Ο «χρόνος» είναι μια από τις λέξεις που χρησιμοποιούμε πιο συχνά και φυσικά όλοι γνωρίζουμε τι σημαίνει το πέρασμά του. Το παρόν γίνεται παρελθόν μόλις συμβεί και το σήμερα σύντομα μετατρέπεται σε χθες. Κάθε χρόνο, οι κάτοικοι των εύκρατων κλιμάτων αισθάνονται τις εποχές να έρχονται και να φεύγουν. Και όσο μεγαλώνουμε έχουμε όλο και περισσότερο την αίσθηση ότι ο χρόνος περνάει σαν αστραπή.

Αν και οι νευροεπιστήμονες δεν έχουν εντοπίσει στον εγκέφαλο κάποιο ρολόι υπεύθυνο για την ανίχνευση του χρόνου που περνά, οι άνθρωποι το κάνουν εξαιρετικά καλά. Ξέρουμε τι θα πει «έρχομαι σε πέντε λεπτά», έχουμε αίσθηση των εβδομάδων και των μηνών που περνάνε και για τους περισσότερους είναι προφανές πώς λειτουργεί ο χρόνος: προχωράει με σταθερό και μετρήσιμο ρυθμό προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, από το παρελθόν προς το μέλλον.

Το πώς βλέπουμε τον χρόνο είναι, μάλλον, θέμα πολιτισμού και εποχής. Υπάρχουν, για παράδειγμα, και οι ιθαγενείς της φυλής Αμοντάβα στον Αμαζόνιο, που δεν έχουν καμιά λέξη για τον χρόνο, κάτι που ίσως σημαίνει ότι δεν έχουν την έννοια του χρόνου ως πλαίσιο μέσα στο οποίο συμβαίνουν τα γεγονότα.

Εν τω μεταξύ, είναι δύσκολο να γνωρίζουμε με επιστημονική ακρίβεια πώς οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν τον χρόνο στο παρελθόν, καθώς σχετικά πειράματα διεξάγονται μόνο τα τελευταία 150 χρόνια. Γνωρίζουμε ότι ο Αριστοτέλης έβλεπε το παρόν ως κάτι που αλλάζει διαρκώς και ότι το έτος 160, ο ρωμαίος αυτοκράτορας και φιλόσοφος Μάρκος Αυρήλιος περιέγραψε τον χρόνο σαν ποταμό περαστικών γεγονότων. Και στη Δύση, τουλάχιστον, πολλοί εξακολουθούν να ταυτίζονται με αυτές τις ιδέες.

«Αλλά η Φυσική λέει άλλα», γράφει σε άρθρο της στο BBC η Κλόντια Χάμοντ, συγγραφέας του βιβλίου για την αντίληψη του χρόνου με τίτλο «Time Warped: Unlocking The Secrets Of Time Perception». Τον περασμένο αιώνα, ο Αλμπερτ Αϊνστάιν έδειξε ότι ο χρόνος είναι σχετικός, και κινείται πιο αργά αν ένα αντικείμενο κινείται γρήγορα. Τα συμβάντα δεν προκύπτουν με καθορισμένη σειρά και δεν υπάρχει ένα ενιαίο καθολικό «τώρα», όπως υποθέτει η νευτώνεια Φυσική.

Είναι αλήθεια ότι πολλά γεγονότα στο Σύμπαν μπορούν να τοποθετηθούν σε διαδοχική σειρά, ο χρόνος, όμως, δεν τέμνεται πάντα απλά σε παρελθόν, παρόν και μέλλον. Μερικοί θεωρητικοί φυσικοί, μάλιστα, θέλουν να μας κάνουν να ξεχάσουμε όσα ξέρουμε. Ο Κάρλο Ροβέλι, για παράδειγμα, στο έργο του «Order of Time» ισχυρίζεται ότι ο χρόνος δεν κυλάει, δεν υπάρχει καν, είναι μια ψευδαίσθηση.

«Παρόλα αυτά, η αντίληψη του χρόνου -η αίσθησή μας για τον χρόνο- υπάρχει», γράφει η Χάμοντ. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα δεδομένα της Φυσικής έρχονται σε αντίθεση με το πώς νιώθει κανείς στη ζωή του. Η κοινή άποψη που έχουμε για την έννοια του «μέλλοντος» ή του «παρελθόντος» μπορεί να μην εφαρμόζεται στα πάντα και παντού στο Σύμπαν, αλλά αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα της ζωής μας εδώ στη Γη.

Όπως και η νευτώνεια ιδέα του απόλυτου χρόνου, ωστόσο, η πεποίθησή μας για τον τρόπο, με τον οποίο λειτουργεί ο χρόνος για τον άνθρωπο, μπορεί επίσης να είναι παραπλανητική. Και μπορεί να υπάρχει μια καλύτερη προσέγγιση.

Λάθος παρελθόν

«Κάτι στο οποίο πολλοί από εμάς συμφωνούμε είναι το πώς σκεφτόμαστε το δικό μας παρελθόν: σαν ένα τεράστιο αρχείο με βιντεοταινίες, μέσα στο οποίο μπορούμε να βουτήξουμε για να ανακτήσουμε καταγραφές των γεγονότων της ζωής μας», γράφει η αγγλίδα συγγραφέας.

Αλλά οι ψυχολόγοι έχουν αποδείξει ότι η αυτοβιογραφική μνήμη δεν λειτουργεί έτσι. Οι περισσότεροι από μας ξεχνάμε πολύ περισσότερα από όσα θυμόμαστε, μερικές φορές μάλιστα ξεχνάμε εντελώς γεγονότα, παρά την επιμονή άλλων ότι ήμασταν παρόντες, ενώ ούτε και η υπενθύμιση καταφέρνει να ξυπνήσει την ανάμνησή τους.

Ακόμα, κάθε φορά που ανακαλούμε μια ανάμνηση, ανακατασκευάζουμε τα γεγονότα στο μυαλό μας, μπορεί και να τα αλλάξουμε ώστε να ταιριάζουν με κάθε νέα πληροφορία, που παρουσιάζεται. Μάλιστα είναι πολύ πιο εύκολο από όσο νομίζει κανείς να πείσει τους ανθρώπους ότι είχαν εμπειρίες που δεν συνέβησαν ποτέ. Εδώ και 30 χρόνια, η ψυχολόγος Ελίζαμπεθ Λόφτας κάνει έρευνα σχετικά με το πόσο εύκολο είναι να εμφυτευτεί παραπληροφόρηση στο μυαλό των ανθρώπων, «πείθοντας κάποιους να θυμηθούν ότι είχαν φιλήσει έναν τεράστιο πράσινο βάτραχο ή ότι είχαν συναντήσει τον Μπαγκς Μπάνι στη Disneyland (πράγμα που δεν μπορεί να έχει συμβεί καθώς είναι χαρακτήρας της Warner Bros)».

Ένα άλλο λάθος που κάνουμε είναι ότι όταν φανταζόμαστε το μέλλον νομίζουμε πως είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από το να σκεπτόμαστε το παρελθόν. Στην πραγματικότητα, οι δύο διαδικασίες συνδέονται. Χρησιμοποιούμε παρόμοια μέρη του εγκεφάλου για να αναπολήσουμε ή για να απεικονίσουμε τη μελλοντική ζωή μας. Οι αναμνήσεις, που διαθέτουμε, μας επιτρέπουν να φανταστούμε το μέλλον μιξάροντας σκηνές και προβάλλοντας μελλοντικά γεγονότα σε ένα «παράθυρο» του μυαλού μας. Αυτή η ικανότητα, που μας επιτρέπει να κάνουμε σχέδια και να δοκιμάζουμε διάφορες υποθέσεις προτού προχωρήσουμε σε πράξεις, είναι αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο οι εγκέφαλοί μας ασχολούνται με το χρόνο.

Ένα μωρό, που διαθέτει πολύ λίγη αυτοβιογραφική μνήμη, ζει συνεχώς στο παρόν. Χαίρεται. Κλαίει. Πεινάει. Είναι χάλια. Κρυώνει. Τα βιώνει όλα αυτά, αλλά δεν σκέφτεται πόσο κρύο έκανε τον περασμένο μήνα ούτε ανησυχεί ότι η θερμοκρασία μπορεί να πέσει πάλι. Θα αρχίσει σταδιακά να αναπτύσσει μια αίσθηση του εαυτού. Ταυτόχρονα έρχεται και η κατανόηση του χρόνου, του χθες, που διαφέρει από το αύριο.

Η εμπειρία του χρόνου ενεργοποιείται από το μυαλό μας. Για την κατασκευή της αντίληψης του χρόνου είναι κρίσιμοι διάφοροι παράγοντες, όπως η μνήμη, η συγκέντρωση, το συναίσθημα και η αίσθηση, που έχουμε εκείνη τη στιγμή, είναι τοποθετημένη απαραίτητα στον χώρο.  Ο χρόνος δεν βρίσκεται απλά στην καρδιά του τρόπου με τον οποίο οργανώνουμε τη ζωή μας, αλλά και στον τρόπο που την βιώνουμε.

Φυσικά, μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι δεν έχει σημασία αν αντιλαμβανόμαστε τον χρόνο σύμφωνα με τους νόμους της Φυσικής. Συνεχίζουμε να περπατάμε, κάθε μέρα, σε έδαφος επίπεδο χωρίς να θυμόμαστε απαραίτητα ότι η Γη είναι σφαιρική. Και εξακολουθούμε να μιλάμε για την ανατολή του Ηλίου  το πρωί και τη δύση του το βράδυ, αν και γνωρίζουμε ότι η Γη κινείται, όχι ο Ήλιος. Οι αντιλήψεις μας δεν συμβαδίζουν με την επιστήμη, δημιουργούμε την καθημερινή μας εμπειρία μόνο με τις αισθήσεις που διαθέτουμε.

Ομοίως, η αντίληψή μας για τον χρόνο δεν είναι κάτι που μπορούμε να επιλέξουμε να αγνοήσουμε. Ακόμα, όμως, κι αν δεν μπορούμε να την αλλάξουμε μπορούμε να αλλάξουμε τον τρόπο που σκεφτόμαστε για τον χρόνο και τότε ίσως αισθανθούμε καλύτερα για το πέρασμα του και για μας.

Ωρα για αλλαγή

Αντί να βλέπουμε το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον σε μια ευθεία γραμμή, μπορούμε να δούμε τις αναμνήσεις μας σαν μια πηγή που μας επιτρέπει να σκεφτούμε το μέλλον. Πράγμα καίριο. Στην ικανότητα μας να ταξιδεύουμε νοερά, πίσω μπρος , οφείλουμε πάρα πολλά πράγματα που κάνουμε, όπως σχέδια για το μέλλον ή τη δημιουργία ενός έργου τέχνης.

Και ο σημαντικός ρόλος, που διαδραματίζει η μνήμη σε όλο αυτό δεν είναι νέα ιδέα: ο Αριστοτέλης, για παράδειγμα, περιέγραψε τις αναμνήσεις όχι ως αρχεία της ζωής μας, αλλά ως εργαλεία για να φανταστούμε το μέλλον.

Πράγμα που σημαίνει ότι αυτό που ίσως μοιάζει με ελάττωμα -η δυσκολία μας να θυμηθούμε με ακρίβεια το παρελθόν- είναι στην πραγματικότητα πλεονέκτημα, επειδή αν οι αναμνήσεις μας ήταν σαν βιντεοταινίες τότε θα ήταν δύσκολο να φανταστούμε μια νέα κατάσταση.

Η μνήμη μας είναι τόσο ευέλικτη, που μέσα σε μια στιγμή μπορεί να ανακαλέσει προσωπικές αναμνήσεις π.χ. τον δρόμο όπου εργάζεται κάποιος, τα πρόσωπα των παιδικών του φίλων, εικόνες τροπικών λουλουδιών και κοκτέιλ. Και όχι μόνο εντοπίζει αναμνήσεις, που μπορεί να διαφέρουν δεκαετίες, αλλά μπορεί στη συνέχεια να τις συνενώσει και να εφεύρει μια σκηνή, για την οποία δεν είχαν υπάρξει μάρτυρες ούτε είχε ακουστεί κάτι σχετικό.

Γνωστικά, φαίνεται σκληρή δουλειά. Στην πραγματικότητα, όμως, η ευελιξία των αναμνήσεών μας την κάνει πανεύκολη. Δεν πρέπει λοιπόν να «βλαστημάμε» τις αναμνήσεις που μας άφησαν. «Φτιάχτηκαν για να μεταβάλλονται, ώστε να μπορούμε να παίρνουμε εκατομμύρια θραύσματα αναμνήσεων από διαφορετικές στιγμές της ζωής μας και να τα ανασυνθέτουμε για να μας δίνουν άπειρες φανταστικές δυνατότητες για το μέλλον», γράφει η Κλόντια Χάμοντ.

Στην πραγματικότητα, όταν η μνήμη μας για το παρελθόν έχει καταστραφεί, το ίδιο συμβαίνει και με την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε το μέλλον. Η νευροεπιστήμονας Ελεάνορ Μαγκουάιρ ζήτησε από ανθρώπους να περιγράψουν ένα φανταστικό μελλοντικό σενάριο σύμφωνα με το οποίο στέκονταν μέσα σε ένα μουσείο. Κάποιοι είπαν ότι είχε θολωτό ταβάνι και άλλοι ότι είχε μαρμάρινο δάπεδο. Όμως οι άνθρωποι με αμνησία δεν κατάφεραν να πουν με τι μπορούσε να μοιάζει.

Αντί να σκεφτόμαστε τις αναμνήσεις μας ως ένα βολικό αρχείο με βίντεο, μπορούμε να έχουμε υπόψη ότι η ανάμνησή μας από ένα γεγονός μπορεί να μην είναι τέλεια και να δεχτούμε ότι οι άλλοι μπορεί να έχουν πολύ διαφορετικές αναμνήσεις από το ίδιο γεγονός.

Αναζητήστε νέες εμπειρίες

«Η πιο συχνή ερώτηση που μου κάνουν από τότε που έγραψα το βιβλίο για την αντίληψη του χρόνου είναι το πώς μπορούμε να επιβραδύνουμε τον χρόνο», γράφει η Χάμοντ και επισημαίνει ότι ίσως θα έπρεπε να είμαστε προσεκτικοί με αυτό που επιθυμούμε. Στη μέση ηλικία, μπορεί να νιώθουμε ότι οι εβδομάδες και τα χρόνια περνάνε σαν αστραπή. Αλλά ένα μέρος της αίσθησης μας για το πέρασμα του χρόνου υπαγορεύεται από τον αριθμό των νέων αναμνήσεων που έχουμε κάνει.

Όταν, για παράδειγμα σκέφτεσαι κάποιες πολυάσχολες διακοπές, μπορεί να έχεις την αίσθηση ότι έλειπες χρόνια, παρόλο που τότε μπορεί να ένιωσες ότι πέρασαν πολύ γρήγορα. Αυτό συμβαίνει εξαιτίας του πλήθους των νέων αναμνήσεων που δημιουργεί κάποιος, περνώντας μια εβδομάδα μακριά από την συνηθισμένη ρουτίνα. Η αίσθηση, λοιπόν, ότι η ζωή περνάει γρήγορα, θα μπορούσε να είναι σημάδι μιας ζωής γεμάτης.

Από την άλλη πλευρά, ο χρόνος φαίνεται ότι περνάει πιο αργά όταν νιώθουμε ανία, θλίψη, μοναξιά ή απόρριψη, στην πραγματικότητα, δηλαδή, τίποτα το επιθυμητό. Όπως έγραψε ο Πλίνιος ο Νεότερος, το 105μ.Χ.: «Όσο πιο ευτυχισμένος είναι ο χρόνος, τόσο πιο σύντομος φαίνεται».

Αν θέλετε να διώξετε το αίσθημα της μελαγχολίας, που συνήθως εμφανίζεται το βράδυ της Κυριακής, αρχίστε να αναζητάτε συνεχώς νέες εμπειρίες: ασχοληθείτε με νέες δραστηριότητες τα Σαββατοκύριακα, επισκεφθείτε νέους χώρους, αντί να πηγαίνετε κάθε φορά στο ίδιο μπαρ ή κινηματογράφο. Ετσι ο χρόνος θα περνάει πολύ γρήγορα, αλλά επειδή θα έχετε δημιουργήσει περισσότερες αναμνήσεις, το πρωί της Δευτέρας, το Σαββατοκύριακο θα σας φαίνεται πολύ μεγαλύτερο.

Κάποια ρουτίνα, φυσικά, είναι αναπόφευκτη. Αν, όμως, δημιουργήσετε έναν τρόπο ζωής ζωντανό και διασκεδαστικό στο παρόν, αναδρομικά οι εβδομάδες και τα χρόνια θα σας φαίνονται πολύ πιο μεγάλα. Ακόμη και το να αλλάζει κανείς τη διαδρομή του για τη δουλειά μπορεί να κάνει τη διαφορά, αφού έτσι δημιουργούνται περισσότερες αναμνήσεις καθημερινά.

Η αλήθεια είναι ότι δεν μπορούμε να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον χρόνο. Είδαμε, όμως, ότι μπορούμε να αρχίσουμε να τον σκεφτόμαστε διαφορετικά, καλύτερα. Αλλά ακόμα και τότε, ο τρόπος που στραβώνει σε ορισμένες καταστάσεις θα συνεχίσει να μας εκπλήσσει και να μας εκνευρίζει. Τελικά, ίσως, ο Άγιος Αυγουστίνος το τοποθέτησε άριστα λέγοντας: «Τι είναι λοιπόν ο χρόνος; Αν δεν με ρωτά κανείς, γνωρίζω. Αν, όμως, θέλω να το εξηγήσω σε κάποιον που ρωτά, τότε δεν γνωρίζω».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News