«Nikita, mariquita, lo que se da, no se quita» (Νικίτα, αδελφή, ό,τι δίνεται, δεν επιστρέφεται), τραγουδούσαν στους δρόμους της Αβάνας τον Οκτώβριο του 1962 οι νέοι και οι νέες, παρότι η ανθρωπότητα βρισκόταν στα πρόθυρα της πυρηνικής αβύσσου. Η ανάμνηση ανήκει στον Μάριο Βάργκας Λιόσα, τον Νομπελίστα περουβιανό συγγραφέα, ο οποίος πριν από εξήντα χρόνια βρέθηκε στην Κούβα ως απεσταλμένος της γαλλικής τηλεόρασης, για να καλύψει την πυρηνική διελκυστίνδα μεταξύ του αμερικανού προέδρου Τζον Κένεντι και του σοβιετικού ομολόγου του Νικίτα Χρουστσόφ.

Υστερα από δεκατρείς τρομακτικές ημέρες, από τις 16η έως τις 29η Οκτωβρίου του 1962, η ΕΣΣΔ υποχώρησε, αποσύροντας τους πυραύλους της με τις πυρηνικές κεφαλές από την Κούβα, και ο 26χρονος, τότε, Βάργκας Λιόσα, διαπίστωνε με τρόμο ότι οι οπαδοί του Φιντέλ Κάστρο έβαλλαν κατά του Χρουστσόφ επειδή τάσσονταν υπέρ των πυρηνικών όπλων και ενός ολοκληρωτικού πολέμου.

Ωστόσο ακολούθησαν «χρόνια ειρήνης, πασιφιστικές ταινίες όπως το «The Day After», το οποίο, με τις εικόνες του αποτεφρωμένου –από τα σοβιετικά πυρηνικά– Κάνσας, καθήλωσε, την 20η Νοεμβρίου του 1983, 100 εκατομμύρια Αμερικάνους μπροστά από τις τηλεοράσεις τους, το επικό “The Road” του Κόρμακ Μακάρθι, βραβευμένο με Πούλιτζερ μυθιστόρημα του 2006 και μετά συγκλονιστική ταινία του Τζον Χίλκοτ, όλα αυτά μας έκαναν να ξεχάσουμε το δίδαγμα του νεαρού Λιόσα: από το 1945 και τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, τα πυρηνικά όπλα έχουν το δικό τους “Κόμμα” που τα προασπίζεται όχι ως αποτρεπτικό μέσο ή απειλή αλλά ως όπλα πρώτου πλήγματος», γράφει σε ανάλυσή του ο Τζάνι Ριότα της La Repubblica.

Ο διακεκριμένος ιταλός δημοσιογράφος διερωτάται ποιος θυμάται σήμερα τον Βασίλι Αρχίποφ, τον αξιωματικό του σοβιετικού Ναυτικού, που έσωσε την ανθρωπότητα από τον όλεθρο ενός πυρηνικού πολέμου. Την 27η Οκτωβρίου του 1962 το υποβρύχιο στο οποίο υπηρετούσε και έφερε τορπίλες με πυρηνικές κεφαλές εντοπίστηκε από σκάφη του πολεμικού ναυτικού των ΗΠΑ ανοιχτά της Αβάνας. Αδυνατώντας να επικοινωνήσουν με τη Μόσχα, δύο από τους τρεις ανώτερους αξιωματικούς του πληρώματος του υποβρυχίου ανάβουν το πράσινο φως για την εκτόξευση τορπίλης με πυρηνική κεφαλή κατά των Αμερικανών, ο Αρχίποφ, ωστόσο, διαφωνεί, ως δεύτερος στην ιεραρχία, και δεδομένου ότι απαιτούνταν ομοφωνία και των τριών ανώτερων αξιωματικών, αποτρέπει το πολύ πιθανό ενδεχόμενο ξεσπάσματος μίας πυρηνικής σύρραξης.

Επειτα από 21 χρόνια, την 26η Σεπτεμβρίου του 1983, τον κόσμο από έναν πυρηνικό πόλεμο επρόκειτο να σώσει ο Στανισλάβ Πετρόφ, αντισυνταγματάρχης του Κόκκινου Στρατού. Εκείνη την ημέρα ήταν αξιωματικός υπηρεσίας στο δυτικό κέντρο ελέγχου του Δορυφορικού Συστήματος Εγκαιρης Προειδοποίησης για Πυραυλική Επίθεση, περίπου 80 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Μόσχας. Καθήκον του ήταν να κοιτάει την οθόνη και, σε περίπτωση που το σύστημα προειδοποιούσε ότι εκτοξεύθηκαν πύραυλοι από τις ΗΠΑ, να ειδοποιήσει τους ανωτέρους του. Ξαφνικά, στην οθόνη άρχισε να αναβοσβήνει η κόκκινη ένδειξη επερχόμενης επίθεσης και να ηχεί ο συναγερμός. Πέντε διηπειρωτικοί πύραυλοι Minuteman κατευθύνονταν προς την ΕΣΣΔ, οι Σοβιετικοί έπρεπε να αντιδράσουν άμεσα, ωστόσο ο Πετρόφ είχε παγώσει.

Το κλίμα ήταν ήδη ιδιαίτερα τεταμένο: τον Μάρτιο της ίδιας χρονιάς ο πρόεδρος Ρέιγκαν είχε παρουσιάσει την Πρωτοβουλία Στρατηγικής Αμυνας, γνωστότερη ως «Star Wars Program», ενώ την 1η Σεπτεμβρίου οι Σοβιετικοί είχαν καταρρίψει ένα κορεατικό επιβατικό αεροπλάνο, επειδή εισήλθε για σύντομο χρονικό διάστημα στον εναέριο χώρο τους, σκοτώνοντας 269 ανθρώπους. Ωστόσο ο σοβιετικός αξιωματικός εμπιστεύτηκε το ένστικτό του και δεν αντέδρασε. Μετά από είκοσι λεπτά η ΕΣΣΔ παρέμενε άθικτη ενώ ο Πετρόφ διαπίστωσε πως οι αμερικανικοί πύραυλοι ήταν, τελικά, αντανακλάσεις του ηλιακού φωτός πάνω στα σύννεφα.

Σύμφωνα με μελέτες του Κογκρέσου, οι δύο υπερδυνάμεις διέθεταν τότε 59.109 πυρηνικές κεφαλές συνολικά, οι οποίες μπορούσαν να εξαφανίσουν αμέσως από τη Γη 288 εκατομμύρια ανθρώπους ενώ έως δύο δισεκατομμύρια άνθρωποι θα έχαναν τη ζωή τους στη συνέχεια στο πλαίσιο του πυρηνικού χειμώνα και των πολέμων που θα ακολουθούσαν.

Τον κίνδυνο να ξεσπάσει ένας πυρηνικός πόλεμος κατά λάθος τον είχε αρχικά βιώσει και στη συνέχεια επισημάνει ο Γουίλιαμ Πέρι, υπουργός Αμυνας των ΗΠΑ υπό τον Μπιλ Κλίντον. Τον Νοέμβριο του 1979, όταν ήταν  υφυπουργός Αμυνας για την Ερευνα και τη Μηχανική, του τηλεφώνησε μια φορά, στις τρεις τα ξημερώματα, ο αξιωματικός υπηρεσίας από τη Διοίκηση Αεροδιαστημικής Αμυνας της Βόρειας Αμερικής, για να του πει, έντρομος, πως 200 βαλλιστικοί πύραυλοι των Σοβιετικών κατευθύνονταν προς τις ΗΠΑ. Ευτυχώς διαπιστώθηκε εγκαίρως πως επρόκειτο για εσφαλμένο σήμα συναγερμού. Και τον Ιανουάριο του 1966 τρεις αμερικανικές βόμβες υδρογόνου, ευτυχώς όχι ενεργοποιημένες,  έπεσαν κατά λάθος στην παραθαλάσσια κοινότητα Παλομάρες της Ανδαλουσίας στην Ισπανία ενώ μια τέταρτη κατέληξε στα βάθη της Μεσογείου, αφότου το αεροσκάφος που τις μετέφερε εξερράγη στον αέρα.

Οσον αφορά το παρόν «ο ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν, καθώς ηττάται στο πεδίο στην Ουκρανία, επαναλαμβάνει την απειλή των “πυρηνικών όπλων χαμηλής ισχύος” και τον υποκινεί το εσωτερικό Κόμμα του Πολέμου, βλέπε τον τσετσένο σατράπη Ραμζάν Καντίροφ. Ρώσοι στρατιωτικοί μπλόγκερ επαυξάνουν ενώ υπάρχουν και εκείνοι στη Μόσχα που λένε ότι η επίθεση, τον Αύγουστο, στην οποία σκοτώθηκε η Ντάρια Ντούγκινα, κόρη του εθνικιστή παράγοντα Αλεξάντρ Ντούγκιν ήταν ένα μήνυμα προς τους εξτρεμιστές της Ρωσίας: μην ανεβάσετε τον πήχη πάρα πολύ», γράφει ο Ριότα στην ανάλυσή του.

Και θυμάται πως μια φορά, συνομιλώντας με τον ΜακΤζόρτζ Μπάντι, σύμβουλο Εθνικής Ασφάλειας του Κένεντι που εγκατέλειψε τα εγκόσμια το 1996, ο αμερικανός αξιωματούχος και συγγραφέας του περίφημου δοκιμίου για την πυρηνική στρατηγική «Danger and survival: choices about the bomb in the first fifty years» (1988) του είπε: «Μιλάτε για την κρίση στην Κούβα, αλλά πλησιάσαμε πιο κοντά στην πυρηνική αντιπαράθεση στα ξεχασμένα νησιά Κεμόι και Μάτσου, άγνωστες βραχονησίδες». Μεταξύ 1954 και 1955, η Κίνα του Μάο Τσε Τουνγκ βομβάρδισε τα δύο νησιά, που διεκδικούσαν οι εθνικιστές του Τσιανγκ Κάι Σεκ. Ενώπιον της επιθετικότητας της κομμουνιστικής Κίνας, ο επικεφαλής των αμερικανικών ενόπλων δυνάμεων ναύαρχος Αρθουρ Ράντφορντ, κατέστρωσε, έπειτα από σχετική ομόφωνη απόφαση, σχέδια για μια πυρηνική επίθεση, στην περίπτωση που ο Μάο έδινε διαταγή για μαζική απόβαση στα δύο νησιά.

Το 1958 ο Γκρέγκορι Κόρσο, ένας από τους πιο αυθεντικούς εκπροσώπους της beat generation, διάβαζε στην Οξφόρδη τους στίχους του ποιήματός του «Bomb» που είχε γράψει σε ένα φύλλο χαρτί με τους στίχους να σχηματίζουν το περίγραμμα ενός μανιταριού: «Κινητήρια Δύναμη της Ιστορίας Φρένο του Χρόνου Εσύ Βόμβα Παιχνίδι του Σύμπαντος […] Δεν μπορώ να σε μισήσω». Πλέον, ωστόσο, τα δεδομένα έχουν αλλάξει άρδην, επισημαίνει ο ιταλός αρθρογράφος.

Το 1994, με το Μνημόνιο της Βουδαπέστης, η ανεξάρτητη Ουκρανία απαρνήθηκε την κυριότητα των πυρηνικών της όπλων,  με αντάλλαγμα εγγυήσεις ασφαλείας από το Κρεμλίνο, τις ΗΠΑ και τη Βρετανία όσον αφορά την εθνική κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητά της. Εως τότε το Κίεβο κατείχε περί τα 5.000 πυρηνικά όπλα, περίπου όσα οι ΗΠΑ και η Ρωσία. Ο Βολοντίμιρ Τολούμπκο, στρατιωτικός διοικητής και βουλευτής, μάταια προσπαθούσε να μεταπείσει τους συμπατριώτες του: «Είστε ρομαντικοί και απερίσκεπτοι… ας κρατήσουμε μερικούς πυραύλους, θα κρατάνε τους Ρώσους σε απόσταση», υποστήριζε. Δεν τον άκουσαν, πεπεισμένοι ότι η «βόμβα» ήταν ένα απαρχαιωμένο εργαλείο του εικοστού αιώνα. Αντιθέτως, «είναι ένα καθοριστικό όπλο του εικοστού πρώτου αιώνα, τώρα η Ουκρανία το ξέρει αυτό, και νιώθει πικρία, και καμία χώρα δεν θα το εγκαταλείψει ποτέ ξανά», καταλήγει ο Ριότα.