Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν προσκάλεσε πρόσφατα τους ηγέτες της Ιαπωνίας και της Νότιας Κορέας στο Καμπ Ντέιβιντ για να συζητήσουν πώς να περιορίσουν την Κίνα και να αντιμετωπίσουν την επιρροή της Ρωσίας, για παράδειγμα, στην περιοχή Σαχέλ της Αφρικής, όπου πρόσφατα σημειώθηκε μια σειρά από πραξικοπήματα. Την ίδια ώρα ηγέτες των BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα και Νότια Αφρική) συγκεντρώθηκαν στο Γιοχάνεσμπουργκ για να επικρίνουν την κυριαρχία της Δύσης στους διεθνείς θεσμούς που ιδρύθηκαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτά ήταν αρκετά για να προκαλέσουν στους ιστορικούς του Ψυχρού Πολέμου ένα déjà vu.

Ο κύριος αντίπαλος της Δύσης σήμερα είναι η Κίνα, όχι η Σοβιετική Eνωση, και οι BRICS δεν είναι το Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Αλλά με τον κόσμο να εισέρχεται σε μια περίοδο αβεβαιότητας μετά την κατάρρευση της μεταψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων, οι παραλληλισμοί επαρκούν για να πειστούν πολλοί να στραφούν σε εννοιολογικά μοντέλα προ του 1989, ούτως ώστε να αποκτήσουν μια εικόνα σχετικά με το τι μπορεί να ακολουθήσει. Αυτό αφορά επίσης τις ΗΠΑ και την Κίνα, αν και η καθεμία ποντάρει σε διαφορετικό μοντέλο.

Μεταξύ του τέλους του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου, οι δύο κύριες δυνάμεις που καθόρισαν τη διεθνή τάξη ήταν η ιδεολογική σύγκρουση, που χώρισε τον κόσμο σε δύο στρατόπεδα, και η επιδίωξη της ανεξαρτησίας, που οδήγησε στον πολλαπλασιασμό των κρατών, από 50 το 1945 σε περισσότερα από 150 την περίοδο 1989-1991. Ενώ οι δύο δυνάμεις αλληλεπιδρούσαν, η ιδεολογική σύγκρουση ήταν κυρίαρχη: οι αγώνες για ανεξαρτησία συχνά μετατρέπονταν σε πολέμους δι’ αντιπροσώπων και οι χώρες αναγκάζονταν είτε να ενταχθούν σε ένα μπλοκ είτε να αυτοπροσδιοριστούν από τη «μη δέσμευσή» τους.

Οι ΗΠΑ φαίνεται να πιστεύουν ότι μια παρόμοια δυναμική θα κυριαρχήσει και αυτή τη φορά. Αντιμέτωπες με τον πρώτο ισάξιο ανταγωνιστή τους μετά την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης, οι ΗΠΑ επιδίωξαν να συσπειρώσουν τους συμμάχους τους γύρω από μια στρατηγική «αποσύνδεσης» και «περιορισμού του κινδύνου» – ουσιαστικά πρόκειται για μια οικονομική εκδοχή της πολιτικής της συγκράτησης του Ψυχρού Πολέμου.

Ενώ οι ΗΠΑ ενδέχεται να αναμένουν τον Β’ Ψυχρό Πόλεμο, που διαμορφώνεται κυρίως από την ιδεολογική πόλωση, η Κίνα φαίνεται να ποντάρει στον παγκόσμιο κατακερματισμό. Ναι, προσπάθησε να προσφέρει σε μη Δυτικές χώρες μια εναλλακτική λύση σε θεσμούς που κυριαρχούνται από τη Δύση, όπως η G7 ή το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Ομως, κατά την άποψη της Κίνας, η αναζήτηση για κυριαρχία και ανεξαρτησία είναι θεμελιωδώς ασυμβίβαστη με τον σχηματισμό μπλοκ ψυχροπολεμικού τύπου.

Αντιθέτως, η Κίνα αναμένει έναν πολυπολικό κόσμο. Ενώ δεν μπορεί να κερδίσει μια μάχη εναντίον ενός υπό την ηγεσία των ΗΠΑ μπλοκ, ο πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ φαίνεται πεπεισμένος ότι μπορεί να αναδειχθεί ως μεγάλη δύναμη σε μια κατακερματισμένη παγκόσμια τάξη πραγμάτων.

Ακόμη και οι στενότεροι σύμμαχοι της Αμερικής δεν είναι απρόσβλητοι από την ροπή προς τον κατακερματισμό, παρά τις καλύτερες προσπάθειες των ηγετών των ΗΠΑ. Σκεφτείτε την πρόσφατη σύνοδο κορυφής του Καμπ Ντέιβιντ. Αν και ορισμένα μέσα ενημέρωσης έσπευσαν να προαναγγείλουν έναν «νέο ψυχρό πόλεμο», τα συμφέροντα των συμμετεχόντων διέφεραν ποικιλοτρόπως.

Το κύριο ζήτημα της Νότιας Κορέας παραμένει η Βόρεια Κορέα και οι συμφωνίες ανταλλαγής πληροφοριών και οι διαβουλεύσεις για τα πυρηνικά που ανακοινώθηκαν μετά τη σύνοδο κορυφής αφορούσαν την επισήμανση της αποφασιστικότητας να εναντιωθεί στο καθεστώς του βορειοκορεάτη δικτάτορα Κιμ Γιονγκ Ουν, παράλληλα με την αντιμετώπιση της Κίνας.

Η Ιαπωνία, από την πλευρά της, είναι πρόθυμη να αποφύγει τη στρατηγική κλιμάκωση όσον αφορά την Ταϊβάν – εξέλιξη που θα απειλούσε το οικονομικό της μοντέλο, το οποίο εξαρτάται σημαντικά από το εμπόριο με την Κίνα (περιλαμβανομένης της τεχνολογίας που σχετίζεται με τους ημιαγωγούς). Και τόσο η Νότια Κορέα όσο και η Ιαπωνία είναι δυσαρεστημένες με τον ζήλο με τον οποίο οι ΗΠΑ ακολουθούν τη στρατηγική τους με στόχο τον περιορισμό των κινδύνων (de-risking).

Oσο για την κατάσταση στο Σαχέλ, έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας κλασικής ψυχροπολεμικής αντιπαράθεσης δι’ αντιπροσώπων. Από τότε που η Μπουρκίνα Φάσο, η Γουινέα και το Μάλι υπέκυψαν στα στρατιωτικά πραξικοπήματα, οι ΗΠΑ και η Γαλλία άρχισαν να βασίζονται στην κυβέρνηση του Νίγηρα ως το τελευταίο φιλοδυτικό προπύργιο στην περιοχή.

Υπό τον μακαρίτη Γεβγκένι Πριγκόζιν, ο ρωσικός μισθοφορικός στρατός Ομάδα Βάγκνερ απέκτησε σημαντική επιρροή στη διακυβέρνηση του Μάλι και ουσιαστικά διοικούσε την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία. Το τελευταίο πράγμα που θέλουν οι ΗΠΑ και η Γαλλία είναι να αποκτήσει η Βάγκνερ ακόμη μία βάση στην περιοχή.

Αλλά τώρα που και η κυβέρνηση του Νίγηρα ανατράπηκε από τον στρατό, οι αμερικανικές και γαλλικές αντιδράσεις απέκλιναν σημαντικά, επιτρέποντας στους νέους κυβερνώντες να επωφεληθούν. Η στρατιωτική χούντα ζήτησε τη βοήθεια της Βάγκνερ για να αποτρέψει την απειλή επέμβασης, αλλά φαίνεται πρόθυμη, τουλάχιστον προς το παρόν, να επιτρέψει στις ΗΠΑ να συνεχίσουν να λειτουργούν βάσεις μη επανδρωμένων αεροσκαφών στη χώρα.

Ισως η μεγαλύτερη έκπληξη τις προηγούμενες εβδομάδες ήταν η ανακοίνωση των BRICS ότι έξι χώρες –η Αργεντινή, η Αίγυπτος, η Αιθιοπία, το Ιράν, η Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα– θα καταστούν πλήρη μέλη έως τις αρχές του επόμενου έτους. Ωστόσο, η Κίνα δεν τρέφει αυταπάτες ότι χώρες όπως η Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα θα ενταχθούν καλόπιστα σε ένα αντιδυτικό μπλοκ. Οι στόχοι της Κίνας είναι πιο λεπτοί.

Η προσχώρηση στην ομάδα των BRICS αυξάνει την ελευθερία δράσης των χωρών, διευκολύνοντας, για παράδειγμα, την πρόσβαση σε εναλλακτικές πηγές χρηματοδότησης ή παρέχοντας, τελικά, μια ουσιαστική εναλλακτική επιλογή σε σχέση με το αμερικανικό δολάριο για το εμπόριο, τις επενδύσεις και τα αποθεματικά. Ενας κόσμος στον οποίο οι χώρες δεν εξαρτώνται από τη Δύση αλλά είναι ελεύθερες να εξετάζουν άλλες επιλογές, εξυπηρετεί τα συμφέροντα της Κίνας πολύ καλύτερα από όσο θα μπορούσε ποτέ μια στενότερη, πιο πιστή συμμαχία υπέρ της.

Η εικόνα που αναδύεται είναι ενός κόσμου όπου οι υπερδυνάμεις δεν διαθέτουν επαρκή οικονομική, στρατιωτική ή ιδεολογική επιρροή για να αναγκάσουν τον υπόλοιπο κόσμο –ιδίως, τις ολοένα πιο γεμάτες αυτοπεποίθηση «μεσαίες δυνάμεις»– να διαλέξουν πλευρά. Από τη Νότια Κορέα έως τον Νίγηρα και τα νέα μέλη των BRICS, οι χώρες έχουν την οικονομική δυνατότητα να προωθούν τους δικούς τους στόχους και τα δικά τους συμφέροντα, αντί να δεσμεύονται για πίστη στις υπερδυνάμεις.

Σε αντίθεση με το πώς ενδεχομένως να φαίνεται σε πολλούς, ιδίως στις ΗΠΑ, ο νέος Ψυχρός Πόλεμος φαίνεται να βασίζεται όχι στην παλιά λογική της πόλωσης, αλλά σε μια νέα λογική κατακερματισμού. Κρίνοντας από τη διεύρυνση της ομάδας BRICS, δεν υπάρχει έλλειψη χωρών που να βρίσκουν δελεαστική αυτή τη νέα λογική.

---

Ο Mark Leonard, διευθυντής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων, είναι ο συγγραφέας του βιβλίου «The Age of Uneace: How Connectivity Causes Conflict» (Bantam Press, 2021). Το κείμενο αυτό αναδημοσιεύεται για την Ελλάδα από το Project Syndicate

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News