Είναι μια ιστορία που ξεκινάει από μια εθνική ήττα και ταπείνωση, προτού περάσει από διαφορετικά στάδια επιβίωσης, προσαρμογής και «αναγέννησης». Με συνθήκες που δοκίμαζαν συνεχώς την ανθρώπινη αντοχή, αλλά και τις σχέσεις μεταξύ γηγενών και προσφύγων. Η ανταλλαγή πληθυσμών ήταν το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας ειρήνευσης για την οποία ο ίδιος ο Ελευθέριος Βενιζέλος έλεγε «θα την καταπιούμε όπως παίρνουμε το ρετσινόλαδο».

Μια εις βάθος ανάλυση πολλών παραμέτρων προσφέρει ο συλλογικός τόμος «100 χρόνια μετά – Οι πρόσφυγες του 1922 και η δημιουργία της νέας Ανατολικής Μακεδονίας», ο οποίος κυκλοφόρησε από το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων σε επιμέλεια του καθηγητή Ευάνθη Χατζηβασιλείου, από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας (ΕΚΠΑ). Από αυτόν επιλέξαμε αποσπάσματα για επιμέρους θεματικές.

Κάν’ το όπως οι Ελληνες

Μέχρι τον Δεκέμβριο του 1924 είχαν έρθει στη χώρα 1.220.000 Ελληνες και 45.000 Αρμένιοι. Οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στη Θράκη (107.607) και στη Μακεδονία (638.254) και δευτερευόντως στα νησιά του Αιγαίου, στην Κρήτη και στην Ηπειρο. Οσοι προέρχονταν από μικρές και μεγάλες πόλεις της Μικράς Ασίας βρήκαν καταφύγιο στην Αττική και στην Πελοπόννησο (377.297).

Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων διαχειριζόταν τότε προσφυγικό δάνειο 12,3 εκατ. λιρών και τουλάχιστον 5 εκατ. στρέμματα που θα της παραχωρούσε η ελληνική κυβέρνηση. Ο Χένρι Μοργκεντάου, πρώην πρέσβης των ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη και πρώτος πρόεδρος της Επιτροπής, περιέγραφε αργότερα στο βιβλίο του «I was sent to Athens» το εγχείρημα με μια υποθετική εικόνα.

Σκεφτείτε, έγραφε, 26 εκατομμύρια πεινασμένους πρόσφυγες να κατακλύζουν τα αμερικανικά λιμάνια και να εξαρτώνται από την ευσπλαχνία και την ευρηματικότητα των Αμερικανών. Αν οι ΗΠΑ κατάφερναν να τους περιθάλψουν, θα κέρδιζαν τον παγκόσμιο θαυμασμό. Και καταλήγει: «Ακριβώς ένα τέτοιο επίτευγμα… αναλογικά επιτεύχθηκε από τους σύγχρονους Ελληνες τα τελευταία έξι χρόνια – και εν τούτοις, ο κόσμος στη μεγάλη του πλειοψηφία δεν γνωρίζει τίποτε για αυτό».

(από το κεφάλαιο «Η αποκατάσταση των προσφύγων στη Μακεδονία και τη Θράκη», Ισμήνη Κριάρη, ομότιμη καθηγήτρια, Πάντειο)

Ιλαρά και οστρακιά

Οι πρώτοι πρόσφυγες στην Καβάλα φτάνουν τον Οκτώβριο του 1922. Κατοικούν αρχικά σε παράγκες, στα ερειπωμένα χάνια της οδού Γαλλικής Δημοκρατίας, σε ιμαρέτ, σχολεία και καπναποθήκες που επιτάχθηκαν. Από εκεί και η μαρτυρία του Λεοντίου Λυμπέρη από τα Γανόχωρα, δικηγόρου και πολιτευτή της Καβάλας, που διασώζεται στο Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού του Δήμου Καλαμαριάς:

«Οσα πλοία αδειάζανε τους πρόσφυγες στο λιμάνι και με βάρκες μας έβγαζαν απ’ τα πλοία, μας παίρνανε με τα κάρα, μας πηγαίνανε στα καπνομάγαζα. Σ’ έριχναν μέσα στο καπνομάγαζο, όπου ήθελες πήγαινες, έπιανες μια θέση και καθόσουν εκεί. Το καπνομάγαζο είχε τουαλέτες δυο τρεις κι όταν έχει χίλιους ανθρώπους… μπορούνε να φτάσουν; Η βρωμιά έφερνε ασθένειες και κυρίως παιδικές, ιλαρά και οστρακιά η οποία θέριζε τα παιδιά δέκα δέκα την ημέρα (…) Και τότε κι εγώ βέβαια αρρώστησα, κι ο Μιχαήλ ο αδερφός μου, αλλά ο μικρός ο αδερφός μου ο Ευριπίδης πέθανε. Ηταν δυόμισι χρονών».

(από το κεφάλαιο «Η στεγαστική αποκατάσταση των προσφύγων στην Καβάλα» της Σαπφώς Αγγελούδη – Ζαρκάδα, αρχιτέκτονος μηχανικού, ΑΠΘ)

Πιστοποιητικά ενήλικων σε 12χρονες

Την πρώτη περίοδο εγκατάστασης προσφύγων στη Δράμα οι αυθαίρετες εξώσεις είναι συχνότατο φαινόμενο και συνεχίζονται έως τη δεκαετία του 1930. Οι πιο αδύναμες από αυτή την άποψη είναι οι χήρες, που μένουν συχνά χωρίς στέγη, καταφεύγουν στα τζαμιά και ζουν στο περιθώριο της κοινωνίας.

Πολλά ανήλικα κορίτσια, από την άλλη, προσλαμβάνονται ευκολότερα στα καπνομάγαζα παρακάμπτοντας τον σκόπελο της νομοθεσίας περί εργασίας ανηλίκων. Η ανάγκη να συμβάλουν στον βιοπορισμό της οικογένειας είναι τόσο μεγάλη, ώστε οι δήμαρχοι και οι κοινοτάρχες εκδίδουν πιστοποιητικά ενηλικιότητας ακόμη και σε 12χρονα κορίτσια, ενώ ο έλεγχος της χωροφυλακής είναι ελαστικός. Οι καπνέμποροι προφανώς και ευνοούν αυτό το καθεστώς παραβατικότητας.

(από το κεφάλαιο «Απορφανισμένες προσφυγικές οικογένειες στη Δράμα του Μεσοπολέμου: οι απόκληρες της προσφυγικής αποκατάστασης» του Δημήτρη Ι. Σφακιανάκη, φιλολόγου-ερευνητή).

Επαίτες και «αδέσποτα παιδιά»

Στις Ιανουαρίου 1929 ο δημοσιογράφος Πελοπίδας Πινάτσης μεταφέρει στην εφημερίδα «Θάρρος» μια εικόνα της Δράμας από το ρεπορτάζ στους χώρους όπου ζουν οι πρόσφυγες: «Η πόλις μας εγέμισεν από ζητιάνους – όχι τους εξ επαγγέλματος, αλλά από ανθρώπους φιλοτίμους, εργατικούς, ντροπαλούς, γυναίκας χήρας πολέμου και εθνικών συμφορών, οι οποίοι τη νύχτα προπαντός γίνονται ανυπόφοροι, χτυπούντες με τη σειρά τις πόρτες των σπιτιών και ζητούντες όχι δραχμούλες και τάληρα, αλλά μία φέτα ψωμί για τα ορφανά και κακόμοιρα παιδιά των».

Τέσσερα χρόνια αργότερα ο επίσης δημοσιογράφος Νίκος Καπετανάκης-Ακρίτας μεταφέρει στην ίδια εφημερίδα τη δική του εικόνα από τους ανηλίκους («βρεφοειδείς») βιοπαλαιστές της πόλης: «Δεν είναι μόνο οι λούστροι οι θλιβεροί ήρωες της σκληράς και απελπιστικής βιοπάλης. Σμήνη ολόκληρα αδέσποτων παιδιών έχουν παντού ξεφυτρώσει… Αλλα πουλούν σιγαρέττα, άλλα καραμέλες και μέντες, άλλα κοκοράκια, άλλα πουλούν κουλούρια, άλλα είναι μαναβάκια, άλλα μοιράζουν φέιγ βολάν και ρεκλάμες»

(από το ίδιο κεφάλαιο, Δ. Ι. Σφακιανάκης)

Οι πρόσφυγες και ο Λέων της Αμφίπολης

Τα μεγάλα εξυγιαντικά έργα Σερρών-Δράμας αποτελούν μια υποενότητα των τεχνικών έργων που χρειαζόταν η Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Την εκτροπή του Στρυμόνα προς τη λίμνη Κερκίνη ανέλαβε η νεοϋορκέζικη κοινοπραξία Monks & Ulen έπειτα από διεθνή διαγωνισμό. Στα εργοτάξια εφαρμοζόταν σύστημα κυλιόμενων προσλήψεων εργατών από τις γύρω περιοχές, στους οποίους χορηγούνταν κινίνη για την πρόληψη της ελονοσίας. Η κοινοπραξία, μάλιστα, κατασκεύασε ιδιόκτητο γραφείο στην πόλη των Σερρών, ως επιτομή του κύρους και του γοήτρου της.

Σημαντικό ρόλο στην επιτυχή εκτέλεση των έργων είχαν οι μηχανικοί, με γενικό διευθυντή τον διακεκριμένο αμερικανό υδραυλικό μηχανικό Γκάουσμαν (1882-1974). Επρόκειτο για αρχαιόφιλο και φιλέλληνα που έπαιξε κεντρικό ρόλο στην αναστήλωση του Λέοντα της Αμφίπολης. Μαζί με τον Ουίλιαμ Τζατζ, επίσης μηχανικό των έργων, εντόπισαν κομμάτια του μνημείου, ειδοποίησαν για τα ευρήματα τον αμερικανό πρέσβη στην Αθήνα Λίνκολν Μακ Βι και πρωτοστάτησαν στην αναστήλωσή του.

(από το κεφάλαιο «Τα μεγάλα εξυγιαντικά έργα Σερρών-Δράμας ως τεχνικό επίτευγμα» της Λίλας Θεοδωρίδου-Σωτηρίου, αρχιτέκτονος μηχανικού, ΑΠΘ, καθηγήτριας, ΔΙΠΑΕ)

Η «κόκκινη δημαρχία» της Καβάλας

Ο Μήτσος Παρτσαλίδης εξελέγη δήμαρχος Καβάλας στις 11 Φεβρουαρίου 1934 με τον συνδυασμό «Ενιαίον Μέτωπον Εργατών Αγροτών» (ΕΜΕΑ), τίτλο που έφεραν όλα τα σχήματα που υποστήριξε το ΚΚΕ. Πέτυχε ποσοστό της τάξης του 50,3% και 3.770 ψήφους έναντι των 2.110 ψήφων που έλαβε ο συνδυασμός του προηγούμενου δημάρχου, Κλεάνθη Τερμεντζή (ο οποίος υποστηρίχθηκε από τους βενιζελικούς και τους αντιβενιζελικούς της πόλης).

Η εκλογή του πρώτου «κόκκινου» δημάρχου» στη χώρα –όπως και του Διονύση Μενύχτα στις Σέρρες λίγες εβδομάδες αργότερα– αποτέλεσε ορόσημο για τη στρατηγική του μεσοπολεμικού ΚΚΕ. Με τον Παρτσαλίδη επιβεβαιώθηκε η σύνδεση της μαζικής επιρροής του κόμματος στην Καβάλα, καθώς είχε αναπτυχθεί ένα μαχητικό εργατικό κίνημα. Καθοριστικός παράγοντας ήταν οι συνδικαλιστικοί αγώνες, με αποκορύφωμα την καπνεργατική εξέγερση τον Ιούλιο του 1933, έξι μήνες πριν από τις δημοτικές εκλογές.

(από το κεφάλαιο «Η “κόκκινη δημαρχία” του Μήτσου Παρτσαλίδη στην Καβάλα: οι απαρχές του δημοτικού κομμουνισμού στον Μεσοπόλεμο», του Κώστα Ελευθερίου, επίκουρου καθηγητή, τμήμα Πολιτικής Επιστήμης, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης)

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News