Από τη στιγμή που εφευρέθηκαν οι κινούμενες εικόνες στα τέλη του 19ου αιώνα, κάθε νέα δεκαετία παρουσίαζε κινήματα και στυλ που επηρέασαν την εξέλιξη του σινεμά. Οι δεκαετίες του 1940 και του 1950, για παράδειγμα, αποτέλεσαν περιόδους ακμής για το αμερικανικό Νουάρ, ενώ η γαλλική Νουβέλ Βαγκ άνθησε τη δεκαετία του 1960. Και τα δύο αυτά είδη επηρέασαν σημαντικά την κινηματογραφική αφήγηση, υπήρξε, όμως, μια δεκαετία που άγγιξε πολύ πιο βαθιά τον άξονα του κινηματογραφικού μέσου.

Αν δει κανείς τις δεκαετίες μόνο από την πλευρά της καλλιτεχνικής ποιότητας, αναπόφευκτα εμπλέκεται η προσωπική προτίμηση και τότε η σημασία της εποχής μπορεί να υπερεκτιμηθεί. Αν, όμως, μαζί με την καλλιτεχνική παραγωγή συμπεριλάβει κανείς τεχνολογικές και βιομηχανικές αλλαγές, τότε τα πράγματα είναι πιο εύκολα και οι απαντήσεις πιο πειστικές, γράφει στο BBC ο κριτικός κινηματογράφου Λιουκ Μπακμάστερ. Ωστόσο, ακόμη και όταν λαμβάνονται υπόψη πολλοί παράγοντες, το ενδιαφέρον στρέφεται κατ’ αρχάς στην «τρελή» δεκαετία του 1920, τα λεγόμενα «Roaring Twenties» στις ΗΠΑ ή «les Années Folles» στη Γαλλία, μια περίοδο στην ιστορία της Δύσης ευημερίας και απίστευτων αλλαγών.

Εκείνη η δεκαετία είδε αλλαγές που δεν θα συμβούν ποτέ ξανά. Αναπτύχθηκαν καλλιτεχνικά κινήματα, που έπαιξαν τεράστιο ρόλο στην εξέλιξη της κινηματογραφικής γλώσσας, και βιομηχανικές πρωτοβουλίες που εξακολουθούν να έχουν μεγάλη επιρροή σήμερα, οι ταινίες απέκτησαν ήχο (ίσως η πιο σημαντική τεχνολογική ανακάλυψη από την προβολή των κινούμενων εικόνων) και φυσικά έγιναν ταινίες με διαρκή επιρροή.

Αλλες περίοδοι είναι επίσης σημαντικές για διάφορους λόγους. Το 1900, για παράδειγμα, έγινε η έναρξη μιας περιόδου έντονου πειραματισμού, καθώς οι καλλιτέχνες έπαιζαν για πρώτη φορά με κινηματογραφικές μηχανές και μονταζιέρες. 100 χρόνια αργότερα η ταχύτατη εξέλιξη της ψηφιακής παραγωγής ταινιών που ξεκίνησε τη δεκαετία του 2000, παράλληλα με την άνοδο διαφόρων διαδικτυακών τεχνολογιών, επηρέασε επίσης τόσο την παραγωγή ταινιών όσο και την έκθεσή τους. Είναι μια «ένδοξη και επαναστατική εποχή για την σινεφιλία», όπως έγραψε ο κριτικός της βρετανικής εφημερίδας Guardian, Πίτερ Μπράντσο.

Αλλά αυτό που χαρακτηρίζει την πρώτη δεκαετία του 1900 είναι οι εμβρυϊκές στιγμές του κινηματογραφικού μέσου και ένα κύμα δημιουργικών δοκιμών και σφαλμάτων. Οι μεγάλες αλλαγές κατά τη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας του 2000 έγιναν σε περιοχές πολύ πέρα από τον κινηματογράφο, όπως οι κάμερες των smartphones, τα βίντεο στα social media και το online streaming. Οι ταινίες αυτής της περιόδου, όμως, δεν θα είχαν γίνει χωρίς τα θεμέλια που έβαλαν οι ταινίες της δεκαετίας του 1920.

Ηταν πραγματικά υπέροχες παραγωγές. Η δεκαετία του 1920 είδε, μεταξύ πολλών άλλων, την άφιξη μεγάλων ταινιών όπως η «Αυγή» («Sunrise: A Song of Two Humans», Φρίντριχ Βίλχελμ Μουρνάου, 1927), «Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή» («Man with a Movie Camera», Ντζινγκ Βερτόφ, 1929), «Μετρόπολις» («Metropolis», Φριτς Λανγκ, 1927), «Τα Πάθη της Ζαν ντ’Αρκ» («The Passion of Joan of Arc», Καρλ Τέοντορ Ντράγιερ, 1928), «Θωρηκτό Ποτέμκιν» («Battleship Potemkin», Σεργκέι Αϊζενστάιν, 1925), «Το Εργαστήρι του Δρ Καλιγκάρι» («The Cabinet of Doctor Caligari», Ρόμπερτ Βίνε, 1920), «Νοσφεράτου» («Nosferatu», Φρίντριχ Μουρνάου, 1922), «Napoleon» (του Αμπελ Γκανς, 1927) και μερικά σπουδαία έργα μεγάλων κωμικών όπως ο «Χρυσοθήρας» («The Goldrush», Τσάρλι Τσάπλιν, 1925) και ο «Στρατηγός» («The General», Μπάστερ Κίτον, 1926).

Το 2012 δημοσκόπηση του Sight & Sound, ανάμεσα σε κριτικούς, κατέταξε τέσσερις από αυτές ανάμεσα στις 15 καλύτερες ταινίες όλων των εποχών, περισσότερες από κάθε άλλη δεκαετία.

Πολλά από αυτά τα φιλμ είναι ορόσημα για διάφορους λόγους. Στα «Πάθη της Ζαν ντ’Αρκ» ο Δανός σκηνοθέτης Καρλ Τέοντορ Ντράγιερ και ο κινηματογραφιστής του Ρούντολφ Ματέ αγκάλιασαν τολμηρά την ψυχολογικά αποκαλυπτική ένταση του close-up, με πολύ κοντινά πλάνα στα πρόσωπα των ηθοποιών.  Η επική «Μετρόπολις», του Φριτς Λανγκ δημιούργησε ένα νέο είδος, το φουτουριστικό δυστοπικό sci-fi.

Το πειραματικό ντοκιμαντέρ «Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή» του πρωτοπόρου Σοβιετικού Τζίγκα Βερτόφ παρουσίασε για πρώτη φορά διαφορετικούς τρόπους σκέψης σχετικά με την κλίμακα και την προοπτική, ενώ είναι κλασικά τα δείγματα του γερμανικού εξπρεσιονισμού, «Νοσφεράτου» και «Το Εργαστήρι του Δρ Καλιγκάρι». Με τον εντυπωσιακό φωτισμό και τα σκηνικά τους έδωσαν έμφαση σε τρόπους με τους οποίους η κινηματογραφική αισθητική μπορεί να προκαλέσει μια ψυχολογική κατάσταση, σηματοδοτώντας την απομάκρυνση από τον ρεαλισμό και επηρεάζοντας πολλούς κινηματογραφιστές οι οποίοι έγιναν επιδραστικοί με τη σειρά τους,  όπως οι Αλφρεντ Χίτσκοκ, Ορσον Γουέλες και Μπίλι Γουάιλντερ.

Αν όμως κάποιος ήθελε να εντοπίσει μία, την πιο επιδραστική ταινία της δεκαετίας του 1920, τότε δεν μπορεί παρά να επιλέξει το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» του Σεργκέι Αϊζενστάιν και τη συγκλονιστική σεκάνς στα μαρμάρινα σκαλοπάτια της Οδησσού (ένα από τα πέντε κεφάλαια της ταινίας), με μερικές από τις πιο διάσημες σκηνές στην ιστορία του κινηματογράφου, οι οποίες σήμερα, μετά από 100 ολόκληρα χρόνια, εξακολουθούν να κόβουν την ανάσα του θεατή. (Δείτε τη σεκάνς στο τέλος του κειμένου)

Η επανάσταση του ομιλούντος κινηματογράφου

Εάν η δεκαετία του 1920 είδε την εξέλιξη και τη βελτίωση της σύγχρονης κινηματογραφικής γλώσσας, γράφει ο Λιουκ Μπακμάστερ στο BBC, μια εφεύρεση στο δεύτερο μισό της δεκαετίας ήρθε για να αλλάξει τα πάντα: Το 1927 το κοινό γνώρισε μια ολοκαίνουργια διάσταση του σινεμά με την άφιξη του «Τραγουδιστή της Τζαζ» («The Jazz Singer») της πρώτης ταινίας στην ιστορία του ομιλούντος κινηματογράφου.

Σήμερα ο ήχος θεωρείται δεδομένος, για σκεφτείτε όμως την εντύπωση που έκαναν στους θεατές τα πρώτα λόγια που ακούστηκαν σε σινεμά από τον δημοφιλή τραγουδιστή Αλ Τζόλσον: «Περιμένετε λίγο, περιμένετε λίγο… Δεν έχετε ακούσει τίποτα ακόμα» («Wait a minute, wait a minute…You ain’t heard nothing»), είπε ο πρωταγωνιστής και τα λόγια του αποδείχτηκαν προφητικά, καθώς σύντομα η βιομηχανία του βωβού κινηματογράφου κατέρρευσε.

Η έλευση του συγχρονισμένου ήχου ανάγκασε τους κινηματογραφιστές να επανεξετάσουν όχι μόνο τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν για να αφηγηθούν ιστορίες, αλλά και την ίδια τη φύση του κινηματογράφου. Εάν κινήματα όπως ο γερμανικός εξπρεσιονισμός έδιναν έμφαση στην ψυχολογία, βάζοντάς τη πάνω από την αληθοφάνεια, η εισαγωγή του ήχου ώθησε το μέσο προς τον ρεαλισμό και την ιδέα ότι οι ταινίες πρέπει να είναι μίμηση της πραγματικότητας, παρά έκφραση ψυχολογικής σκέψης.

Ενώ όλα αυτά συνέβαιναν στο στυλ, το περιεχόμενο και τις τεχνικές δυνατότητες των κινηματογραφικών ταινιών, η ευρύτερη βιομηχανία υπέστη επίσης βαθιές αλλαγές, μας υπενθυμίζει το BBC. Σε μια ιστορική περίοδο μεταξύ του τέλους του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου το 1918 και των αρχών της Μεγάλης Υφεσης του 1929, τη δεκαετία του 1920, εμφανίστηκαν επίσης τα στούντιο του Χόλιγουντ, που έγιναν γνωστά ως «Οι Μεγάλοι Πέντε» («The Big Five»): Warner Brothers, Fox, MGM, Paramount και RKO, διανομείς ταινιών που συνέχισαν να μονοπωλούν τη βιομηχανία τις επόμενες δεκαετίες.

Τα Academy Awards, η ετήσια εκδήλωση απονομής των κινηματογραφικών βραβείων του Χόλιγουντ,  εμφανίστηκαν επίσης στη δεκαετία του 1920. Η πρώτη τελετή των Οσκαρ πραγματοποιήθηκε το 1929 στο Hollywood Roosevelt Hotel, τιμώντας παραγωγές που κυκλοφόρησαν από τον Αύγουστο του 1927 έως τον Αύγουστο του 1928. Από εκείνη τη στιγμή ξεκίνησε ένας πυρετώδης αγώνας από την πλευρά των δημιουργών και των σταρ, που λαχταρούν να προσθέσουν στο βιογραφικό τους χρυσά αγαλματίδια. Η σημασία των Όσκαρ μπορεί να έχει υπερεκτιμηθεί, με τους δημοσιογράφους να ξεσπούν παροξυσμικά κάθε χρόνο σε εκδηλώσεις σπέκουλας και ενθουσιασμού. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ωστόσο, για τον αντίκτυπό τους στον τρόπο που μιλάμε για τις ταινίες και στην οικονομική πολιτική του Χόλιγουντ, μιας από τις μεγαλύτερες και πιο σημαντικές κινηματογραφικές βιομηχανίες παγκοσμίως.

Γιατί, λοιπόν, έγιναν τόσο μεγάλες αλλαγές μέσα σε μόνο μια δεκαετία, εκείνη του 1920; Μία εξήγηση, γράφει το BBC, είναι ότι το κινηματογραφικό μέσο ήταν αρκετά παλιό για να είναι δημοφιλές και σε κάποιο βαθμό ριζωμένο στην κοινωνία, αλλά αρκετά νέο ώστε να είναι ακόμα μια πειραματική μορφή τέχνης. Οι κινηματογραφιστές μπορούσαν να αναλάβουν μεγάλα ρίσκα, γνωρίζοντας ότι το κοινό θα ανταποκρινόταν. Οι αλλαγές που έγιναν στον κινηματογράφο εκείνα τα χρόνια δεν μπορούν να συγκριθούν με άλλες επόμενες, επειδή επηρέασαν τα θεμέλια του μέσου, αποτελούν οι ίδιες το θεμέλιο τόσο της βιομηχανίας του κινηματογράφου όσο και της αφηγηματικής γλώσσας.

Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, ότι περίοδοι μεγάλων αλλαγών δεν μπορούν να συμβούν ξανά. Στην πραγματικότητα ζούμε σε μια τέτοια περίοδο αυτό τον καιρό, με αλλαγές που περιλαμβάνουν όλα τα είδη κινούμενων εικόνων (ταινίες, βιντεοπαιχνίδια ακόμη και εφαρμογές για smartphones) και οι οποίες αναμφίβολα επηρεάζουν το κοινό που πηγαίνει στο σινεμά.

Η εισαγωγή του streaming είναι μια αρκετά πρόσφατη, σημαντική εξέλιξη, που επιτρέπει στο σύγχρονο κοινό την πρόσβαση σε περιεχόμενο απίστευτα μεγάλου εύρους. Το πιο σημαντικό, όμως, είναι ότι βιώνουμε και πάλι τα εμβρυικά χρόνια διαφόρων αναδυόμενων τεχνολογιών (που ενδέχεται να έχουν αντίκτυπο στην τέχνη και στην λαϊκή κουλτούρα), όπως οι AI (τεχνητή νοημοσύνη), AR (επαυξημένη πραγματικότητα), VR (εικονική πραγματικότητα), MR (μικτή πραγματικότητα) και ολογραφία (ολογράμματα).

Οι πιθανότητες για εξέλιξη και σύνθεση όλων αυτών των τεχνολογιών υπόσχονται πολλές συναρπαστικές δυνατότητες. Είναι επίσης πολύ πιθανό ότι μια μέρα η ιδέα του μεγάλου αριθμού ανθρώπων που συγκεντρώνονται μπροστά από μια μεγάλη οθόνη στο σκοτάδι, και παρακολουθούν μια αμετάβλητη αφήγηση, μπορεί να θεωρηθεί περίεργη και παθητική. Οι υπαρξιακές συζητήσεις για τη φύση του κινηματογράφου, τον σκοπό και τους τόπους προβολής του, έχουν αυξηθεί τα τελευταία χρόνια, ενώ το κλείσιμο των κινηματογράφων παγκοσμίως λόγω της πανδημίας του κορονοϊού, η οποία έχει επιταχύνει την ήδη ραγδαία αναπτυσσόμενη βιομηχανία του streaming, προκάλεσε έναν αριθμό τίτλων, που προορίζονταν για κινηματογράφους, να κυκλοφορήσουν κατευθείαν σε ψηφιακές πλατφόρμες.

Αναμφίβολα, οι κινηματογραφικές ταινίες θα επιβιώσουν, όπως και οι κινηματογράφοι, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα. Οι πόρτες των σινεμά θα ανοίξουν ξανά και θα μπορέσουμε να βρεθούμε και πάλι μπροστά σε μια τεράστια οθόνη με έναν κουβά ποπκόρν στην αγκαλιά. Και είναι σίγουρο ότι ανάμεσα στις πιο λαμπρές δεκαετίες της κινηματογραφικής ιστορίας, τα «Roaring Twenties» ή «les Années Folles», αν προτιμάτε, θα ξεχωρίζουν για πάντα.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News