Υπάρχει, άραγε, ο Αϊ-Βασίλης; Καθώς πλησιάζει η Πρωτοχρονιά, το αναπόφευκτο ερώτημα των ημερών έρχεται να απασχολήσει και πάλι το μυαλό, κυρίως όμως την καρδιά μας, καθώς η φιγούρα του είναι συνδεδεμένη με την προσφορά και τα δώρα σε μικρούς και μεγάλους, και ειδικά στα παιδιά (τα καλά, γιατί τα κακά παίρνουν κάρβουνο, λέμε τώρα, γιατί δεν γίνεται πια έτσι).

Τα χρώματά του, το κόκκινο και το λευκό, κυριαρχούν παντού, όπως και η φιγούρα του σε εικόνες και διακοσμητικά μέσα στο σπίτι, στα μαγαζιά και σε διαφημίσεις, σε τραγούδια και ταινίες. Παιδιά σε όλο τον κόσμο, ακόμα και σε περιοχές όπου δεν ζουν χριστιανοί, γεμάτα επιθυμία, προσμονή και ανυπομονησία, έγραφαν και γράφουν γράμματα στον Αϊ-Βασίλη, περιγράφοντας το δώρο που λαχταρούν να τους φέρει ο γενναιόδωρος στρουμπουλός γερο-άγιος με την κόκκινη στολή και τη μακριά λευκή γενειάδα, που ξεκινάει από τον Βόρειο Πόλο με το έλκηθρο και τα ελάφια του για να ικανοποιήσει όλες τις επιθυμίες.

Εδώ και αιώνες, φτάνει αλλού στις 24 Δεκεμβρίου, και σε μας στις 31, την τελευταία νύχτα του χρόνου∙ μπαίνει από καμινάδες, αν υπάρχουν, ή από μισάνοιχτες πόρτες και αφήνει τα δώρα του κάτω από χριστουγεννιάτικα δέντρα, σκορπώντας απερίγραπτη χαρά στους αποδέκτες τους. Στην Ιταλία, μάλιστα, παίρνει γυναικεία μορφή: η Μπεφάνα είναι μια γριά μάγισσα που πετάει στον ουρανό με τη σκούπα της και τη νύχτα της παραμονής των Θεοφανίων αφήνει δώρα και γλυκά για τα παιδιά που ήταν καλά όλο τον χρόνο και «καρβουνάκια» σε όσα ήταν άτακτα…

Καθώς μεγαλώνουν τα παιδιά ψυλλιάζονται, βέβαια, ότι τα δώρα τα φέρνουν οι γονείς και άλλοι συγγενείς και φίλοι της οικογένειας. Μπορεί, ακόμη, να τους αποκαλύψει και κάποιος συμμαθητής τους ότι ο Αϊ-Βασίλης δεν είναι πραγματικό πρόσωπο, τώρα εξάλλου έχουν από πολύ νωρίς πρόσβαση σε κινητά, tablets και υπολογιστές και ξέρουν καλά τι θα πει αναζήτηση∙ μάλιστα, όταν θέλουν να μάθουν κάτι, δεν ρωτούν καν τους δικούς τους. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Google, πάνω από 1,1 εκατ. παιδιά κάθε χρόνο θέτουν στη μηχανή αναζήτησης το ερώτημα «Είναι αληθινός ο Αϊ-Βασίλης;». Και τότε, διαβάζοντας τα άρθρα που ακολουθούν, προσγειώνονται απότομα.

Καθώς, λοιπόν, πλησιάζει η περίοδος των γιορτών, πολλοί γονείς αναρωτιούνται πώς μπορούν να μιλήσουν για τον Αγιο Βασίλη με τα μικρά παιδιά τους, ειδικά όταν αυτά τα παιδιά αρχίζουν να αμφιβάλουν για την ύπαρξή του. Πότε μια διασκεδαστική, φαντασιακή παράδοση κινδυνεύει να γίνει επιβλαβής εξαπάτηση; Οι γονείς, εξάλλου, είναι αυτοί που κυρίως καλλιεργούν την πίστη στον άγιο των δώρων. Πώς μπορούν, λοιπόν, οι ίδιοι να διευκολύνουν τη μετάβαση στην άρνηση αυτής της πίστης;

Οι Κάντις Μιλς και Τάλια Ρ. Γκόλντσταϊν, καθηγήτριες Ψυχολογίας στα Πανεπιστήμια του Τέξας στο Ντάλας και του Τζορτζ Μέισον στη Βιρτζίνια των ΗΠΑ, αντίστοιχα, σε άρθρο τους στους New York Times αναφέρονται σε πρόσφατη έρευνα των εργαστηρίων τους που ρίχνει φως στο θέμα. Αν και κατά τη γνώμη τους, κάθε οικογένεια χρειάζεται να αποφασίσει η ίδια αν θα πρέπει να συμπεριλάβει τον Αγιο Βασίλη στις παραδόσεις των γιορτών τους, οι δύο αναπτυξιακές ψυχολόγοι παρατηρούν ότι το να μάθουν τα παιδιά την αλήθεια δεν χρειάζεται να είναι μια οδυνηρή εμπειρία∙ μπορεί να είναι ακόμη και θετική.

Στην έρευνά τους μίλησαν με παιδιά, ηλικίας 6-15 ετών, που είχαν μάθει τα προηγούμενα τρία χρόνια ότι ο Αϊ-Βασίλης (ο Σάντα Κλάους για την ακρίβεια) δεν υπάρχει, και ενήλικες, ηλικίας 18 έως 76 ετών, ζητώντας τους να αναλογιστούν τις παιδικές τους εμπειρίες γύρω από τον Αγιο Βασίλη, συμπεριλαμβανομένου τού πώς ένιωσαν όταν ανακάλυψαν ότι ήταν φανταστικός.

Ενα από τα σημαντικότερα ευρήματά τους ήταν ότι ακόμη και όταν η αλήθεια ήταν απογοητευτική, συνήθως η απογοήτευση δεν ήταν διαρκής. Αν και περίπου οι μισοί συμμετέχοντες, παιδιά και ενήλικες, ανέφεραν κάποια αρνητικά συναισθήματα, όπως θλίψη ή θυμό, έτειναν να τα νιώσουν για λίγο μόνο, με τα παιδιά συχνά να εστιάζουν σε άλλες πτυχές της εορταστικής περιόδου που τους άρεσαν, όπως οι οικογενειακές παραδόσεις της ανταλλαγής δώρων.

Επιπλέον, σε αντίθεση με ό,τι θα περίμενε κανείς, περίπου τα μισά παιδιά και περίπου το 20% των ενηλίκων ανέφεραν ότι αισθάνθηκαν καλά όταν ανακάλυψαν την αλήθεια για τον Αγιο Βασίλη. Κάποιοι είπαν ότι ένιωσαν ανακούφιση που τελικά απαντήθηκαν μερικές από τις ενοχλητικές ερωτήσεις τους∙ άλλοι ανέφεραν υπερηφάνεια, σαν να είχαν λύσει έναν περίπλοκο γρίφο. «Πράγματι, η έρευνά μας» επισημαίνουν οι δύο καθηγήτριες στο άρθρο τους στους New York Times, «διαπίστωσε ότι οι συναισθηματικές αντιδράσεις των ανθρώπων ήταν λιγότερο αρνητικές όταν μάθαιναν την αλήθεια, και το είχαν καταλάβει από μόνοι τους».

Μερικά παιδιά, γράφουν, κατάλαβαν ότι ο Αγιος Βασίλης δεν ήταν αληθινός μέσω λογικών συλλογισμών, όπως ότι είναι αδύνατον να ταξιδέψει κανείς με έλκηθρο σε εκατομμύρια σπίτια μέσα σε μια νύχτα. Αλλα ανέφεραν ότι το έμαθαν μέσω της παρατήρησης∙ αναγνώρισαν, για παράδειγμα, ότι το χαρτί περιτυλίγματος στα δώρα του Αγιου Βασίλη υπήρχε στο ντουλάπι των γονιών τους.

Οι ενήλικοι, δε, που θυμήθηκαν ότι ανακάλυψαν την αλήθεια σταδιακά μέσω λογικών συλλογισμών ή παρατήρησης, ήταν λιγότερο πιθανό να αναφέρουν αρνητικές συναισθηματικές συσχετίσεις με την ανακάλυψη, σε σχέση με εκείνους που έμαθαν την αλήθεια απότομα ή, κυρίως, μέσω της άμεσης ενημέρωσης, για παράδειγμα από έναν συμμαθητή ή έναν μεγαλύτερο αδελφό.

Πέρα από την παράδοση του Αϊ-Βασίλη, εξάλλου, οι ίδιες αρχές ισχύουν όταν οι γονείς προσπαθούν να καταλάβουν πώς να περιηγηθούν στο ευρύ φάσμα της μαγικής σκέψης των παιδιών που επικρατεί κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής τους. Ναι, το παιδί σας μπορεί να έχει φανταστικούς φίλους και να πιστεύει στη «Νεράιδα των Δοντιών» («Tooth Fairy»), για παράδειγμα, που μαζεύει δοντάκια στο σπιρτόκουτο και αφήνει δωράκια και νεραϊδόσκονη∙ δεν πειράζει.

Η θολή γραμμή μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας είναι ένα φυσιολογικό κομμάτι της παιδικής ηλικίας. Αλλά με τον Αγιο Βασίλη, όπως και με πολλά άλλα, χρησιμοποιώντας τις ερωτήσεις των παιδιών σας ως αφετηρία για συζήτηση και έχοντας επίγνωση των προσωπικών τους ευαισθησιών, όλα μπορούν να βοηθήσουν στην προώθηση μιας δημιουργικής και χαρούμενης εξερεύνησης του κόσμου.

Στο κάτω κάτω, τόσο ο Αγιος Βασίλειος, ο δικός μας, όσο και ο Σάντα Κλάους των υπολοίπων ήταν υπαρκτά πρόσωπα στην ιστορία των χριστιανών και κάποια στιγμή ταυτίστηκαν.

Τι λέει η ιστορία

Ο Αγιος Βασίλειος ο Μέγας, επίσκοπος της Καισάρειας στην Καππαδοκίας, έζησε τον 4ο αιώνα και ήταν ένας φιλάνθρωπος χριστιανός που ζούσε ασκητικά. Λέγεται μάλιστα ότι ήταν ο πρώτος που ίδρυσε το Πτωχοκομείο ή Βασιλειάδα, ένα πρότυπο φιλανθρωπικό κέντρο για όσους είχαν ανάγκη. Πέθανε σε ηλικία 49 ετών στις 31 Δεκεμβρίου του 378 μ.Χ. και η κηδεία του έγινε την πρώτη μέρα του 379, κάτι που σε συνδυασμό με τις φιλανθρωπικές πράξεις του, έκανε τους χριστιανούς να συνδέσουν την Πρωτοχρονιά με τα δώρα και τις ευχές για καλή τύχη∙ και φυσικά, από κανένα γιορτινό τραπέζι δεν λείπει η βασιλόπιτα με το τυχερό φλουρί. Στις 31 Δεκεμβρίου, εξάλλου, η μέρα μας ξεκινάει με τα κάλαντα που λένε τα πιτσιρίκια από σπίτι σε σπίτι: «Αγιος Βασίλης έρχεται/ και δεν μας καταδέχεται/ από την Καισαρεία, συ ’σ’ αρχό, συ ’σαι αρχόντισσα κυρία»…

Ο Santa Klaus, από την άλλη πλευρά, είναι ο Αγιος Νικόλαος ο Μυροβλήτης, που υπήρξε επίσκοπος στα Μύρα της Μικράς Ασίας, τον 4ο αιώνα και η μνήμη του γιορτάζεται στις 6 Δεκεμβρίου, τόσο από την Ορθόδοξη, όσο και από τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Θεωρείται ο κατ’ εξοχήν προστάτης των ναυτικών αλλά και των φτωχών: έδινε δώρα σε παιδιά και απόρους, συνήθως στα κρυφά, χωρίς να αποκαλύπτει την ταυτότητά του.

Στην Ολλανδία, λεγόταν SintarKlaas, ήταν ένας ηλικιωμένος άνδρας με λευκή γενειάδα, ντυμένος στα κόκκινα, καβάλα σε άσπρο άλογο –όπως και ο Οντιν, ο μεγαλύτερος θεός της σκανδιναβικής μυθολογίας–, που έφερνε δώρα στους ανθρώπους μαζί με τον βοηθό του Zwarte Piet (Μαύρος Πιτ) και προς τιμήν του από τον Μεσαίωνα οι Ολλανδοί έδιναν δώρα στους φτωχούς την ημέρα της γιορτής του.

Κατά την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση του 16ου αιώνα, ο Λούθηρος άλλαξε την παράδοση της ανταλλαγής δώρων από τις 6 Δεκεμβρίου στις 24, παραμονή των Χριστουγέννων, ενώ αργότερα η γιορτή του Αγίου Νικολάου απαγορεύτηκε εντελώς στην Ολλανδία, αλλά οι εορτασμοί συνεχίστηκαν, με τις φιγούρες του να είναι ντυμένες με απλά κόκκινα ρούχα αντί για τον επενδύτη και τη μίτρα του επισκόπου.

Η γιορτή του Sinterklaas ήταν ένα από τα έθιμα που έφεραν από την πατρίδα τους οι ολλανδοί άποικοι στην Αμερική και σε άλλες αποικίες τους. Τον 19ο αιώνα, μάλιστα, στο Νέο Αμστερνταμ, όπως ονομαζόταν η Νέα Υόρκη από τις ολλανδικές οικογένειες, που είχαν εγκατασταθεί εκεί, ο άγιος μετονομάστηκε σε Σαντα Κλάους, και η φιγούρα του διαδόθηκε ακόμη και σε περιοχές όπου δεν υπήρχαν χριστιανοί.

Στο μεταξύ, για πολλούς αιώνες, στη Βρετανία τα δώρα των Χριστουγέννων τα έφερνε ο Father Christmas, ένας ψηλός ηλικιωμένος με μακριά λευκά γένια. Τον 17ο αιώνα, οι Πουριτανοί ήθελαν να καταργήσουν εντελώς τη γιορτή των Χριστουγέννων, επειδή πίστευαν ότι συνδεόταν με τον Πάπα, με τον οποίο δεν τα πήγαιναν και πολύ καλά, αλλά και με παλιές ειδωλολατρικές συνήθειες∙ ορισμένοι όμως διατήρησαν τη γιορτή συνδέοντας τη φιγούρα του με τις παλιές καλές εποχές πριν απειληθούν τα Χριστούγεννα, και ίσως γι’ αυτό ήταν ηλικιωμένος. Η φιγούρα του Φάδερ Κρίστμας άρχισε να φθίνει, αλλά κατά τη βικτωριανή περίοδο η παράδοσή του αναβίωσε.

Στα μέσα του 19ου αιώνα ο δημοφιλής –αμερικανικός πλέον– μύθος του Σάντα Κλάους επιστρέφει στην Ευρώπη, συναντιέται με τον βρετανό Φάδερ Κρίστμας και γίνονται ένα πρόσωπο, αυτό που κυριαρχεί μέχρι σήμερα στη δυτική κουλτούρα.

Η δουλειά της διαφήμισης

Η φιγούρα του καλοσυνάτου στρουμπουλού γεράκου με τα κόκκινα ρούχα και την τεράστια άσπρη γενειάδα ήταν πολύ φιλική για τους διαφημιστές, που έκαναν την υπόλοιπη δουλειά, καθώς μέσω της γενναιοδωρίας του μπορούσαν να προωθήσουν πιο εύκολα τα προϊόντα τους με το περιτύλιγμα του δώρου.

Το μεγάλο μπουμ, ωστόσο, έγινε με τη διαφημιστική καμπάνια της Coca-Cola τη δεκαετία του 1930 στις ΗΠΑ, που χρησιμοποίησε τη φιγούρα του Σάντα Κλάους. Παρόμοια γραφιστικά χρησιμοποίησε τις δεκαετίες του 1940 και 1950 η ανταγωνιστική της, Pepsi Cola. Ιστορικά, πάντως, η Coca-Cola δεν ήταν η πρώτη εταιρεία που χρησιμοποίησε τη φιγούρα στα κουτάκια της, και μέσω αυτών ταξίδεψε τον Σάντα Κλάους σε όλο τον κόσμο, χριστιανικό ή μη. Είχε προηγηθεί η διαφημιστική καμπάνια για τη σόδα της White Rock Beverages, με τον Αϊ-Βασίλη αρχικά ασπρόμαυρο το 1915 και με χρώματα το 1923-25.

Από εκεί και πέρα όλα είναι ιστορία. Η γραμμή ανάμεσα στον δικό μας ασκητικό Αϊ-Βασίλη και τον πληθωρικό Σάντα, που ζει στο Ροβανιέμι, και από κει ξεκινάει κάθε χρόνο με το έλκηθρό του για τον γύρο του κόσμου, έχει θολώσει εντελώς∙ οι δύο άγιοι είναι πλέον ταυτισμένοι στη συνείδησή μας και αποτελούν ίδια μαγική φιγούρα, που φέρνει χαρά σε μικρούς και μεγάλους κάθε χρόνο τέτοια εποχή.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News