν τη Μουσική στον κορμό της Παιδείας».

Βυζαντινοί ιαματικοί ύμνοι

Το Βυζάντιο όχι μόνον ενστερνίστηκε, στην δική του μεγάλη επιδημία, το πυθαγόρειο μουσικό «θεώρημα», αλλά εκείνη ακριβώς την περίοδο φέρεται να εισήγαγε και τις νότες-κλειδιά, κατά Πυθαγόρα, «γεννώντας» το βυζαντινό μέλος. Λατρευτικό και θρησκευτικό καταρχάς, που όμως επεκτάθηκε σύντομα και στην κοσμική μουσική.

Και με ψαλμούς αντιμετωπίστηκε η «ιουστινιάνειος πανούκλα», όπως είναι γνωστή η επιδημία που ξεκίνησε το 541-542 μ.Χ. και αναζωπυρωνόταν επί 225 συναπτά έτη μέχρι το 750. Μείωσε δε τουλάχιστον κατά 15% τον πληθυσμό της Μεσογείου και της αχανούς ήδη Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και παραπέρα – καταγράφοντας πάνω από 30 εκατ. θύματα. Οφειλόταν δε στον βάκιλο του Γερσίν (Yersinia pestis), ο οποίος ξεκλήρισε την Ευρώπη ως «Μαύρη Πανώλη» μερικούς αιώνες μετά.

Πέρα από δεινά που έφερε, η ηγεμονία του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού «γέννησε» τον περίλαμπρο Ναό της Αγίας Σοφίας (αν και ιστορικά η πρώτη ανοικοδόμηση τοποθετείται στον 4ο αιώνα, επί Μεγάλου Κωνσταντίνου, που όρισε ως επίσημο θρήσκευμα την Ορθοδοξία), εισήγαγε στο μέλος τις βυζαντινές νότες «ΠΑ-ΒΟΥ-ΓΑ-ΔΙ-ΚΕ-ΖΩ-ΝΗ» και τη μουσική στο εκπαιδευτικό σύστημα, καθιέρωσε ψάλτες και Πρωτοψάλτες. Την ίδια περίοδο «γεννήθηκαν» και άνθισαν, από στόμα σε στόμα, τα περίφημα Ακριτικά Τραγούδια της δημοτικής προφορικής μουσικής παράδοσης.

Τότε στυλιζαρίστηκαν και τα μουσικά όργανα, που ηχούν μέχρι σήμερα. Κυρίως έγχορδα, όπως πανδούρα, ταμπουράς, λαγούτο, ψαλτήριο (το κανονάκι, που είχε επινοήσει ουσιαστικά ο Πυθαγόρας), πνευστά και κρουστά.

Όχι ότι δεν υπήρξαν κι άλλες μεγάλες επιδημίες, όπως η Πανώλης των Αντωνίνων στην Αρχαία Ρώμη – εισαγόμενη με τους λεγεωνάριους από την Παρθία – που φόνευσε 5 εκατ. ανθρώπους, από το 27 έως το 180 μ.Χ. που σάρωσε την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Τα τραγούδια και το κρασί, στα κλειστά συμπόσια, λειτούργησαν κι εκεί ως «ιαματικά».

Κάτι ανάλογο, σύμφωνα με πηγές, κράτησε και τους Βρετανούς στο μεγάλο ξέσπασμα – που το ακολούθησε καταστροφικότατη τετραήμερη πυρκαγιά – με την επανεμφάνιση της «Μαύρης Πανώλης» στο Λονδίνο, το 1665-1666. Με 100.000 θύματα και το 15% του πληθυσμού. Η επιδημία είχε ξεκινήσει στην Ευρώπη το 1347, από τον φονικό – βυζαντινό – βάκιλο του Γερσίν, και ουσιαστικά, με διαρκείς αναζωπυρώσεις, έληξε τρεις αιώνες μετά!

Μουσικολόγοι πιστεύουν ότι το τελικό στυλιζάρισμα στον ήχο των περίφημων μεξικάνων κιθαρωδών μαριάτσι αναπτύχθηκε, και ιαματικά, μέσα στην φονική επιδημία (με πάνω από 15 εκατ. θύματα στη Λατινική Αμερική) ενός είδους εντερικού τυφοειδούς πυρετού, το 1545-1548. Το «Cocoliztli», που στη γλώσσα των Αζτέκων σημαίνει πανούκλα.

Μελωδική «ομοφωνία» στη γρίπη

Το τραγούδι άνθισε – τα μπλουζ στην Αμερική, το φάντο στην Πορτογαλία κ.λπ. – όπως και οι χοροί, τα φοξ τροτ, το τσάρλεστον και άλλα στην Ευρώπη, μετά την φονικότερη μέχρι σήμερα πανδημία, την περίφημη «Ισπανική Γρίπη», το 1918-1920. Που ονομάστηκε ισπανική όχι επειδή ξεκίνησε στην Ιβηρική. Πλέον θεωρείται ως πιθανότερο ότι ξεκίνησε σε στρατόπεδο στο Κάνσας των Ηνωμένων Πολιτειών. Και κατέλαβε, ως πανδημία, την υφήλιο – μέχρι και στη Νέα Ζηλανδία ή τον Βόρειο Πόλο έφτασε. Με 500 εκατομμύρια κρούσματα (ανάμεσά τους ο συνθέτης Ιγκόρ Στραβίνσκι και ο ζωγράφος της «Κραυγής» Έντβαρντ Μουνκ) και κάπου 50 εκατ. θύματα. Και ενώ είχε προηγηθεί το 1889-1890, με προέλευση την τσαρική Ρωσία, άλλη μία πανδημία γρίπης με 1 εκατ. θύματα.

«Ισπανική» ονομάστηκε η γρίπη, επειδή στην ουδέτερη στον προηγηθέντα Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο Ισπανία δεν πέρασαν τα μέτρα περιστολής στην διάδοση των ειδήσεων και έτσι η μόνη ελεύθερη ενημέρωση ερχόταν από εκεί. Όμως από εκεί βγήκε και το παρατσούκλι της «Ο Στρατιώτης της Νάπολης». Καθώς το μόνο μεταδοτικότερο σε ολόκληρο τον κόσμο από την γρίπη, από στόμα σε στόμα, ήταν το ομώνυμο τραγούδι από την ισπανική οπερέτα ή θαρθουέλα «La canción del olvido» (Το Τραγούδι της Λήθης), βασισμένη στον «Δον Ζουάν».

«Η Μουσική είναι αναγκαιότητα»

Πάμε πίσω, στο καλοκαίρι του 1576. Στο Μιλάνο. Η εικόνα που λέγαμε, πιο πάνω. Η φονική επιδημία βουβωνικής πανώλης έχει σαρώσει την Ευρώπη. Στο Μιλάνο την ονομάζουν «Πανούκλα του Σαν Κάρλο», χάρη στον ηρωικό Κάρλο Μπορομέο, που βοήθησε με κάθε τρόπο τα πλήθη.

Με το πρώτο μουσικό κάλεσμα, οι κάτοικοι, κλεισμένοι μήνες στα σπίτια τους, βγαίνουν στα παράθυρα ή τα μικρά μπαλκόνια κι αρχίζουν να τραγουδούν, εν χορώ. Κυρίως μαδριγάλια και ύμνους του Αγίου Σεβαστιανού, που τον θεωρούν προστάτη τους σε αυτές τις τραγικές περιστάσεις.

«Τέτοια ήταν η γλύκα που ανέδυε το – κοινό – τραγούδι τους, που το Μιλάνο των 300.000 ψυχών έμοιαζε σαν «Παραδείσια Ιερουσαλήμ». Σκεφθείτε ότι περπατώντας, δεν άκουγες παρά μόνον τραγούδια», κατέγραφε ο χρονικογράφος Πάολο Μπισκιόλα. «Στο χτυπημένο από την πανώλη Μιλάνο δεν άκουγες παρά μόνον τραγούδια. Σχεδόν ευχόσουν να συνεχιστούν κι άλλο».

Μας το παραδίδει στο βιβλίο του «Plague and Music in the Renaissance» (Επιδημία και Μουσική στην Αναγέννηση) ο μουσικολόγος στο Πανεπιστήμιο Λογιόλα του Μέριλαντ των ΗΠΑ Δρ. Ρέμι Τσιού. Ο οποίος μελέτησε εις βάθος μαδριγάλια της εποχής για την οποία μιλάμε και την ιστορία τους. Ως απτά παραδείγματα της λεγόμενης discordia concors, που φέρνει την ενότητα – και ομοφωνία, μουσικά – διαταραγμένων (από συμφορά σαν την επιδημία). Παραλληλίζοντάς τα με το μελωδικό «Wuhan jiayou!» (Μείνε δυνατή, Γουχάν) στην πόλη της Κίνας, όπου φέρεται ότι ξεκίνησε η σημερινή πανδημία.

Ο Δρ. Τσιού μελέτησε και την «γέννηση» νέων μουσικών ειδών μέσα στην επιδημία της βουβωνικής πανώλης. Όπως η μπαλάντα της Κεντρικής Ευρώπης, στην οποία διακρίθηκε ιδιαίτερα ο γάλλος συνθέτης του 14ου αιώνα – που νόσησε και ο ίδιος, αλλά επέζησε – Γκιγιόμ Ντε Μασό. Ή το μονοφωνικό ροντό και, στην παράλληλη «μουσική» ποίηση, το ροντέλο.

Πιο γλαφυρά, μας το εξηγεί, στο προσωπικό του μπλογκ, ο ομότιμος καθηγητής στο Τμήμα Μουσικής και Τεχνών στο Μεσαίωνα στο αμερικανικό Πανεπιστήμιο Μέρσερ και στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόις, Κρίστοφερ ΜακΛιν. Ως μεταφορά για την αναγέννηση μιας διαλυμένης κοινωνίας. Καταδεικνύοντας την «τεράστια δύναμη της Μουσικής να αναπτερώνει το ηθικό, να επικοινωνεί με τις ανώτερες δυνάμεις και να ενώνει κοινωνίες ενώπιες με το συλλογικό Τραγικό». Κάτι που βλέπουμε και στις δύσκολες μέρες μας, με καλλιτέχνες που συνεχίζουν να επικοινωνούν την τέχνη τους, από το σπίτι, μέσω του Διαδικτύου. Ή γειτονιές ολόκληρες που ενώνουν τις φωνές και το λυτρωτικό χειροκρότημά τους, σε ολόκληρο τον κόσμο.

Επιστήμονες στο ΜΙΤ αναλύουν και μεταφράζουν τη δομή του κορονοϊού σε μουσική

«Η Μουσική», προσθέτει, «είναι μια Επιστήμη που ζητά το γέλιο, το τραγούδι, τον χορό από μας. Δεν νοιάζεται για την μελαγχολία, ούτε για τον άνθρωπο που έχει βυθιστεί ηθελημένα στην μελαγχολία. Σε εποχές αβεβαιότητας μέσα στις επιδημίες, η Μουσική δεν είναι πολυτέλεια, αλλά αναγκαιότητα».

Και ο μουσικολόγος Δρ. Ρέμι Τσιού επαυξάνει: «Όταν κάνεις ή ερμηνεύεις μουσική, παραδίδεσαι, ψυχή τε και σώματι, στους δικούς της κανόνες. Όταν τραγουδάς μαζί με τους γείτονές σου ή, ακόμη, χορεύεις Μακαρένα συνεισφέρεις συλλογικά και παραδίδεις ταυτόχρονα εαυτόν στον συλλογικό στόχο. Όσο χρησιμοποιούμε οποιοδήποτε είδος μουσικής που επαναφέρει την ισορροπία μέσα μας και μειώνει την βάσανο, θα βαδίζουμε στα χνάρια των αρχαίων και των άλλων προγόνων μας».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News