Οι εκλογές για την ανανέωση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου απέχουν ακόμη έναν χρόνο, αλλά τα πολιτικά κόμματα σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ενωση έχουν ήδη περάσει στη φάση της προεκλογικής εκστρατείας. Ενώ στις εκλογές θα αναδειχθεί αναμφίβολα ένα ευρύ φάσμα απόψεων για την κλιματική αλλαγή, τη μετανάστευση και τη θρησκεία, υπάρχει ένα θέμα που φαίνεται να ενώνει πολιτικούς όλων των πλευρών: ο πόλεμος στην Ουκρανία.

Περισσότερο από έναν χρόνο μετά την εισβολή του ρώσου προέδρου Βλαντίμιρ Πούτιν στην Ουκρανία, όλα τα κύρια ευρωπαϊκά κόμματα εξακολουθούν να τραγουδούν τον ίδιο σκοπό όσον αφορά την υποστήριξη των Ουκρανών. Αλλά η εμφανής ενότητα αποκρύπτει μια εκτεινόμενη σύγκρουση για την ψυχή της Ευρώπης: την αντίληψή της περί ελευθερίας.

Αν και αναγνωρίζεται ευρέως ότι ο αγώνας της Ουκρανίας είναι ένας αγώνας για τη δημοκρατία και τις ευρωπαϊκές αξίες, είναι επίσης ολοένα πιο σαφές ότι η νίκη θα απαιτούσε από την Ευρώπη να απαρνηθεί ορισμένα από τα βασικά στοιχεία του δικού της εγχειρήματος σχετικά με την ελευθερία. Αυτό είναι το παράδοξο της ελευθερίας στην Ευρώπη.

Τον τελευταίο μισό αιώνα οι ευρωπαϊκές χώρες ανέπτυξαν μια έννοια της ελευθερίας που βασίζεται στην οικουμενικότητα, στην αποκήρυξη της στρατιωτικής ισχύος, στην οικονομική αλληλεξάρτηση, στην κοινή κυριαρχία και στην αντίληψη της Ευρώπης ως μοναδικής οντότητας, που βασίζεται σε ένα σύνολο κοινών θεσμών. Αυτό το όραμα διακρίνει την ΕΕ από άλλες περιοχές, ακόμη και από τα κράτη-μέλη της. Αλλά ο πόλεμος στην Ουκρανία έθεσε σε δοκιμασία τις βασικές αρχές του μπλοκ – επιτρέποντας στους σκεπτικιστές εθνικούς ηγέτες να τις αμφισβητήσουν.

Ενώ οι Ευρωπαίοι προηγουμένως θεωρούσαν το εγχείρημά τους μετα-εθνικό, τώρα αναγνωρίζουν ότι το μοντέλο της ΕΕ είναι εξαιρετικό παρά καθολικό. Κατά τη διάρκεια του προηγούμενου έτους οι ευρωπαίοι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής άρχισαν να προσηλώνονται ολοένα και περισσότερο στην οχύρωση των συνόρων της ΕΕ έναντι άλλων πολιτικών εγχειρημάτων στην Ανατολή και στον Νότο.

Συνεπώς, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, που αρχικά επιδιώχθηκε για τη διασφάλιση της ειρήνης στην ήπειρο, έχει μετατραπεί, αν όχι εντελώς σε ένα σχέδιο «πολέμου», τουλάχιστον σε ένα ένοπλο σχέδιο ειρήνευσης και ασφάλειας. Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί, που κάποτε βασίζονταν στην ήπια ισχύ, παρέχουν τώρα στρατιωτικό εξοπλισμό στην Ουκρανία και υποστηρίζουν τον επανεξοπλισμό της ηπείρου, και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μετέτρεψε σε όπλο την οικονομία της ΕΕ μέσω της επιβολής κυρώσεων και επιτάχυνε τη μετάβαση σε μια πολεμική οικονομία, με περιορισμούς και ελέγχους στις τιμές της ενέργειας.

Αλλά η πιο δραματική αλλαγή στην ευρωπαϊκή πολιτική σκέψη ήταν η επανεξέταση της ιδέας της αλληλεξάρτησης. Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση βασίστηκε στην πεποίθηση ότι η εμβάθυνση των οικονομικών δεσμών μεταξύ των χωρών θα μπορούσε να μετατρέψει πρώην αντιπάλους σε συμμάχους. Ομως, όπως απέδειξε ο Πούτιν, η αλληλεξάρτηση μπορεί επίσης να αξιοποιηθεί ως μέσο εκβιασμού.

Επί δεκαετίες, ο κύριος στόχος του ευρωπαϊκού εγχειρήματος ήταν να δαμάσει τον εθνικισμό μέσω της κοινής κυριαρχίας. Αλλά τώρα οι Ευρωπαίοι αναγνωρίζουν ότι η κυριαρχία πρέπει να προστατεύεται, ούτως ώστε να μπορεί να καταστεί κοινή. Το διακρατικό νομικό σύστημα της ΕΕ δεν μπορεί να χρησιμεύει ως καθολικό σχέδιο για ολόκληρη την ήπειρο, πόσω μάλλον για τον κόσμο.

Στα πρώτα στάδια του πολέμου η ένταση μεταξύ των φιλελεύθερων αξιών της ΕΕ και της κινητοποίησής της εν καιρώ πολέμου ήταν λιγότερο έντονη. Η τεχνοκρατική Ευρωπαϊκή Επιτροπή υποστήριξε την πολεμική προσπάθεια, τασσόμενη υπέρ μέτρων για τον εξοπλισμό και την ηθική ενίσχυση της Ουκρανίας στον αγώνα της ενάντια στη ρωσική επιθετικότητα. Η απόφαση να χορηγηθεί στην Ουκρανία το καθεστώς υποψήφιας χώρας ήταν ένα εξαιρετικό βήμα για το μπλοκ.

Εν τω μεταξύ, τόσο η Αριστερά όσο και η Δεξιά χρειάστηκε να προσαρμόσουν τις θέσεις τους για να βρουν κοινό έδαφος για την Ουκρανία. Οι φιλελεύθεροι Ευρωπαίοι κατέστησαν λιγότερο εχθρικοί απέναντι στον εθνικισμό, αναγνωρίζοντας εν μέρει την αναγκαιότητα χρήσης βίας κατά της Ρωσίας, και η Δεξιά αναγκάστηκε να επανεκτιμήσει την άποψή της για τον ρόλο της ΕΕ ως στρατηγικού παράγοντα.

Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 και η προσφυγική κρίση του 2015 εκτόξευσαν την Ακροδεξιά στο προσκήνιο της πολιτικής. Αλλά η αποτυχία του Brexit και η πανδημία επέφεραν πτώση του ευρωσκεπτικισμού, με τα κυρίαρχα κόμματα να επωφελούνται από την κοινή επιθυμία για σταθερότητα.

Δημοσκοπήσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων (ECFR) έδειξαν ότι κατά τη διάρκεια αυτών των κρίσεων πολλοί δεξιοί ψηφοφόροι αναγνώρισαν ότι η κυριαρχία μπορούσε να ανακτηθεί μόνο μέσω συλλογικής δράσης και πολλά πρώην ευρωσκεπτικιστικά κόμματα εγκατέλειψαν τις υποσχέσεις τους περί εξόδου από την ΕΕ ή την ευρωζώνη.

Οι ψηφοφόροι σε όλο το μπλοκ υπέστησαν μια παρόμοια μετάλλαξη. Η τελευταία δημοσκόπηση του ECFR δείχνει μια εξασθένιση του παραδοσιακού διαχωρισμού Αριστεράς – Δεξιάς όσον αφορά γεωπολιτικά ζητήματα και μια αυξανόμενη συγχώνευση εθνικισμού και κοσμοπολιτισμού στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ιδέας περί ελευθερίας. Αυτή η αλλαγή, που προκλήθηκε από τον πόλεμο στην Ουκρανία, καταλήγει στον πυρήνα του ευρωπαϊκού εγχειρήματος και μακροπρόθεσμα θα οδηγήσει σε έναν αγώνα για την ταυτότητα της Ευρώπης. Από αυτή την άποψη, οι επερχόμενες ευρωεκλογές θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως προάγγελος.

Παρότι στην παρούσα φάση τα ευρωπαϊκά κόμματα προσπαθούν να ξεπεράσουν το ένα το άλλο εκφράζοντας την υποστήριξή τους προς την Ουκρανία, ακανθώδη ζητήματα όπως η διεξαγωγή του πολέμου, η μεταχείριση των προσφύγων και ο τρόπος με τον οποίο μια μεταπολεμική Ουκρανία θα μπορούσε να ενσωματωθεί στην ΕΕ θα μπορούσαν να διχάσουν την Ευρώπη για ακόμη μία φορά. Εάν η κόπωση από τον πόλεμο, την προσφυγική κρίση και το υψηλό κόστος ζωής εδραιωθεί, οι ευρωεκλογές του 2024 θα μπορούσαν να μετατραπούν σε ένα νέο πεδίο μάχης.

---

* Ο Marc Leonard είναι διευθυντής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων (European Council on Foreign Relations). Το κείμενο αυτό αναδημοσιεύεται για την Ελλάδα από το Project Syndicate