«Προσοχή, προσοχή, έμπιστοι σύντροφοι. Μετά από ένα ατύχημα στον πυρηνικό σταθμό του Τσερνόμπιλ η ακτινοβολία στην περιοχή ξεπέρασε τα επιτρεπτά όρια. Χάρη στο Κομμουνιστικό Κόμμα και τις δυνάμεις της σοβιετικής αστυνομίας, ελήφθησαν τα μέτρα ασφαλείας. Για την απόλυτη προστασία του πληθυσμού πρέπει να εκκενωθεί η πόλη Πρίπιατ. Παρακαλώ παραμείνετε ψύχραιμοι και κλείστε όλα τα παράθυρα». Αυτή ήταν η πρώτη επίσημη αντίδραση της σοβιετικής ηγεσίας μετά την καταστροφή που σημειώθηκε στο Τσερνόμπιλ στη 01:26 ώρα Μόσχας, ξημερώματα του Σαββάτου 26 Απριλίου του 1986, με το καθησυχαστικό μήνυμά τους να επαναλαμβάνεται ασταμάτητα από τα μεγάφωνα των στρατιωτικών οχημάτων που κατέκλυσαν μετά από λίγες ώρες ολόκληρη την πληγείσα περιοχή.

Στην υπόλοιπη ΕΣΣΔ η είδηση άρχισε να διαδίδεται σιγά-σιγά και από στόμα σε στόμα, όπως συχνά συμβαίνει στις χώρες με αυταρχικά καθεστώτα που τείνουν είτε να αποκρύπτουν είτε να παραποιούν ή να παρουσιάζουν επιλεκτικά τις όποιες πληροφορίες. Το απόγευμα της ημέρας της καταστροφής οι δημοσιογράφοι του Ράδιο Μόσχα, του επίσημου διεθνούς ραδιοφωνικού σταθμού της ΕΣΣΔ, περιορίστηκαν σε μια σύντομη αναφορά, κάνοντας λόγο για «βλάβη» ενώ στα δελτία ειδήσεων του σταθμού το μεγαλύτερο πυρηνικό δυστύχημα στην παγκόσμια ιστορία ήταν τέταρτη είδηση, ενδέκατη στο Ράδιο Κίεβο και εικοστή ένατη στο κεντρικό δελτίο ειδήσεων του πρώτου προγράμματος του κρατικού τηλεοπτικού φορέα των Σοβιετικών. Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ μίλησε για το δυστύχημα μετά από δεκαοκτώ ημέρες και όλη την αλήθεια οι πολίτες της ΕΣΣΔ την έμαθαν μετά από χρόνια.

Τώρα, όμως, μαθαίνουμε ότι υπήρχε κάποιος ο οποίος αποπειράθηκε να γκρεμίσει το τείχος της σιωπής. Ηταν ο Αντρέι Ζαχάροφ, ο περίφημος ρώσος πυρηνικός φυσικός που πρωτοστάτησε στην κατασκευή της πρώτης σοβιετικής υδρογονοβόμβας για να βαλθεί στη συνέχεια να ευαισθητοποιήσει την ανθρωπότητα σχετικά με τους κινδύνους του ανταγωνισμού όσον αφορά την ανάπτυξη πυρηνικών όπλων και να καταλήξει να θεωρείται τελικά αντιφρονών με ανατρεπτικές ιδέες λόγω των αγώνων του για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θυμάτων πολιτικών διώξεων. Παρά τις πιέσεις που δεχόταν από το σοβιετικό καθεστώς, ο Ζαχάροφ αντί να σιωπήσει, κατέστη με την πάροδο του χρόνου ένας από τους πιο τολμηρούς επικριτές του, με αποτέλεσμα ο δυτικός κόσμος να τον τιμήσει με το Νομπέλ Ειρήνης το 1975.

Οσον αφορά το Τσερνόμπιλ, μεταξύ μιας σειράς πρώην απόρρητων σοβιετικών εγγράφων που κοινοποιήθηκαν πρόσφατα από το κέντρο ερευνητικής δημοσιογραφίας και διεθνών μελετών National Security Archive το οποίο εδρεύει στο Πανεπιστήμιο Τζορτζ Ουάσινγκτον, συγκαταλέγεται και μια επιστολή που απέστειλε ο Ζαχάροφ δυόμισι χρόνια μετά το δυστύχημα στον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, καταρχάς για να εκφράσει την έντονη αντίρρησή του στον αποκλεισμό των πολιτών από τη διαδικασία σχεδιασμού της πυρηνικής ενεργειακής πολιτικής της ΕΣΣΔ.

Ομως στο γράμμα του ο Ζαχάροφ αναφέρεται εκτενώς κυρίως στην παρεμπόδιση της έκδοσης του «Χρονικού του Τσερνόμπιλ», μιας αφήγησης του ρώσου πυρηνικού επιστήμονα Γκριγκόρι Μεντβέντεφ, τον πρόλογο της οποίας έγραψε ο ίδιος ο Ζαχάροφ. «Είμαι πεπεισμένος  ότι οι πολίτες όχι μόνο είναι ικανοί αλλά και υποχρεωμένοι να γνωρίζουν όλες τις συνθήκες της καταστροφής του Τσερνόμπιλ», ανέφερε ο Ζαχάροφ στον Γκορμπατσόφ.

Και επικρίνοντας τις διαρκείς απόπειρες λογοκρισίας των διάφορων κυβερνητικών υπηρεσιών, επισήμανε στον σοβιετικό ηγέτη ότι οι περιορισμοί όσον αφορά την ενημέρωση των πολιτών για τις συνθήκες του δυστυχήματος «βλάπτουν και την κοινωνία μας και την μνήμη των νεκρών και την ηθική υπόσταση των θυμάτων. Αποκρύπτοντας τα γεγονότα, επιβεβαιώνουμε τη δυνατότητα επανάληψής τους. Η απόκρυψή τους είναι παράλογη, αν μη τι άλλο επειδή τα έχουμε αναφέρει ήδη όλα στη Διεθνή Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας. Γιατί έχει δικαίωμα να γνωρίζει περισσότερα η διεθνής κοινότητα από τους ίδιους τους πολίτες μας; Αποκρύπτοντας τα ονόματα εκείνων που φέρουν την ευθύνη της καταστροφής (και τώρα λογοκρίνουν), συγκαλύπτουμε λάθη που ενδεχομένως να προκύψουν κατά των σχεδιασμό και την κατασκευή άλλων πυρηνικών σταθμών παραγωγής ενέργειας».

Ολοκληρώνοντας την επιστολή του ο Ζαχάροφ δεν παρέλειψε να ενημερώσει τον «αξιότιμο Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς» Γκορμπατσόφ πως λόγω της επιστημονικής του ιδιότητας θα έκανε ό,τι μπορούσε ούτως ώστε «Το Χρονικό του Τσερνόμπιλ» να γίνει γνωστό στη διεθνή κοινότητα. «Θεωρώ πως η έκδοσή του στην λογοτεχνική επιθεώρηση Novy Mir θα ωφελούσε τη χώρα μας, θα διεύρυνε τη διαφάνεια (Γκλάσνοστ) καθώς και την αυτεπίγνωση της σοβιετικής κοινωνίας, δίχως τη συμμετοχή της οποίας είναι αδύνατο να φανταστούμε την περαιτέρω εξέλιξή μας».

Ουσιαστικά ο Ζαχάροφ θέλησε με την επιστολή του αυτή να υπενθυμίσει στον πολιτικό της Περεστρόικα (αναδόμηση, ανασυγκρότηση, αναδιάρθρωση) όλα όσα επιτάσσει η Γκλάσνοστ (διαφάνεια), μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει πρωτίστως η υποχρέωση των αρχών να μην αποκρύπτουν από την κοινωνία των πολιτών την αλήθεια.

Ενα άλλο έγγραφο, ωστόσο, που κοινοποιήθηκε μαζί με την επιστολή του Αντρέι Ζαχάροφ από το National Security Archive, αποκαλύπτει ξεκάθαρα όχι μόνον τις ευθύνες του συστήματος όσον αφορά την καταστροφή αλλά και πόσος χώρος υπήρχε διαθέσιμος για Γκλάσνοστ στα ανώτατα κλιμάκια της σοβιετικής ηγεσίας.

Πρόκειται για τα πρακτικά της σύσκεψης των μελών του Πολίτμπιρο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης που έλαβε χώρα την 3η Ιουλίου του 1986 και κατά τη οποία παρουσιάστηκαν τα αποτελέσματα των ερευνών για το δυστύχημα στο Τσερνόμπιλ που διεξήγαγε ειδική κρατική επιτροπή. Διαπιστώνεται ξεκάθαρα πως, τρεις μήνες μετά την καταστροφή, η σοβιετική ηγεσία γνώριζε τα πάντα και θα μπορούσε να ενημερώσει και τους σοβιετικούς πολίτες.

Κεκλεισμένων των θυρών το παραδέχτηκε ο επικεφαλής της επιτροπής Μπόρις Στσερμπίνα. «Το ατύχημα προκλήθηκε εξαιτίας της ιδιαίτερα ωμής παραβίασης των τεχνολογικών κανονισμών και διαδικασιών από το προσωπικό σε συνδυασμό με σοβαρές ατέλειες στον σχεδιασμό του αντιδραστήρα», ανέφερε απευθυνόμενος στον ίδιο τον Γκορμπατσόφ και υπογραμμίζοντας αμέσως μετά: «Η Επιτροπή πιστεύει πως η κύρια αιτία του ατυχήματος ήταν τα λάθη του προσωπικού».

Οσον αφορά τις ατέλειες στον σχεδιασμό του αντιδραστήρα, ο σοβιετικός ηγέτης άκουσε εκείνη την ημέρα τον Μπόρις Στσερμπίνα να τον ενημερώνει πως, κατά τη διάρκεια του 11ου πενταετούς προγράμματος της πυρηνικής βιομηχανίας της ΕΣΣΔ, καταγράφηκαν 1042 έκτακτα περιστατικά, τα 381 εκ των οποίων σε πυρηνικούς σταθμούς με αντιδραστήρες τύπου RMBK, σαν του Τσερνόμπιλ, στον οποίο τα έκτακτα περιστατικά που είχαν ήδη σημειωθεί πριν από το δυστύχημα ήταν ήδη 104. Από αυτά, τα 35 οφείλονταν σε ανθρώπινα λάθη.

Ο Γκορμπατσόφ σχεδόν δεν πίστευε όσα άκουγε και ο εκνευρισμός του άρχισε σιγά – σιγά να γίνεται αντιληπτός μέσω των ερωτήσεων που απηύθυνε στους συνομιλητές του. «Γιατί, σύμφωνα με την άποψη της Επιτροπής, οι ικανότητες του προσωπικού ήταν τόσο περιορισμένες και ο βαθμός πειθαρχίας χαμηλός; Γιατί αυτά τα ζητήματα δεν αντιμετωπίστηκαν με τη δέουσα προσοχή; Τι συμβαίνει σε όλους τους πυρηνικούς σταθμούς; Ποιος κατέθεσε την πρόταση περί ανέγερσης πυρηνικών σταθμών δίπλα σε πόλεις; Ποιος προέβη σε αυτές τις συστάσεις; Γιατί λάβαμε τις πρώτες πληροφορίες για το ραδιενεργό σύννεφο από τους Σουηδούς; Ολοι λένε ότι η βελτιστοποίηση του σταθμού δεν έχει ολοκληρωθεί και η λειτουργία του ενδεχομένως να εγκυμονεί κινδύνους και εσείς υπερασπίζεστε την επαγγελματική σας υπερηφάνεια;».

Τρεις μήνες μετά το δυστύχημα ενώπιον του πανίσχυρου Πολίτμπιρο αποκαλύφθηκε πως την ευθύνη την έφερε το σύστημα και συγχρόνως επιβεβαιώθηκε πως η ΕΣΣΔ ήταν ένας γίγαντας με πήλινα πόδια. Για τον λόγο αυτόν ο Γκορμπατσόφ αποφάσισε να ολοκληρώσει τις μεταρρυθμίσεις που είχε στο μυαλό του παρά την εναντίωση του κόμματος με στόχο να προσφέρει ένα μέλλον στη Σοβιετική Ενωση. Επειτα από πέντε χρόνια, ωστόσο, η ΕΣΣΔ δεν υπήρχε πια.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News