Το ξέρατε ότι οι ντομάτες έχουν κατηγορηθεί για πάρε δώσε με μάγισσες και λυκάνθρωπους; Εγώ τουλάχιστον είχα μαύρα μεσάνυχτα μέχρι που θέλησα να μάθω λεπτομέρειες για το Halloween, την δεύτερη πιο αγαπημένη γιορτή των Αμερικανών μετά τα Χριστούγεννα, που τα τελευταία χρόνια έχει συνεπάρει και αρκετούς Ελληνες. Ως γνωστόν το Halloween έχει ταυτιστεί με τις πορτοκαλοκόκκινες κολοκύθες που είναι σε επάρκεια αυτή την εποχή. Πώς συνδέεται με τις ντομάτες; Μέσω της κακιάς μάγισσας που πετάει τις νύχτες καβάλα στη σκούπα της αφού την αλείψει με μια αλοιφή ντομάτας και άλλων μαγικών συστατικών που την κάνουν «αεροπλάνο». Πότε; Μα τη βραδιά του Halloween.

Η ντομάτα έχει δυσφημιστεί όσο κανένα άλλο λαχανικό, είναι όμως κρίμα κι άδικο. Γιατί πέρα από το λυκοπένιο (προσέξτε το πρώτο συνθετικό της λέξης), τις βιταμίνες και γενικά τη μεγάλη θρεπτική αξία της, έχει γεύση ανεπανάληπτη. Μπορείτε να σκεφτείτε τη ζωή χωρίς κινητό τηλέφωνο; Όχι. Πόσο μάλλον χωρίς ντομάτα, δηλαδή, χωρίς στραπατσάδα, πίτσα και κόκκινες σάλτσες για μακαρονάδες, χωρίς τα λαχταριστά μας κοκκινιστά, χωρίς κρητική κουκουβάγια (ντάκος με τριμμένη ντομάτα και τυρί), χωρίς καν την εθνική μας χωριάτικη σαλάτα. Γίνεται; Δεν θέλω ούτε να το σκέφτομαι.

Στους Αμερικανούς «αρέσουν» οι σάπιες ντομάτες, με αυτό το όνομα υπάρχει και μια ιστοσελίδα, η rottentomatoes.com, διάσημη για το «ντοματόμετρο» που χρησιμοποιεί σε κριτικές κινηματογραφικών και τηλεοπτικών παραγωγών, το γιατί είναι αυτονόητο. Κινηματογραφικά, εξάλλου, εκτός από τις «Πράσινες τηγανητές ντομάτες», έχουν εμφανιστεί και σε b-moovies ως δολοφόνοι, όπου τα θύματα πνίγονται μέσα σε ντοματοπελτέ με τον τρόμο ζωγραφισμένο στο πρόσωπό τους. Τις αποκαλούν επίσης άσχημες, και ναι, μπορεί να είναι ανάλογα με το σχήμα και το χρώμα της κάθε ποικιλίας γιατί δεν είναι όλες οι ντομάτες κόκκινες και στρογγυλές. Υπάρχουν μικρούτσικες και μεγάλες και μοβ και κίτρινες και πράσινες και ασύμμετρες και λείες και κατσαρές, ντομάτες ρυτιδωμένες με βαθιές χαρακιές, όπως η ποικιλία Μπατάλα ή Βραυρώνα που κατά σύμπτωση είναι και η πιο νόστιμη.

Σε τι οφείλεται η δυσφήμιση; Για να γίνει κατανοητή, αρκεί να κάνουμε ένα ταξίδι στο χρόνο, πίσω στις αρχές του 1500, όταν το ταπεινό αυτό φρούτο έφυγε για πρώτη φορά από τις Άνδεις και έφτασε στις ακτές της Ευρώπης, σε μια ήπειρο που πάθαινε κρίσεις πανικού εξ αιτίας της μαγείας. Για την ιστορία, σύμφωνα με τους βοτανολόγους η ντομάτα είναι φρούτο επειδή είναι καρπός ενός φυτού που βγάζει σπόρους. Αντίθετα, οι μάγειροι την αποκαλούν λαχανικό ακολουθώντας ίσως μια απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου των Ηνωμένων Πολιτειών του 1893, που έβαλε τη ντομάτα στη λίστα με τα λαχανικά.

Μάγισσες στην πυρά

Από το 1300 μέχρι το 1650, χιλιάδες Ευρωπαίοι πέρασαν φρικτά βασανιστήρια και στη συνέχεια εκτελέστηκαν στο όνομα του Χριστού, με την κατηγορία της μαγείας. Τα περισσότερα θύματα της Ιερής Εξέτασης ήταν γυναίκες, διότι θεωρούνταν επιρρεπείς στην ακολασία και κατά συνέπεια στη συμμαχία με τον Διάβολο. Η μαζική υστερία που είχε καταλάβει την Εκκλησία και τις κυβερνήσεις της Ευρώπης οδήγησε εκατοντάδες χιλιάδες γυναίκες σε κοσμικά και θρησκευτικά δικαστήρια. Στη συνέχεια λιντσαρίστηκαν από φανατικούς, κατακρεουργήθηκαν, κάηκαν, απαγχονίστηκαν, πνίγηκαν. Σύμφωνα με τις πιο συντηρητικές εκτιμήσεις του βρετανού καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ, Ρόναλντ Χάτον (ειδικεύεται στον παγανισμό), επίσημα εκτελέστηκαν 35.184 – 63.850 μάγισσες από τις οποίες 17.000 μόνο στη Γερμανία. Όμως, ο καθηγητής κοινωνιολογίας και ανθρωπολογίας στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ Νάχμαν Μπεν-Γιεχούντα εκτιμά ότι η «ευρωπαϊκή τρέλα της μαγείας», που κράτησε από τις αρχές του 14ου μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα είναι υπεύθυνη για 200.000 – 500.000 εκτελέσεις, με το 85% των θυμάτων να είναι γυναίκες. Ήταν μια σταυροφορία μαζική, συντονισμένη και εξαιρετικά παρατεταμένη.

Γύρω στο 1540, μάλιστα, οι επιμελείς κυνηγοί μαγισσών έδειχναν μεγάλο ενδιαφέρον για μια πομάδα με την οποία οι μάγισσες άλειφαν το σκουπόξυλό τους και την επιδερμίδα τους και γινόντουσαν ιπτάμενες. Αυτό το ισχυρό μαγικό φίλτρο όχι μόνο βοηθούσε τις εναέριες συναντήσεις τους με το διάβολο αλλά μπορούσε επίσης να μετατρέψει μια μάγισσα σε λυκάνθρωπο (!). Ο  διάσημος δικαστής και κυνηγός μαγισσών Ανρί Μπογκέ περιγράφει διάφορες τέτοιες περιπτώσεις στο έργο του «Ο αποτρόπαιος Λόγος των Μάγων» (Discours exécrable des Sorciers) που δημοσιεύτηκε το 1602, σημειώνει μάλιστα ότι  οι μάγισσες απολάμβαναν ιδιαίτερα να μεταμορφώνονται σε λυκανθρώπους και να επιτίθενται στις αριστερές πλευρές μικρών παιδιών, που τα καταδίωκαν μέσα σε καταραμένα χωράφια καταδικασμένα σε μαρασμό.

Σύμφωνα με τον γιατρό του Πάπα Αντρές Λαγκούνα η αλοιφή περιείχε κώνειο, στρύχνο (μπελαντόνα), υοσκύαμο (δαιμοναριά) και μανδραγόρα, που -εκτός από το κώνειο- είναι στενοί συγγενείς της ντομάτας. Γιατί όμως οι γυναίκες να έχουν μια τέτοια αλοιφή στο σπίτι τους όταν μάλιστα το κλίμα είναι τόσο επικίνδυνο; Αν εξαιρέσουμε την εξάρτηση από τα ναρκωτικά και τα δυνατά παυσίπονα, η πιο λογική υπόθεση είναι ότι στην πραγματικότητα δεν το έκαναν. Οι ντομάτες είναι σαφώς βρώσιμες -στο κάτω-κάτω τις έτρωγαν οι Αζτέκοι- είναι δύσκολο, όμως να βρει κανείς τη διαφορά ανάμεσα στα κίτρινα ντοματίνια και τα παραισθησιογόνα φρούτα του μανδραγόρα. Επίσης η ομοιότητα της ντοματιάς με τον θανατηφόρο στρύχνο είναι μεγάλη, ειδικά για ένα ανεκπαίδευτο μάτι, τα φυτά είναι σχεδόν πανομοιότυπα.

Στον Μεσαίωνα υπήρχε μεγάλη καχυποψία για τα νέα τρόφιμα και πολλοί άνθρωποι πίστευαν ότι ο γείτονάς τους που δεν δίσταζε να δοκιμάσει π.χ. μια ντομάτα, παρ’ όλο τον κίνδυνο να μετατραπεί σε λυκάνθρωπο και να χαρακτηριστεί μάγος, ήταν απλώς υπηρέτης του διαβόλου. Ακόμη και οι επιστήμονες που υποτίθεται ότι ποτέ δεν θα πίστευαν σε κάτι παράλογο, όπως η μαγεία, έβρισκαν την ντομάτα εξοργιστική. Ο Γαληνός υπήρξε ο δεύτερος μετά τον Ιπποκράτη, πιο σημαντικός ιατρός του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Στη δική του κατηγοριοποίηση στηριζόντουσαν οι βοτανολόγοι μέχρι τον Διαφωτισμό και όταν οι ισπανοί κονκισταδόρες έφεραν από την Αμερική νέα και άγνωστα φυτά όπως το καλαμπόκι και το κακάο, οι φυσιοδίφες δεν ήξεραν τι να κάνουν. Προσπάθησαν να βρουν τρόπους για να αποδείξουν ότι τα νέο-εισαγόμενα είδη ήταν στην πραγματικότητα γνωστά από παλιά οπότε θα μπορούσαν να ενταχθούν στο υπάρχον σύστημα κατηγοριοποίησης. Γιατί η εναλλακτική λύση ήταν τρομακτική. Όπως γράφει ο καθηγητής Ιταλικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Λέστερ Ντέιβιντ Τζέντιλκορ, στο βιβλίο του «Pomodoro» (για την ιστορία της ντομάτας), αν γινόταν δεκτό ότι ο μέγας Γαληνός αγνοούσε αυτά τα φυτά θα συνεπαγόταν, ότι οι αρχαίοι δεν γνώριζαν τα πάντα, ότι ίσως ο κόσμος ήταν κατά κάποιο τρόπο άγνωστος και ότι ο Κήπος της Εδέμ δεν υπήρχε.

Ονόμασαν λοιπόν την ντομάτα Στρύχνον το Λυκοπερσικόν (αυτή είναι η επιστημονική της ονομασία μέχρι σήμερα) από το Λυκοπέρσιο του Γαληνού, ένα δηλητηριώδες φυτό από την Αίγυπτο με κιτρινωπό χυμό και δυνατή μυρωδιά, πράγμα που ταίριαζε μια χαρά με όσα πίστευαν το 1560 Ισπανοί και Ιταλοί βοτανολόγοι για τη ντομάτα. Και πλέον δεν είχαν καμιά αμφιβολία ότι οι μάγισσες το χρησιμοποιούσαν για γίνουν λυκάνθρωποι.

Βέβαια αυτή η κατηγοριοποίηση ήταν αμφιλεγόμενη. Όχι μόνο γιατί η ντομάτα δεν ήταν δηλητηριώδης, αλλά και γιατί όπως παρατήρησε το 1569 ο φυσιοδίφης Κονστάντσο Φελίτσι δεν θα μπορούσε να έχει έρθει από την αρχαία Αίγυπτο και από το Περού. Στο μεταξύ στην καθομιλουμένη, οι έμποροι σπόρων που επιθυμούσαν τη διάδοσή τους, είχαν ονομάσει τις ντομάτες χρυσόμηλα, μήλα του Περού,  μήλα της αγάπης, λυκοροδάκινα και άλλα πολλά ευχάριστα.

Στην Αγγλία, οι γιατροί απέρριψαν την ντομάτα. Σύμφωνα με τον φαρμακοποιό Τζον Πάρκινσον, οι ντομάτες μπορούσαν «να δροσίσουν και να σβήσουν την κάψα και τη δίψα θερμών στομάχων» σε μέρη όπως η Ισπανία, η Ιταλία, και η Καραϊβική, όχι όμως και στην Αγγλία που ήταν ήδη αρκετά υγρή. Ο κουρέας και χειρουργός Τζον Τζέραρντ το πήγε ακόμα πιο μακριά. Στο έργο του «Γενική Ιστορία των Φυτών» που κυκλοφόρησε το  1597 χαρακτήρισε τις ντομάτες «διεφθαρμένες», επισημαίνοντας ότι έχουν «γεύση ταγκή και βρωμάνε» θέλοντας να αποτρέψει πιθανούς αναγνώστες που θα έμπαιναν στον πειρασμό να τις δοκιμάσουν καθώς ανέφερε επίσης ότι στην Ισπανία και την Ιταλία τις έτρωγαν τηγανητές με αλατοπίπερο ή ωμές με ξύδι.

Ντομάτες λάγνες, ερωτιάρες

Μεγάλο μέρος του αγγλικού πληθυσμού συμφωνούσε, το ίδιο θα έκαναν αργότερα και οι απόγονοί τους που μετανάστευσαν στην Αμερική και έφτιαξαν τη Νέα Αγγλία. Οι ντομάτες ήταν νόστιμες μεν, αλλά χυδαίες και ίσως σατανικές, πράγμα με το οποίο συμφωνούσαν ακόμη και οι επιστήμονες. Μπορεί να ήταν ευπρόσδεκτες στο τραπέζι του Τόμας Τζέφερσον –ο τρίτος Πρόεδρος των ΗΠΑ ήταν λάτρης του φαγητού και ιδιαίτερα του κρασιού- αλλά οι υπόλοιποι μετανάστες αγγλικής καταγωγής προτιμούσαν να μην το διακινδυνεύσουν, μέχρι τουλάχιστον το 1860 την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου οπότε οι ντομάτες ενσωματώθηκαν στη διατροφή τους. Η πεποίθηση ότι πρέπει να αποφεύγονται για λόγους πολιτιστικούς ήταν βαθιά ριζωμένη ανάμεσά τους μαζί με την πεποίθηση ότι ήταν υπεύθυνες για διάφορες ασθένειες από αιμορραγία των ούλων μέχρι αιμορροΐδες και οπωσδήποτε δηλητηριώδεις. Πράγματι στην Ευρώπη και ειδικά στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα είχαν συμβεί θάνατοι από δηλητηρίαση που αποδόθηκαν στην ντομάτα. Οι πλούσιοι Ευρωπαίοι χρησιμοποιούσαν σερβίτσια από κασσίτερο που είχε υψηλή περιεκτικότητα σε μόλυβδο. Από τη φύση τους όξινες οι ντομάτες, μόλις ερχόντουσαν σε επαφή με τον κασσίτερο απελευθέρωναν τον μόλυβδο, που προκαλούσε θάνατο από δηλητηρίαση. Ένοχος ήταν ο μόλυβδος, καταδικάστηκε όμως η ντομάτα.

Δυστυχώς οι δεισιδαιμονίες είναι δύσκολο να εξαλειφθούν και όταν σε αυτές προστεθεί ρατσισμός τα πράγματα χειροτερεύουν. Συνέβη και αυτό τις αρχές του 20ου αιώνα. Οι πουριτανοί προτεστάντες της Μασαχουσέτης δεν έβαζαν ντομάτα στη σούπα τους ούτε ήθελαν Ιταλούς μετανάστες ανάμεσά τους. Οι Ιταλοί συνήθιζαν να καλλιεργούν ντοματιές, γιατί ως γνωστόν Ιταλός ίσον πίτσα ίσον σάλτσα ντομάτα. Για να κρατήσουν λοιπόν «καθαρές» τις γειτονιές τους, οι Αγγλοσάξωνες διέδιδαν ότι υπήρχε νόμος που απαγόρευε την καλλιέργεια της ντομάτας στους κήπους. Νάτος πάλι ο λυκάνθρωπος φορώντας όμως προβιά προβάτου αυτή τη φορά. Σύμφωνα με δημοσίευμα του Atlasobscura, η διωκτική παράδοση της προτεσταντικής ηθικής που ευθυνόταν για την περιβόητη δίκη των μαγισσών του Σάλεμ στης Μασαχουσέτης (έγινε το 1692 στα πρότυπα του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα) συνεχίστηκε για πολύ ακόμη. Για τους φανατικούς του 1900, οι Ναπολιτάνοι ήταν «επικίνδυνα μελαψοί, υπερβολικά σεξουαλικοί, απρόβλεπτα βίαιοι και κατά πάσα πιθανότητα σαλιάρηδες…» κάτι σαν λυκάνθρωποι, δηλαδή.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News