Ο ελληνορθόδοξος ναός-σύμβολο του Αγίου Νικολάου στη Νέα Υόρκη λειτούργησε για τελευταία φορά το 2001. Ο ναός καταστράφηκε ολοσχερώς στις 11 Σεπτεμβρίου εκείνης της χρονιάς, όταν ο Νότιος Πύργος του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου κατέρρευσε μετά από χτύπημα της πτήσης 175 της United Airlines· κανείς όμως δεν βρισκόταν μέσα στον ναό, τον μοναδικό τόπο λατρείας που υπήρχε εκεί.

Ωστόσο, ο ναός ξαναχτίστηκε στο «Σημείο Μηδέν» του Λόουερ Μανχάταν· η τελετή για τα θυρανοίξιά του πραγματοποιήθηκε στις 2 Νοεμβρίου 2021 σε κλίμα βαθιάς συγκίνησης χοροστατούντος του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, ενώ η πρώτη επίσημη λειτουργία του, στις 4 Ιουλίου 2022, συνέπεσε με την ημέρα Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ και τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την ίδρυση της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αμερικής.

«Ο Αγιος Νικόλαος ήταν μέλος της οικογένειάς μου σε όλη μου τη ζωή», λέει στους New York Times η δικηγόρος Ολγα Παυλάκου, αντιπρόεδρος του ενοριακού συμβουλίου και μέλος τρίτης γενιάς της κοινότητας του Αγίου Νικολάου.

Η κυρία Παυλάκου μεγάλωσε στην Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Εκεί παντρεύτηκαν οι γονείς της, εκεί βαφτίστηκε η ίδια. Εχει αναμνήσεις από τον πατέρα της –ο οποίος δούλευε σε εστιατόρια και ήταν εθελοντής εκεί τις Κυριακές– και από τον εορτασμό των Θεοφανείων στα παγωμένα νερά του ποταμού Χάντσον, όπου βουτούσαν δύτες για να ανασύρουν τον χρυσό σταυρό.

Στις αρχές του 1900, οι έλληνες μετανάστες παππούδες της εγκαταστάθηκαν στο Λόουερ Μανχάταν, τότε μια πολυσύχναστη κοινότητα μεταναστών. Μάζεψαν χρήματα και αγόρασαν μια ταβέρνα στην οδό Σίνταρ, την οποία μετέτρεψαν σε τόπο λατρείας, προσθέτοντας στην κορυφή μια καμπάνα. Αυτός ήταν ο πρώτος Αγιος Νικόλαος.

Εκείνοι οι πρώτοι ενορίτες, που είχαν φτάσει στη Νέα Υόρκη με καράβι, έδωσαν στην εκκλησία τους το όνομα του προστάτη των ναυτικών, ενός αγίου που τάιζε τους πεινασμένους και έντυνε τους άπορους, ενώ ενέπνευσε και τον χαρακτήρα του Αγιου Βασίλη, γράφει στους New York Times η Τζέιν Μαργκόλις.

Καθώς περνούσαν οι δεκαετίες, με τα σεμνά κτίρια του θύλακα των μεταναστών να δίνουν τη θέση τους στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου και σε άλλους πύργους από χάλυβα και γυαλί, πολλοί από τους ενορίτες μετακόμισαν αλλού. Ο Αγιος Νικόλαος, όμως, κατάφερε να παραμείνει στη θέση του, τουλάχιστον μέχρι την 11η Σεπτεμβρίου, οπότε η μικροσκοπική εκκλησία ισοπεδώθηκε. Και τώρα άρχισε να λειτουργεί και πάλι – δεν είναι όμως πλέον μια ταπεινή εκκλησία αποκλειστικά για τους ενορίτες της.

Η αποστολή της είναι μεγαλύτερη, όπως και το μεγαλείο της. Ο Εθνικός Ιερός Προσκυνηματικός Ναός Αγίου Νικολάου Μανχάταν (St. Nicholas Greek Orthodox Church & National Shrine‎), όπως είναι πλέον η επίσημη ονομασία της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας του Αγίου Νικόλαου, έχει γίνει κέντρο πένθους και μνημόνευσης των περίπου 3.000 ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους στα τρομοκρατικά χτυπήματα της 11ης Σεπτεμβρίου, και προορισμός για επισκέπτες όλων των θρησκειών, ένας χώρος διαλογισμού και προσευχής για άτομα οποιασδήποτε πίστης.

Πηγή μεγάλης υπερηφάνειας για την ελληνοαμερικανική κοινότητα, ο ναός κόστισε 85 εκατ. δολάρια και είναι έργο του διάσημου ισπανού αρχιτέκτονα Σαντιάγο Καλατράβα. Βρίσκεται στο Liberty Park, ένα υπερυψωμένο πάρκο δίπλα στην πλατεία-μνημείο του Παγκοσμίου Κέντρου Εμπορίου, εκεί όπου άλλοτε δέσποζαν οι δίδυμοι πύργοι.

Είναι ντυμένος με λευκό πεντελικό μάρμαρο, από το ίδιο λατομείο που χρησιμοποιήθηκε για τον Παρθενώνα, και το εσωτερικό του είναι διακοσμημένο από το χέρι του ιερομοναχού Λουκά, φημισμένου αγιογράφου από τη Μονή Ξενοφώντος του Αγίου Ορους. Ο δε ημιδιαφανής τρούλος του λάμπει τη νύχτα σαν κερί.

Ο ναός, αναμένεται να προσελκύει σταθερά μια ροή τουριστών, στα σκαριά είναι μάλιστα μια εφαρμογή που θα προσφέρει ηχητική περιήγηση, με αφήγηση του Τζορτζ Στεφανόπουλος.

Στον απόηχο της 11ης Σεπτεμβρίου, οι περίπου 70 οικογένειες των ενοριτών του Αγίου Νικολάου ήθελαν απλώς να ξαναχτίσουν την εκκλησία τους στο ίδιο μικρό οικόπεδο που είχαν πάντα στην κατοχή τους. Εκαναν μηνιαίες συναντήσεις, διοργάνωσαν εράνους, συμπεριλαμβανομένης μιας κρουαζιέρας γύρω από το Μανχάταν που περνούσε από τη Νήσο Ελις, όπου οι πρόγονοί τους είχαν φτάσει κάποτε από την Ελλάδα.

Αλλά η ανοικοδόμηση στο Λόουερ Μανχάταν μετά την 11 Σεπτεμβρίου δεν ήταν απλή υπόθεση, με δεδομένο το παζλ των projects που επιχείρησαν να συνθέσουν εκεί οι Λιμενικές Αρχές της Νέας Υόρκης και του Νιου Τζέρσεϊ, ως ιδιοκτήτες του Παγκοσμίου Κέντρου Εμπορίου. Ετσι, παρενέβη η Ελληνορθόδοξη Αρχιεπισκοπή Αμερικής, που εδρεύει στη Νέα Υόρκη. Οι αξιωματούχοι της αποφάσισαν ότι θα έπρεπε να ξαναχτιστεί ως πνευματικό καταφύγιο για όλους τους επισκέπτες του Εμπορικού Κέντρου, μια στάση εκπληκτική εκ μέρους της κατά τ’ άλλα σαφώς συντηρητικής Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία αντιπροσωπεύει μόλις το περίπου 0,5% του χριστιανικού πληθυσμού στις ΗΠΑ.

«Δεν θα μπορούσε να είναι αυτό που ήταν», λέει στους New York Times ο πατήρ Αλέξανδρος Καρλούτσος, πρώην γενικός εφημέριος της Αρχιεπισκοπής, ο οποίος συμμετείχε στενά στην ανοικοδόμηση. «Μεταμορφώθηκε εκείνη τη στιγμή του θανάτου», προσθέτει, «έχουμε ευθύνη να δώσουμε μαρτυρίες για τις ζωές που χάθηκαν».

Λόγω της φιλόδοξης σημασίας του έργου, το μέλλον της εκκλησίας έφυγε από τα χέρια των ενοριτών, λέει η Ρεγκίνα Κατωπόδη, ιδιοκτήτρια του Pi Bakerie, λίγα τετράγωνα μακριά από τον Αγιο Νικόλαο: «Επρεπε να παραμερίσουμε για λίγο», εξηγεί, προσθέτοντας ότι μαζί με άλλους ενορίτες και τον ιερέα του Αγίου Νικολάου, πατέρα Ρώμα, «μετακόμισαν» στον Ελληνορθόδοξο Καθεδρικό Ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, στο κέντρο του Μπρούκλιν.

Μετά από χρόνια πολιτικών διενέξεων, διαπραγματεύσεων και δικαστικής διαμάχης για το ακριβές σημείο όπου θα χτιζόταν η νέα εκκλησία, οριστικοποιήθηκε μια συμφωνία ανταλλαγής εδαφών και η θέση του ναού ορίστηκε τελικά στη γωνία των οδών Γκρίνουιτς και Λίμπερτι. Οπως αποδείχθηκε, όχι μόνο θα αποκτούσε μια πιο εμφανή διεύθυνση, αλλά και μια εντελώς νέα όψη.

Ο Καλατράβα, ο οποίος υπογράφει επίσης το Oculus, που μοιάζει με πουλί, έναν μοντέρνο κόμβο με σταθμούς μετρό και εμπορικό κέντρο στην ίδια περιοχή, σχεδίασε τον νέο ναό των 1.115 τμ (12.000 τ. ποδιών) εμπνευσμένος από την αρχιτεκτονική των βυζαντινών ναών, αλλά και της Ακρόπολης.

Η κατασκευή ξεκίνησε μόλις το 2015, με το κόστος, που αρχικά υπολογιζόταν σε 20 εκατ. δολάρια, να έχει εκτοξευθεί στα ύψη. Η Αρχιεπισκοπή –η οποία εκπροσωπεί 550 ενορίες σε όλη τη χώρα και πάνω από ένα εκατομμύριο μέλη, πολλά από τα οποία είχαν κάνει δωρεές στο πλαίσιο της ανοικοδόμησης– καθυστερούσε τις πληρωμές, η Skanska USA, η κατασκευαστική εταιρεία, κατήγγειλε τη σύμβαση και το έργο πάγωσε. Δημοσίευμα των New York Times αποκάλυψε ένα οικονομικό σκάνδαλο στην Αρχιεπισκοπή, που οδήγησε σε πολλαπλές έρευνες, ώστε να αποκαλυφθεί πού είχαν καταλήξει τα εκατομμύρια των χορηγών, καθώς και σε ανατροπή της ηγεσίας.

Το 2019, ωστόσο, συγκροτήθηκαν οι «Φίλοι του Αγίου Νικολάου», μια ομάδα πλούσιων Ελληνοαμερικανών, μεταξύ των οποίων και ο δισεκατομμυριούχος Τζον Κατσιματίδης. Αυτοί συγκέντρωσαν τα υπόλοιπα χρήματα και παρακολουθούσαν την κατασκευή μέχρι να ολοκληρωθεί το έργο. Η Skanska επέστρεψε, το  μάρμαρο που εξορύχθηκε στην Πεντέλη ακονίστηκε και συντήχθηκε με γυαλί στη Γερμανία και στην Αυστρία και στη συνέχεια συναρμολογήθηκε κατά τμήματα στη Μινεσότα, πριν φτάσει στη Νέα Υόρκη. Στο μεταξύ, άρχισαν να φτάνουν μέσα σε διπλωματικούς σάκους από το Αγιο Ορος και οι καμβάδες με τις αγιογραφίες που ζωγράφισε ο δεξιοτέχνης αγιογράφος.

Μια εικόνα κοντά στην είσοδο του ναού δείχνει τον Οικουμενικό Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίο Α’ να παρουσιάζει ένα ομοίωμα της εκκλησίας στον Αγιο Νικόλαο. Μια άλλη απεικονίζει την Παναγία να κρατάει το Μανχάταν στην ποδιά της. Αλλα πάνελ στις κόγχες του ναού απεικονίζουν σκηνές από την 11η Σεπτεμβρίου, όπως οι φλεγόμενοι Δίδυμοι Πύργοι και σκηνές με πυροσβέστες και αστυνομικούς που πέθαναν κατά την προσπάθεια διάσωσης, τις οποίες ζωγράφισε από φωτογραφίες ο ιερομόναχος Λουκάς.

Πριν από τα επίσημα εγκαίνια του ναού (με την Ακολουθία του Εσπερινού, στις 5 Δεκεμβρίου 2022, και τη Θεία Λειτουργία της 6ης Δεκεμβρίου για τον εορτασμό της μνήμης του προστάτη άγιου), ο π. Λουκάς πέταξε στη Νέα Υόρκη, ανέβηκε στη σκαλωσιά και ζωγράφισε απευθείας το εσωτερικό του τρούλου.

Ο πατήρ Ρώμας δεν έζησε για να ξανανοίξει τον Αγιο Νικόλαο· ούτε οι πατέρες της κυρίας Παυλάκου και της κυρίας Κατωπόδη ή οι γονείς του αρχιτέκτονα Πίτερ Ζαχαράτος, ο πατέρας του οποίου, επιπλοποιός και εργολάβος, είχε βοηθήσει στην ανακαίνιση της παλιάς εκκλησίας, το 1989.

Τώρα που η λαμπρή εκκλησία έχει ανοικοδομηθεί και πάλι, απομένει πλέον το ζήτημα της οικοδόμησης της ενορίας, με ενορίτες που θα εμφανίζονται κάθε εβδομάδα – και όχι μόνο περαστικούς επισκέπτες. Ωστόσο, η συνεχής εξέλιξη του Λόουερ Μανχάταν υπόσχεται πολλά και σε αυτό το μέτωπο, καθώς η περιοχή έχει αποκτήσει πολλά περισσότερα κτίρια κατοικιών και ήδη γίνονται κρατήσεις στον Αγιο Νικόλαο για γάμους και βαπτίσεις.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News