Είναι μια λεπτομέρεια που λίγοι θυμούνται αναφορικά με τη ζωή και το έργο των δύο κορυφαίων μουσικοσυνθετών, οι οποίοι συνέβαλαν στη «μουσική άνοιξη» του 1960: είναι γεννημένοι και οι δύο το 1925, με διαφορά περίπου τριών μηνών. Ο Μίκης Θεοδωράκης γεννήθηκε στη Χίο στις 29 Ιουλίου εκείνης της χρονιάς και ο Μάνος Χατζιδάκις στις 23 Οκτωβρίου στην Ξάνθη. Και ενώ το 2025 έχει ανακηρυχθεί επισήμως Ετος Μίκη Θεοδωράκη (λόγω και της πιο πρόσφατης εκδημίας του), είναι σίγουρο ότι εκδηλώσεις και τιμητικές συναυλίες θα πραγματοποιηθούν και για τους δύο. Θα είναι η μεγάλη διπλή επέτειος του 2025 και μια καλή αφορμή για να θυμηθούμε πόσες φορές διασταυρώθηκαν οι διαδρομές τους.

Εν αρχή ην η καταγωγή

Ο πατέρας του Μίκη Θεοδωράκη καταγόταν από τον Γαλατά Χανίων και η μητέρα του από τον Τσεσμέ της Μικράς Ασίας. Οι δυο τους συναντήθηκαν λίγο πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή, για να καταλήξουν στην Αθήνα το 1943. Ο πατέρας του Μάνου Χατζιδάκι ήταν επίσης Κρητικός, από το Μύρθιο Ρεθύμνου, ενώ η μητέρα του από την Αδριανούπολη. Στην Αθήνα καταλήγει το 1932, όταν χωρίζουν οι γονείς του. Το 1938 ο πατέρας του σκοτώνεται σε αεροπορικό δυστύχημα.

Η πρώτη κοινή εμφάνιση το 1945

«H πρώτη μας συνύπαρξη με τον Μάνο έγινε στις κουίντες του θεάτρου της Βρετάνιας (σ.σ.: το 1945). Αυτός είχε γράψει τη μουσική για “Το καλοκαίρι θα θερίσουμε” του Αλέξη Δαμιανού κι εγώ διηύθυνα τη μικρή χορωδία από Επονίτες. Κάπου κάπου τον αντικαθιστούσα στο αρμόνιο. Ο θίασος των Ενωμένων Καλλιτεχνών ήταν ο επίσημος θίασος της Αριστεράς, του EAM, κι αυτό από μόνο του έδειχνε το ιδεολογικό στρατόπεδο στο οποίο ανήκαμε και οι δύο. Αλλωστε αυτό ήταν κάτι το αυτονόητο για το μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής νεολαίας και ιδιαίτερα της σκεπτόμενης. Τότε ο Μάνος έκανε τα πρώτα του βήματα προς τη δημοσιότητα, προς τη φήμη, για να φτάσει συντομότερα από κάθε άλλον στην κορυφή. Ο Μάνος ήταν ένας συμφωνιστής…» (από σημείωμα του Μίκη Θεοδωράκη στην εφημερίδα «Το Βήμα» τον Ιούλιο του 2003).

Ο νεαρός Μίκης μελοποιεί νεαρό Μάνο

Από τον Μάιο έως τον Δεκέμβριο του 1945 ο Χατζιδάκις συνεργάζεται με το περιοδικό «Νέα Γενιά» της ΕΠΟΝ –που κυκλοφορούσε και στην Κατοχή– με το ψευδώνυμο Πέτρος Γρανίτης. Δύο χρόνια αργότερα ο Θεοδωράκης μελοποιεί το ποίημα «Καληνύχτα» του Π. Γρανίτη: Καληνύχτα, καληνύχτα,/ ξάπλωσε παιδάκι/ Καληνύχτα, καληνύχτα/ κι όνειρα γλυκά/ Το φεγγάρι σαν το καντηλάκι/ μας φωτίζει, πάλι μαγικά/ Καληνύχτα, καληνύχτα,/ κλείσε τα ματάκια/ τ’ αγεράκι παίζει στα κλαδιά». Ο Μίκης συμπεριέλαβε το «Καληνύχτα» στον κύκλο «Τραγούδια για Παιδάκια και Παιδιά», που κυκλοφόρησε σε διπλό δίσκο το 1994, με την Παιδική Χορωδία και Ορχήστρα του Δημοτικού Ωδείου Λάρισας, υπό τη διεύθυνση του Δημήτρη Καρβούνη.

«Επιτάφιος» επί δύο

Ο Θεοδωράκης συνέθεσε στο Παρίσι τα πρώτα επτά τραγούδια από τον «Επιτάφιο» του Γιάννη Ρίτσου και τα έστειλε στον Χατζιδάκι. Ο δεύτερος τα ενορχήστρωσε με τον δικό του τρόπο –χρησιμοποιώντας μαντολίνο– και τα παρουσίασε για πρώτη φορά το καλοκαίρι του 1960 με ερμηνεύτρια τη Νάνα Μούσχουρη. Επιστρέφοντας από το Παρίσι, το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς, ο Θεοδωράκης διαφωνεί με την εκτέλεση του Χατζιδάκι και ενορχηστρώνει τον «Επιτάφιο» με μπουζούκι. Ο δίσκος, σε 33½ στροφές και αυτός, θα κυκλοφορήσει δύο μήνες αργότερα από την εταιρία Columbia (από το βιβλίο του Διαμαντή Μπασαντή «Η Ποίηση στο Ελληνικό Τραγούδι», εκδ. Γαβριηλίδη).

«Οδός Ονείρων» εναντίον «Ομορφης Πόλης»

Το καλοκαίρι του 1962 η Αθήνα έχει το προνόμιο να μοιράζεται ανάμεσα σε δύο ξεχωριστές μουσικές παραστάσεις, που αμφότερες έχουν την επιχειρηματική υπογραφή του Θεόδωρου Κρίτα. Τον Ιούνιο το «Μετροπόλιταν» φιλοξενεί την «Οδό Ονείρων» με τη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι. Η σκηνοθεσία είναι του Αλέξη Σολωμού, τα σκηνικά και τα κοστούμια του Μίνωα Αργυράκη, οι χορογραφίες του Μανώλη Καστρινού. Παίζουν, μεταξύ άλλων, ο Δημήτρης Χορν, η Ρένα Βλαχοπούλου, η Ζωή Φυτούση, η Μάρω Κοντού, ο Γιώργος Κωνσταντίνου και ο Γιώργος Μαρίνος. Ακόμα, ως guest εμφανίζονται η Αλίκη Βουγιουκλάκη (τραγουδώντας κινηματογραφικές επιτυχίες του Χατζιδάκι), η Νάνα Μούσχουρη και ο Ευγένιος Σπαθάρης με τον Καραγκιόζη του. Στην παράσταση θα ακουστεί ο περίφημος «Ηθοποιός» από τον Δημήτρη Χορν, καθώς και η «Μαύρη Φορντ» με τη Μάρω Κοντού, το «Μανούλα μου» με τον Λάκη Παππά, το «Εφυγε το τρένο» με τη Ζωή Φυτούση.

Την ίδια εποχή ανεβαίνει στο θέατρο «Παρκ» η «Ομορφη Πόλη» του Μίκη Θεοδωράκη, σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη και χορογραφίες Βαγγέλη Σειληνού. Εκεί εμφανίζονται οι αδελφές Καλουτά, ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, ο Γιάννης Βογιατζής, η Ντόρα Γιαννακοπούλου, η Σμάρω Στεφανίδου, ο Ανδρέας Ντούζος, η Ταϋγέτη, η Μίρκα Καλατζοπούλου κ.ά. Τη συνδρομή τους προσφέρουν αφιλοκερδώς ο Στέλιος Καζαντζίδης με τη Μαρινέλλα. Το επόμενο καλοκαίρι, πάντως, τα δύο έργα συνενώθηκαν στη «Μαγική Πόλη» του θεάτρου «Παρκ», όπου την ορχήστρα διηύθυνε ο Χρήστος Λεοντής και τη χορωδία ο Μάνος Λοΐζος.

Μονομαχία με υπονοούμενα

Το 1984 οι δυο συνθέτες δίνουν συναυλίες στην Κρήτη, την πρώτη μέρα ο Χατζιδάκις και τη δεύτερη ο Θεοδωράκης. Ο πρώτος παρουσιάζει το νέο έργο του, «Οι Μπαλάντες της Οδού Αθηνάς». Ο Θεοδωράκης βρίσκεται στο ακροατήριο και όταν τελειώνει η συναυλία αρχίζει το πείραγμα στην καθιερωμένη ταβέρνα. «Μα καλά, τι σόι τραγούδι είναι αυτό που πήγες κι έγραψες;» φωνάζει στον Χατζιδάκι. «Ποιο;» ρωτάει έκπληκτος εκείνος. «Εκείνο εκεί που λέει “πονούν οι ρώγες μου, θα ’χεις τα πόδια σου ανοιχτά κ.λπ.”» (σ.σ.: το «Ερωτική Ασκηση για Τέσσερις», σε στίχους του ίδιου του Χατζιδάκι.

Μετά τη συναυλία της επόμενης ημέρας ξαναπηγαίνουν στην ταβέρνα και εκεί ο Χατζιδάκις λέει στον Θεοδωράκη: «Τα ανοιχτά πόδια και οι ρώγες σε πείραξαν, εσύ τραγούδι είναι αυτό που έγραψες;». «Ποιο;» ρωτάει εκείνος. «Ε, δεν ξέρεις;», συνεχίζει ο Χατζιδάκις, «αυτό που λέει “Να τη πετιέται από ‘ξαρχής κι αντριεύει και θεριεύει κ.λπ.”», προκαλώντας γέλια σε όλους όσοι ήταν εκεί.

Ο Μάνος στη «Λυσιστράτη» του Μίκη

Στην τελευταία του όπερα, τη «Λυσιστράτη», ο Θεοδωράκης αποδίδει έναν ιδιότυπο φόρο τιμής στον Χατζιδάκι βάζοντας τον χαρακτήρα του να εισβάλλει αιφνιδιαστικά στην όγδοη σκηνή, όταν ο Αριστοφάνης τραγουδά το «Εναν μύθο θα σας πω» (από τη μουσική που είχε γράψει ο Χατζιδάκις το 1957 για τη «Λυσιστράτη», που ανέβηκε στο Εθνικό Θέατρο). Υποτίθεται ότι διαμαρτύρεται έντονα επειδή μια δική του σύνθεση ακούγεται σε όπερα του Θεοδωράκη. Είναι μάλιστα ενδεδυμένος με αρχαιοελληνική περιβολή, περικεφαλαία, δόρυ και ασπίδα φέρνει μαζί του τους χορωδούς, δαφνοστεφανωμένους και ντυμένους στα γιορτινά, και τους επιβάλλει να συνεχίσουν αυτοί το κομμάτι του. Τελειώνοντας το τραγούδι οι χορωδοί απομακρύνονται και τελευταίος αποσύρεται ο Χατζιδάκις, σημαδεύοντας πάντα με το δόρυ του τον λογοκλόπο.

Ραδιοφωνικό αφιέρωμα

«Σήμερα θέλω να σας αποκαλύψω έναν φίλο μου συνθέτη, πολύ σημαντικό, που είμαι βέβαιος πως δεν ξέρετε, τον Μίκη Θεοδωράκη» έλεγε ο Χατζιδάκις την περίοδο 1978-1979 σε ραδιοφωνική εκπομπή του στο Τρίτο Πρόγραμμα. «Επιθυμώ να σας παρουσιάσω έναν Μίκη Θεοδωράκη τέτοιον που δεν τον φανταστήκατε κι ούτε τον μάθατε ποτέ, γιατί πολλοί γνωρίζουνε τα ονόματα μα λίγοι ξέρουν το τι πράγματι κάνει ο καθένας… Ποιοι είναι αυτοί που ξέρουνε τη μουσική του σημασία μέσα στον χώρο μας; Κι ακόμα ότι ο Θεοδωράκης δεν έγραψε μόνο τον “Ζορμπά” ή το “Πέντε-πέντε-δέκα…” με τα οποία πολλοί νομίζουν πως εκεί τελειώνει η προσφορά του. Ούτε πάλι οι άλλοι, οι περισσότεροι, που ερμηνεύουν τη μεγαλοσύνη του γιατί τους καθηλώνει στα γήπεδα με τις ώρες και τους κινητοποιεί εσωτερικά. Δεν είναι μόνο αυτό. Ο Θεοδωράκης είναι βαθιά και πλατιά μουσικός και λειτουργεί παράλληλα σε άλλες λιγότερο γνωστές στιγμές, με ακρίβεια και με συνείδηση των πηγών του και των στόχων του, με ευαισθησία και με τεχνική απαράμιλλη. Αυτές είναι οι στιγμές που τον τοποθετούν στο μέλλον, σίγουρα και παντοτινά. Ο Μίκης Θεοδωράκης είναι ένας ποταμός σπανίων μελωδιών, που έχει βαθιές τις ρίζες του στον αραβικό χώρο κι όχι μόνο στην Κρήτη. Από την Κρήτη πήρε την επική μεγαλοστομία και λεβεντιά που σφραγίζει τους ρυθμούς του. Απ’ τα νησιά του Αιγαίου τη χάρη του και τη λεπτεπίλεπτη δεξιοτεχνία του. Κι από τη βόρεια Ελλάδα τους βαθείς αναστεναγμούς της μουσικής του».

Ο Θεοδωράκης τραγουδάει Χατζιδάκι

Στον δίσκο του Μάνου Χατιζδάκι «Παράλογα», που κυκλοφορεί το 1976, τις φωνές τους δανείζουν η Μελίνα Μερκούρη, η Μαρία Φαραντούρη, ο Διονύσης Σαββόπουλος, ο Ηλίας Λιούγκος και ο Μίκης στο μακροσκελές αφήγημα «Ελλαδογραφία», με το οποίο ολοκληρώνεται το άλμπουμ: «Τω καιρώ εκείνω ο ακμαιότερος κλάδος της πελασγικής δρυός εκάλυπτε τρεις οικισμούς πέριξ του μυστηριώδους βράχου της Ακροπόλεως. Αλλά μετά τα δραματικά γεγονότα της Μεσοποταμίας, τα οποία οδήγησαν εις την έξωσιν των πρωτοπλάστων εκ της κοιλάδος του Τίγρεως και προεκάλεσαν σύγχυσιν εις τας φρένας των ανθρώπων, οι οικισμοί των Αθηνών ήρχισαν να πληθύνονται παραλόγως. Αποτέλεσμα υπήρξεν η αλματώδης επέκτασις της πόλεως και η δημιουργία του λεγομένου άστεως, το οποίο κατά τους αρχαιοπλήκτους ιστορικούς εμεγαλούργησε και περιεβλήθη την αίγλην της αιωνιότητος…»

Στη συναυλία της ΝΔ το 1989

Στις 3 Νοεμβρίου 1989 οι δυο κορυφαίοι της ελληνικής μουσικής, μαζί με τον Σταύρο Ξαρχάκο, δίνουν το «παρών» στην προεκλογική συναυλία της Νέας Δημοκρατίας, με τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη παρόντα στις πρώτες κερκίδες. Αντί για κεντρική μαζική ομιλία είχε επιλέξει τη συγκεκριμένη εκδήλωση στη μνήμη του Παύλου Μπακογιάννη, ο οποίος είχε δολοφονηθεί στις 26 Σεπτεμβρίου από τον Δημήτρη Κουφοντίνα και τον Ηρακλή Κωστάρη. Ο Μ.Θεοδωράκης ερμηνεύει το «Πάμε μια Βόλτα στο Φεγγάρι», ο Ξαρχάκος διευθύνει τη Βίκυ Μοσχολιού και τον Σταμάτη Κόκοτα και αργότερα εμφανίζεται ο Μ. Χατζιδάκις: «Θέλω να επισημάνω μια σημαντική αλλά και ασήμαντη λεπτομέρεια: ακούω πολλές φορές πολλούς να λένε επιπόλαια ότι ο Θεοδωράκης έγινε “δεξιός”. Δεν αντιλαμβάνονται όσοι το λένε πως ο Θεοδωράκης έγινε δεξιός όσο το ΠΑΣΟΚ υπήρξε ποτέ εστία προοδευτικότητος και αλλαγής… [Ο Θεοδωράκης] ούτε πρόδωσε τους μακρόχρονους αγώνες του ούτε ενετάχθη στη Νέα Δημοκρατία για να τραγουδήσει μαζί μου το “Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι”…».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News