Το κύκνειο άσμα του Στάνλεϊ Κιούμπρικ «Μάτια Ερμητικά Κλειστά» έκανε πρεμιέρα στις αίθουσες των ΗΠΑ πριν από 25 χρόνια, στις 16 Ιουλίου 1999. Η ιστορία επικεντρώνεται, μεταξύ άλλων, στις στρεβλωμένες κακές συμπεριφορές των πλουσίων, και αναμφισβήτητα ποτέ δεν ήταν πιο επίκαιρη, καθώς συνηχεί έντονα με πρόσφατα πραγματικά παραδείγματα εκφυλισμού μελών της ελίτ, με τον διαβόητο Τζέφρι Επσταϊν «ζωντανή ενσάρκωση» του σκοτεινού Βίκτορ Ζίγκλερ.

Σύμφωνα, δε, με τη νέα βιογραφία των Ρόμπερτ Κόλκερ και Νέιθαν Εϊμπραμς «Kubrick: An Odyssey», η ταινία πυροδότησε έντονες διαδικτυακές θεωρίες συνωμοσίας για τις αμαρτίες του Χόλιγουντ, τις οποίες ο μεγάλος αμερικανός σκηνοθέτης φέρεται ότι προσπαθούσε να εκθέσει. Από τις βαθιές καταδύσεις του YouTube έως τις εικασίες του Reddit έχει γίνει πολλή συζήτηση για τα πάντα, από την υποτιθέμενη ικανότητα του Κιούμπρικ να γνωρίζει τι θα συμβεί στο μέλλον έως τις πυκνές, γεμάτες σύμβολα εικόνες του, γράφει στο BBC ο Τόμας Χομπς.

«Ολες οι ταινίες του Κιούμπρικ τείνουν να ωριμάζουν με τον καιρό και το [θρίλερ] “Μάτια Ερμητικά Κλειστά” είναι δομημένο με τρόπο ώστε να ιντριγκάρει σκόπιμα τους θεατές και να πυροδοτεί συζητήσεις» λέει στο BBC ο σκηνοθέτης Τόνι Ζιέρα, δημιουργός του επερχόμενου ντοκιμαντέρ «SK13: Kubrick’s Nightmare Dream», αναλύοντας τα κρυφά νοήματα της ταινίας του Στάνλεϊ Κιούμπρικ.

«Βλέπετε τα θέματα της ταινίας να αντικατοπτρίζονται σε ειδησεογραφικά γεγονότα. Είτε πρόκειται για την έκθεση διεφθαρμένων πολιτικών, είτε για σεξουαλικά σκάνδαλα στην κουλτούρα των διασημοτήτων ή στη βιομηχανία του θεάματος, αναφέρονται στα “Μάτια Ερμητικά Κλειστά”. Ο Κιούμπρικ έκανε μια ταινία που ζει και αλλάζει με τον καιρό. Πιστεύω ότι γι’ αυτό ήταν τόσο περήφανος για αυτήν και είπε σε όλους τους φίλους του ότι ήταν η καλύτερη δημιουργία του».

Ωστόσο όλη αυτή η πυρετώδης ίντριγκα φαίνεται να απέχει πάρα πολύ από τις αρχικές χλιαρές αντιδράσεις που προκάλεσαν τα «Μάτια Ερμητικά Κλειστά». Η ταινία έδειχνε «το πιο βαρετό όργιο που έχουμε δει ποτέ» με έναν «τρομερά σχολαστικό, παγερό ρυθμό» σύμφωνα με μια διαβόητη κριτική της Washington Post, ενώ και πολλές άλλες κριτικές ήταν εξίσου καυστικές, ακόμα κι αν εμπορικά τα πήγε καλύτερα. Πράγματι, η ταινία παραμένει η καλύτερη στιγμή του Κιούμπρικ στο box office, με τζίρο περισσότερα από 160 εκατ. δολάρια διεθνώς.

Διαφημίστηκε ως ερωτικό θρίλερ, και το αρχικό αποκαλυπτικό τρέιλερ της ταινίας, το οποίο είχε επιμεληθεί ο ίδιος ο Κιούμπρικ με το soundtrack του Κρις Αϊζακ «Baby Did a Bad Bad Thing» υπονοούσε μια έντονα σεξουαλική ταινία γεμάτη με καυτές σκηνές. Το φιλμ, διάρκειας δύο ωρών και 39 λεπτών, που παρέδωσε τελικά ο Κιούμπρικ ήταν πολύ διαφορετικό. Κατά τραγική σύμπτωση, ο σκηνοθέτης πέθανε στον ύπνο του από καρδιακό επεισόδιο στις 7 Μαρτίου 1999, λίγο μετά την παράδοση της τελικής κόπιας.

Η υπόθεση αφορά ένα ζευγάρι σε κρίση και διαδραματίζεται στη Νέα Υόρκη. Η Αλις Χάρφορντ (η Νικόλ Κίντμαν σε μια εκπληκτική ερμηνεία) αποκαλύπτει στον σύζυγό της, τον γιατρό Μπιλ Χάρφορντ (Τομ Κρουζ), έναν άνθρωπο συναισθηματικά κλειστό, ότι φαντασιώνεται σεξουαλικά έναν αξιωματικό του Ναυτικού με τον οποίο είχαν ανταλλάξει ματιές στις διακοπές. Αν και δεν έκανε πράξη τις παρορμήσεις της, η φαντασίωση πέρασε στο υποσυνείδητό της και έγινε μέρος των ονείρων της, πράγμα αρκετό για να στείλει τον εξαγριωμένο Μπιλ σε μια περίεργη και επικίνδυνη περιπλάνηση μέσα στη νύχτα, όπου υπνοβατεί από τη μια καταστροφική σεξουαλική επαφή μετά την άλλη, αβέβαιος αν αναζητά παρηγοριά ή εκδίκηση.

Εκείνη την εποχή ο Τομ Κρουζ και η Νικόλ Κίντμαν ήταν το «It» ζευγάρι του Χόλιγουντ, με κάθε τους κίνηση να τεκμηριώνεται από τους παπαράτσι. Η προκλητικές αναφορές στον ερωτισμό της ταινίας έφτασαν σε τέτοιο σημείο ώστε τα ταμπλόιντ να εικάζουν πόσες γυμνές σκηνές είχε η ταινία. Αναμφίβολα, δε, το παραπλανητικό τρέιλερ έριξε λάδι στη φωτιά, με αποτέλεσμα το κοινό να μπερδευτεί από τον καφκικό τρόμο που μετέδιδε στην πραγματικότητα η ταινία.

«Ο κόσμος είχε συνηθίσει στην ωραία αγορίστικη εμφάνιση και την ακαταμάχητη γοητεία του Τομ Κρουζ, αλλά εδώ του αφαιρέθηκε κάθε σεξουαλικότητα. Το ανδρικό του βλέμμα είναι θολό. Ηταν μια πολύ γενναία ερμηνεία» εξηγεί στο BBC ο Νέιθαν Εϊμπραμς, καθηγητής Κινηματογράφου στο Πανεπιστήμιο του Μπάνγκορ στην Ουαλία και συν-συγγραφέας του «Kubrick: An Odyssey». «Ο Κιούμπρικ ανατέμνει τη διασημότητα του πρωταγωνιστή του» προσθέτει.

Το σενάριο είναι εμπνευσμένο από το έργο «Traumnovelle» («Ονειρική Νουβέλα») του αυστριακού γιατρού και συγγραφέα Αρθουρ Σνίτσλερ, που εκδόθηκε το 1926 και διαδραματίζεται στη Βιέννη. Βασίζεται στην ιδέα της αγάπης ως σωτηρίας εν μέσω σκοτεινών καιρών. Το τρέιλερ, επομένως, «ήταν εντελώς λάθος και προκάλεσε μεγάλη σύγχυση» παρατηρεί ο Εϊμπραμς. «Αν ζούσε ο Κιούμπρικ [για να δει την πρεμιέρα], θα το είχε διορθώσει και θα είχε αλλάξει εντελώς το μάρκετινγκ, είμαι σίγουρος».

Διάσημος για την τελειομανία του, ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ αναδημιούργησε τη Νέα Υόρκη στα Pinewood Studios του Λονδίνου και απαίτησε από έναν εξουθενωμένο Τομ Κρουζ να περάσει εκατοντάδες φορές μέσα από πόρτες μέχρι να πετύχει επακριβώς το σωστό πλάνο. Υπάρχουν επίσης ισχυρισμοί ότι προκλήθηκε δυσπιστία στο πιο διάσημο ζευγάρι του Χόλιγουντ εκείνης της εποχής. Στη βιογραφία του Κιούμπρικ ο Εϊμπραμς ισχυρίζεται ότι απαγορευόταν στον Τομ Κρουζ να είναι στο πλατό όταν γυρίζονταν οι σεξουαλικές σεκάνς της Νικόλ Κίντμαν με έναν άλλο ηθοποιό (που υποδύεται τον ναυτικό), δημιουργώντας μια ένταση που πέρασε στις ερμηνείες τους.

Κατά τη διάρκεια της προπαραγωγής ο Κιούμπρικ είχε στείλει φωτογράφους στο Γκρίνουιτς Βίλατζ της Νέας Υόρκης για να φωτογραφίζουν περαστικούς επί μήνες, και σε κάθε καιρική συνθήκη, ώστε στη συνέχεια να αντιγράψει τα ρούχα τους για την γκαρνταρόμπα της ταινίας. Τους έβαλε, δε, να μετρήσουν ακόμη και τα πεζοδρόμια. Η ακριβής αποτύπωση της αισθητικής του Big Apple ήταν ιδιαίτερα σημαντική.

Ωστόσο ο Εϊμπραμς υποστηρίζει ότι και ο Κιούμπρικ εξαντλήθηκε από αυτή την έντονη και σχολαστική διαδικασία. Κοιμόταν και έτρωγε άσχημα, ενώ ήταν τόσο αδύναμος που χρειάστηκε να τον σηκώνουν οι χειριστές κάμερας όταν έσκυβε. Και το γύρισμα των 400 ημερών, το μεγαλύτερο συνεχόμενο γύρισμα στην ιστορία του Χόλιγουντ μέχρι τότε, είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν σακούλες κάτω από τα μάτια του διάσημου σκηνοθέτη.

«Ηταν πολύ αδύναμος» λέει ο Εϊμπραμς, σβήνοντας μια από τις πιο δημοφιλείς θεωρίες συνωμοσίας του διαδικτύου γύρω από την ταινία, σύμφωνα με την οποία ο Κιούμπρικ δεν πέθανε από καρδιακή προσβολή… αλλά μάλλον σκοτώθηκε από τις ελίτ επειδή αποκάλυψε πάρα πολλά στα «Μάτια Ερμητικά Κλειστά», και ειδικά στη σεκάνς του οργίου. Ο βιογράφος του συμπλήρωσε ότι «επίσης κάπνιζε μερικές φορές. Η τελειοποίηση της τέχνης είχε μεγαλύτερη σημασία από την προστασία της υγείας του».

Οι θεωρίες ενός υπερ-οπαδού

Ο Σον ΜακΚαν, γράφει ο Χομπς στο BBC, είναι ένας podcaster που έχει αφιερώσει εκατοντάδες ώρες στη θεωρητική ανάλυση της ταινίας, η οποία τελειώνει με τον Μπιλ και την Αλις να περπατούν μαζί με την Ελένα, την επτάχρονη κορούλα τους,  μέσα σε ένα κατάστημα παιχνιδιών. Με μια πνευματώδη αλλά και έντονη αντιπαράθεση, το παντρεμένο ζευγάρι αποφασίζει να απομακρυνθεί επιτέλους από όλες τις μικροζήλιες και τα παιχνίδια του μυαλού, δουλεύοντας τα πράγματα στην κρεβατοκάμαρα. Ο βιογράφος του Κιούμπρικ, Νέιθαν Εϊμπραμς, πιστεύει μάλιστα ότι αυτό το τέλος είναι ένα από τα πιο ελπιδοφόρα σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ταινία του αμερικανού σκηνοθέτη.

Ο ΜακΚαν, ωστόσο, επιμένει ότι στην πραγματικότητα δείχνει την απαγωγή της Ελένα  (υποστηρίζει ότι την απομακρύνουν δύο φαλακροί στο βάθος) και ότι το επιτραπέζιο παιχνίδι «Magic Circle» που διακρίνεται στο κατάστημα παιχνιδιών (το εξώφυλλό του αντιγράφει το πάτωμα του ματωμένου κόκκινου κύκλου στο όργιο) είναι μια υπενθύμιση ότι η σέκτα από την οποία μόλις ξέφυγε ο Μπιλ έχει αυτιά και μάτια παντού. Κατά τη φαντασία του ΜακΚαν, τελικά τιμωρούν τον Μπιλ επειδή αποκάλυψε την ύπαρξή τους στη σύζυγό του, δεδομένου ότι, στο απαίσιο όργιο, μια μυστηριώδης φιγούρα με κόκκινο μανδύα (είναι ο μακροχρόνιος βοηθός του Κιούμπρικ Λεόν Βιτάλι) προειδοποιεί τον Μπιλ Χάρφορντ για «τρομερές συνέπειες» αν μιλούσε ποτέ στην οικογένειά του.

Λέει, ακόμη, ότι μια άλλη προηγούμενη σεκάνς, όπου ο Μπιλ μπαίνει κρυφά στον χορό των μασκοφόρων με τον κωδικό «Φιντέλιο», είναι γεμάτη με συμβολισμούς των Ελευθεροτεκτόνων (συμπεριλαμβανομένου του Eye of Providence, που μπορεί ξεκάθαρα να θεωρηθεί σαν μέρος μιας απόκοσμης βενετσιάνικης μάσκας) και υπαινιγμούς για βασιλεία (όταν συμβουλεύουν τον Μπιλ να φορέσει μανδύα με ερμίνα, που σχετίζεται με βασιλικούς μανδύες). Είναι υπαινιγμοί του Κιούμπρικ, για τους τύπους των ελίτ που μπορεί να συμμετέχουν σε αυτά τα πάρτι των μασκοφόρων και την ύπαρξη μυστικών εταιρειών,  υποστηρίζει ο ΜακΚαν, ο οποίος έβλεπε αυτή την ταινία «τουλάχιστον δύο φορές την εβδομάδα για περίπου δύο έως τρία χρόνια», επειδή «μου αρέσει  να καταλαβαίνω τα κρυμμένα νοήματα πίσω από τα πράγματα. Η διαδικασία της ανακάλυψης σε κάνει να νιώθεις πιο διαφωτισμένος», λέει στο BBC.

Από την άλλη πλευρά, αντί να τη δει σαν μια ταινία που έχει τις ρίζες της στην αποκάλυψη κρυφών καταστάσεων, ο Εϊμπραμς λέει ότι έχει να κάνει με την «μη πραγματικότητα» και θα πρέπει να θεωρείται ένα «ονειροτοπίο». Για ορισμένες σκηνές του δρόμου, ο Κιούμπρικ κινηματογράφησε τον Κρουζ να περπατά σε διάδρομο, δίνοντας μια ιδιαιτερότητα στην κίνησή του, και με τη χρήση κόκκινων φώτων νέον που εμποτίζουν την ταινία με μια λάμψη ανάμεσα στην άνεση των Χριστουγέννων και τον εφιάλτη. Το κεντρικό μουσικό θέμα, εξάλλου, είναι μια σειρά από μακάβριες ψαλμωδίες Ρουμάνων ιερέων.

Η ταινία ανοίγει με την Αλις να κοιτάζει μέσα από το τζάμι, μια ωδή στις σουρεαλιστικές «Περιπέτειες της Αλίκης στη Χώρα των Θαυμάτων». Ο Εϊμπραμς συμφωνεί με τον σκηνοθέτη Σίντνεϊ Πόλακ (συμμετέχει ως ηθοποιός και υποδύεται τον Βίκτορ Ζίγκλερ), ο οποίος αναφέρθηκε κάποτε στις ψυχεδελικές δυνάμεις της ταινίας: «Δεν νομίζω ότι υπήρχαν πολλά στα “Μάτι Ερμητικά Κλειστά” που να ήταν ρεαλιστικά ή που προορίζονταν να είναι ρεαλιστικά».

Είναι μεγάλη ειρωνεία, λοιπόν, το γεγονός ότι διάφοροι διαδικτυακοί θεωρητικοί (και συνομωσιολόγοι) καταλήγουν σε τέτοιες απόλυτες ιδέες για το τι σημαίνει το παραισθησιογόνο φιλμ του Κιούμπρικ. Ωστόσο, δεν ήταν η πρώτη φορά που μια ταινία του διάσημου αμερικανού κινηματογραφιστή θα πυροδοτούσε τόσο έντονες αντιπαραθέσεις για το πραγματικό της νόημα.

Μερικοί πιστεύουν ότι η «Λάμψη» (1980), μια από τις σπουδαιότερες ταινίες τρόμου όλων των εποχών, είναι γεμάτη με αναφορές στο ολοκαύτωμα και τη γενοκτονία των ιθαγενών Αμερικανών (θεωρίες που διερευνήθηκαν στο εξαιρετικό ντοκιμαντέρ του 2012 «Room 237»), ενώ για το τέλος του magnum opus του Κιούμπρικ, «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος», έχει δοθεί κάθε είδους ερμηνεία από τον άνθρωπο που εξελίσσεται σε ένα ανώτερο είδος (ο Übermensch του Νίτσε) μέχρι το  Χρίσμα ενός Θεού.

Ο Εϊμπραμς αντιλαμβάνεται γιατί οι ταινίες του Κιούμπρικ μπορούν να γίνουν αντιληπτές με τόσους πολλούς τρόπους. «Υπάρχει μια ολόκληρη βιομηχανία από YouTubers και επίσης ακαδημαϊκούς που επεξεργάζονται το νόημα αυτών των ταινιών», λέει στο BBC, «Ανεξάρτητα από το αν ο Κιούμπρικ εισήγαγε σκόπιμα κρυμμένα νοήματα στις ταινίες του είτε όχι, μπορώ να σας πω ότι είχε ένα τεράστιο βιβλίο για την αποκρυπτογράφηση κωδικοποιημένων μηνυμάτων και τα υπόγεια μηνύματα. Οπως και οι συνωμοσιολόγοι, του άρεσε αυτή η αναζήτηση [να βρει κάτι]».

«Αυτό, όμως, που αξίζει να θυμόμαστε είναι ότι, ναι, ο Κιούμπρικ έκανε αυτή την εξαντλητική έρευνα για τα σύμβολα, αλλά μόλις οι κάμερες άρχιζαν να κινούνται, εκείνο που είχε σημασία ήταν το πώς φαίνονταν τα πράγματα. Δεν τον ένοιαζε καθόλου η συνέχεια, απλώς ένωνε τα πάντα. Εχω πάρει συνεντεύξεις από πολλούς συνεργάτες του Κιούμπρικ, και όλοι λένε ότι τα σύμβολα εμφανίζονταν στην οθόνη απλώς και μόνο επειδή ήταν cool. Η νοοτροπία του Κιούμπρικ ήταν εντελώς του τύπου: “Θα αφήσουμε τους γάλλους κριτικούς να μας πουν τι σημαίνουν όλα αυτά”», λέει ο Εϊμπραμς…

Μια πιο ελπιδοφόρα ερμηνεία

Ο Εϊμπραμς θα ήθελε να αλλάξει τώρα ο φακός της κριτικής και οι άνθρωποι να παρατηρήσουν περισσότερο τη ζεστασιά και τη νοσταλγία της ταινίας, ιδιαίτερα γύρω από την αγάπη της ζωής του, τη σύζυγό του Κριστιάν. Οι θερμοί πίνακες της κυρίας Κιούμπρικ, από μια έγκυο γυναίκα μέχρι την κότα μέσα σε έναν ολάνθιστο κήπο, βρίσκονται παντού στο διαμέρισμα του Μπιλ και της Αλις, ενώ ο χαρακτήρας της τελευταίας είναι σχεδιασμένος έτσι ώστε να μοιάζει με την Κριστιάν, με τα γυαλιά και τα μαλλιά της Κίντμαν να αντιγράφουν τα δικά της. Αλλος ένας πίνακας, δε, που εμφανίζεται στο φόντο της ταινίας απεικονίζει την Ολι, τη γάτα της οικογένειας και είναι έργο της κόρης του Κιούμπρικ.

Είναι γνωστό ότι ο αμερικανός σκηνοθέτης απέρριψε τους κοινωνικούς κύκλους του Χόλιγουντ, επιλέγοντας να ζήσει μια απομονωμένη ζωή σε μια αγροτική έπαυλη στο Χέρτφορντσαϊρ της Αγγλίας. Ακριβώς όπως ο Μπιλ, μπορεί να πει κανείς, απέρριψε τη γοητεία της ελίτ και επέλεξε το άδυτο του γάμου και της οικογένειας. Τα «Μάτια Ερμητικά Κλειστά» είναι ένα από τα πιο προσωπικά αυτοβιογραφικά έργα του Κιούμπρικ. «Αυτή η ταινία είναι ένας φόρος τιμής σε όλη τη ζωή του Κιούμπρικ, και ιδιαίτερα στην ωριμότητα που του έδωσε ο γάμος με την Κριστιάν. Η επιρροή της είναι φανερή σε πολλές σκηνές», υποστηρίζει ο Εϊμπραμς και παρατηρεί ότι «Ο Κιούμπρικ ήταν διάσημος για την σχολαστική του έρευνα: ήξερε ότι έπρεπε να ζήσει 40 χρόνια γάμου πριν σκηνοθετήσει τα θέματα αυτής της ταινίας, η οποία ήταν κάτι που ήθελε να κάνει από τη δεκαετία του 1950».

Ο ίδιος ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ είπε στους συνεργάτες του ότι τα «Μάτια Ερμητικά Κλειστά» ήταν η «καλύτερη δουλειά» του. Και, παρά την αρχική αρνητική διάθεση των κριτικών, έχει, όπως πολλές ταινίες του, επαναξιολογηθεί ως αριστούργημα από όλους, από τον Μάρτιν Σκορσέζε μέχρι τη Βίβλο των ταινιών Sight and Sound, που έγραψε σε αναδρομική της κριτική του 2019: «Είναι απόδειξη της ιδιότυπης, αινιγματικής λαμπρότητας της ταινίας το γεγονός ότι τα “Μάτια Ερμητικά Κλειστά” συνεχίζουν να εμπνέουν τόσο απρόβλεπτες απαντήσεις».

Σε ένα επίπεδο μπορεί να θεωρηθεί ότι το κύκνειο άσμα του Κιούμπρικ αντανακλά τη βαθιά πεποίθηση του σκηνοθέτη ότι δεν πρέπει «ποτέ να πλησιάζεις την εξουσία», λέει ο Εϊμπραμς στο BBC. Γι’ αυτόν, ωστόσο, το κυρίαρχο μήνυμα είναι η ανανέωση της αγάπης και η αντίσταση στον πειρασμό. O ΜακΚαν έχει άλλη γνώμη: «Εχει να κάνει με τη φύση της δύναμης και του ελέγχου του μυαλού. Ολα έχουν έναν σκοπό στην ταινία, από την επαναλαμβανόμενη εμφάνιση ενός λούτρινου παιχνιδιού τίγρης μέχρι τον δικέφαλο αετό [μασονικό σύμβολο που εμφανίζεται σε έναν θρόνο στη σκηνή οργίων]. Θυμηθείτε: Ο Κιούμπρικ δεν ήταν ο Τζάκσον Πόλοκ, για να φτιάξει βιαστικά και απρόσεχτα ένα έργο τέχνης. Κάθε λεπτομέρεια μπαίνει στο κάδρο για κάποιο λόγο. Κάθε σκηνή είναι μια τέλεια εικόνα. Ηταν μια ιδιοφυΐα», τονίζει.

Οποια και αν είναι η πραγματικότητα, όμως, δεν θα τη μάθουμε ποτέ. Ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ πήρε μαζί του στον τάφο τα μυστικά της ταινίας του, γράφει στο BBC ο Τόμας Χομπς. Αλλά είναι σημαντικό, λέει, να δώσουμε στον θρυλικό δημιουργό τον τελευταίο λόγο. Σε μια σπάνια συνέντευξή του στο Playboy το 1968, μιλώντας για τα νοήματα πίσω από την πολιτική σάτιρα «S.O.S Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα» (1964), ο Κιούμπρικ είχε πει: «Το ίδιο το γεγονός της απουσίας σκοπού ζωής αναγκάζει τον άνθρωπο να δημιουργήσει το δικό του νόημα. Παρασύρεται χωρίς σκοπό σε μια αχαρτογράφητη θάλασσα μέσα σε μια βάρκα χωρίς πηδάλιο. Αν πρόκειται να παραμείνει υγιής καθ’ όλη τη διάρκεια του ταξιδιού, πρέπει να έχει κάποιον να νοιάζεται, κάτι που να είναι πιο σημαντικό από τον εαυτό του».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News