Το 1992, όταν ο μάγος των οπτικών εφέ Ρέι Χαριχάουζεν τιμήθηκε με ένα Οσκαρ (το ειδικό βραβείο Gordon E. Sawyer) για το σύνολο των επιτευγμάτων του, ο οικοδεσπότης της εκδήλωσης Τομ Χανκς επαίνεσε τη συνεισφορά του στον κινηματογράφο αναφέροντας: «Κάποιοι λένε “Καζαμπλάνκα” ή “Πολίτης Κέιν”. Εγώ λέω ότι η καλύτερη ταινία που έγινε ποτέ είναι ο “Ιάσων και οι Αργοναύτες”». Ο καλός ηθοποιός είχε δει την ταινία όταν ήταν παιδί και τον είχε καταγοητεύσει.

Πράγματι, ο «Ιάσων και οι Αργοναύτες» (1963) είναι καθαρή κινηματογραφική μαγεία· ταξιδεύει τον θεατή στον χρόνο και τον χώρο και τον μαγεύει με τους σκελετούς πολεμιστές που βγαίνουν από το έδαφος, τον τρομερό δράκο που φυλάει το χρυσόμαλλο δέρας και τον γιγάντιο Τάλω με το σώμα από χαλκό (το πρώτο ρομπότ που δημιούργησε η φαντασία του ανθρώπου).

Χάρη σε αυτά τα εκπληκτικά για την εποχή τους, χειροποίητα, stop-motion ειδικά εφέ του πρωτοπόρου Ρέι Χαριχάουζεν, η καλτ χολιγουντιανή εκδοχή του μύθου της Αργοναυτικής Εκστρατείας, η οποία γιορτάζει φέτος τα 60 χρόνια από την πρώτη της προβολή, έχει μείνει στην ιστορία του κινηματογράφου.

Ωστόσο, παρά τις κλασικές πλέον σεκάνς της ταινίας, η Ακαδημία τη σνόμπαρε όταν κυκλοφόρησε το 1963, γράφει στην Telegraph ο Τομ Φόρντι. «Ορισμένα μέλη της Ακαδημίας μού είπαν τότε ότι η ταινία μου δεν θεωρήθηκε κάτι το εξαιρετικό» έγραψε ο Χαριχάουζεν το 2003. «Πώς είναι, όμως, δυνατόν αφού δεν είχε γίνει τίποτα παρόμοιο στον κινηματογράφο μέχρι τότε;»

Ο Χαριχάουζεν αντιλαμβανόταν βεβαίως ότι η θέση και αυτής της ταινίας ήταν στο πρωτοποριακό του πάνθεον με τους δεινόσαυρους, τα τέρατα και τα μυθολογικά πλάσματα· η αναφορά σε «ταινία του Ρέι Χαριχάουζεν» είναι σχεδόν σίγουρο ότι φέρνει στον νου τον «Ιάσονα και τους Αργοναύτες» και τη μάχη με τους σκελετούς, μια πολύ περίπλοκη σεκάνς, που χρειάστηκε πάνω από τέσσερις μήνες για να ολοκληρωθεί.

Σκελετοί μασκότ

«Συνειδητοποίησε ότι οι σκελετοί ήταν οι μασκότ του» λέει στην Telegraph ο Κόνορ Χίνι από το Ιδρυμα Ray & Diana Harryhausen, «Περιέγραψε τους σκελετούς ως τους καλύτερους φίλους του όσον αφορά την καριέρα του» προσέθεσε.

Μετά τη συνταξιοδότησή του, το 1981, ο Χαριχάουζεν έκανε ομιλίες και συμμετείχε σε συνέδρια έχοντας μαζί του έναν από τους σκελετούς του. «Πήρε έναν από τους σκελετούς του “Ιάσονα” και του έφτιαξε ένα μικρό φέρετρο» λέει στον Τομ Φόρντι η κόρη του, Βανέσα Χαριχάουζεν. «Τον έπαιρνε σε διαλέξεις και το κοινό τρελαινόταν εντελώς. Ανοιγε το καπάκι του φερέτρου, έβγαζε τον σκελετό και τον έριχνε πάνω στο τραπέζι· άρεσε πολύ στον κόσμο».

Να σημειωθεί ότι το Ιδρυμα Ray & Diana Harryhausen, το οποίο ιδρύθηκε το 1986, έχει το δεύτερο μεγαλύτερο αρχείο κινουμένων σχεδίων (μετά το αρχείο της Walt Disney Company) και διαθέτει πολλά από τα μοντέλα, τα εργαλεία και τα έργα τέχνης του Χαριχάουζεν, συμπεριλαμβανομένων των σκελετών.

Για τον Χαριχάουζεν, ο οποίος γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Λος Αντζελες και αργότερα μετακόμισε στο Λονδίνο όπου και πέθανε το 2013 σε ηλικία 92 ετών, ο «Ιάσων και οι Αργοναύτες» ήταν η πραγματοποίηση μιας μακρόχρονης επιθυμίας του να μεταφέρει την ελληνική μυθολογία στη μεγάλη οθόνη.

Είχε μελετήσει τη μυθολογία στο σχολείο, αλλά παραδέχτηκε ότι δεν τον ενδιέφερε πολύ, παρά μόνο χρόνια αργότερα, όταν συνειδητοποίησε τις δυνατότητες οπτικοποίησης των μύθων. Μαγεμένος στα νιάτα του από τον πρώτο «Κινγκ Κονγκ» (1933), που προκάλεσε μια «απόλυτη τρέλα» μέσα του, όπως σημειώνει η κόρη του Βανέσα, θέλησε να μάθει τα πώς και τα γιατί του animation. (Δείτε το trailer με το ξύπνημα του Τάλω)

Ο Ρέι Χαριχάουζεν παρατήρησε ότι σε άλλες επικές περιπέτειες με σπαθιά και σανδάλια, όπως οι ιταλικές ταινίες της Τσινετσιτά με ήρωα τον Ηρακλή, δεν υπήρχαν τέρατα. «Επικεντρώθηκαν στους ήρωες, τις ηρωίδες και τους κακούς, αγνοώντας λίγο πολύ τα μυθικά πλάσματα και τις χειριστικές μηχανορραφίες των θεών» έγραψε ο Χαριχάουζεν σε ένα βιβλίο του 2005 για τα έργα του. «Οπότε αναρωτήθηκα: τι θα γινόταν αν κάναμε μια ταινία που θα παρουσίαζε τα μυθικά πλάσματα και τους θεούς και χρησιμοποιούσαμε τους ανθρώπους για να συνδεθούν όλα αυτά με την ιστορία; Ετσι γεννήθηκε ο “Ιάσων και οι Αργοναύτες”».

Ο μύθος του Ιάσονα, που ψάχνει να βρει το μαγικό Χρυσόμαλλο Δέρας, προσέφερε την τέλεια πλοκή: μια επεισοδιακή ιστορία όπου ο Ιάσων, ταξιδεύοντας μαζί με μια ομάδα ηρώων με την «Αργώ», πρέπει να ξεπεράσει μια σειρά από δοκιμασίες και τρομακτικά πλάσματα.

Μπορεί η σκηνοθεσία να ήταν του Ντον Τσάφι και να πρωταγωνιστούσαν οι Τοντ Αρμστρογκ (Ιάσων), Ονορ Μπλάκμαν (Ηρα), Νάνσι Κόβακ (Μήδεια) και Νίαλ ΜακΓκίνις (Δίας), στην πραγματικότητα όμως ο «Ιάσων και οι Αργοναύτες» ήταν ταινία του Χαριχάουζεν και αναμφισβήτητοι πρωταγωνιστές της τα δημιουργήματά του.

Ο Χαριχάουζεν έπαιξε με τους ελληνικούς μύθους, αφήνοντας τη δημιουργία του look των μυθικών πλασμάτων στη φαντασία του, αλλάζοντας την ιστορία και δανειζόμενος κομμάτια από άλλους μύθους. Η Λερναία Υδρα, για παράδειγμα, με τα εννέα κεφάλια, που φυλάει το Χρυσόμαλλο Δέρας, επιστρατεύθηκε από τους Αθλους του Ηρακλή.

Οι επανεφευρέσεις του, όμως, θα ξεσήκωναν ορισμένους ακαδημαϊκούς, γράφει ο Φόρντι στην Telegraph: «Εκείνη την εποχή ο Ρέι δέχθηκε κριτική επειδή κανιβάλισε τη μυθολογία ή την έκοψε έτσι ώστε να ταιριάξει στον χρόνο διάρκειας της ταινίας του» λέει ο Κόνορ Χίνι. Τώρα, όμως «όταν βρισκόμαστε σε εκδηλώσεις, υπάρχει μια γενιά κλασικιστών και παλαιολόγων των οποίων η εισαγωγή στον τομέα τους έγινε μέσω των ταινιών του Ρέι» προσθέτει.

Κάποια στοιχεία, εξάλλου, έπρεπε να αλλάξουν για να είναι η ταινία φιλική προς την οικογένεια. «Προφανώς, οι αρχαίοι Ελληνες απολάμβαναν τις αιματοχυσίες και το σεξ, αλλά εμείς δεν κάναμε ταινίες τρόμου ή πορνό» έγραψε ο Χαριχάουζεν.

Τάλως, ένα μηχανικό πλάσμα με συναίσθημα

Μια σημαντική αλλαγή του είχε σχέση με τον Τάλω. Σε μια εκδοχή του αρχικού μύθου, ο Τάλως είναι μια ογκώδης χάλκινη φιγούρα που μπαίνει στη φωτιά και στη συνέχεια αγκαλιάζει τους ναυτικούς για να τους σκοτώσει καίγοντάς τους. Ο Χαριχάουζεν εμπνεύσθηκε τον δικό του Τάλω από τον Κολοσσό της Ρόδου, το τεράστιο χάλκινο άγαλμα ύψους περίπου 33 μέτρων (και ένα από τα Επτά Θαύματα του Κόσμου) που κάποτε «φρουρούσε» το νησί.

Ενώ η πιο αξέχαστη σκηνή της ταινίας είναι αναμφίβολα η μάχη με τους σκελετούς, ο Τάλως είναι το πιο επιβλητικό και τρομακτικό τέρας. Στην ταινία υπάρχει μια στιγμή γνήσιου τρόμου, με τον ο Τάλω να ζωντανεύει όταν ο Υλας και ο Ηρακλής κλέβουν μια καρφίτσα από έναν θησαυρό. «Είναι ο θόρυβος!» λέει για τη σεκάνς γελώντας η Βανέσα. Πράγματι, ακούγεται ένα τρομερό τσίριγμα που ταράζει τα νεύρα, καθώς ο χάλκινος γίγαντας κινείται.

«Φαίνεται ειρωνικό το γεγονός ότι στο μεγαλύτερο μέρος της καριέρας μου προσπαθούσα να τελειοποιήσω την ομαλή και ζωντανή δράση κινουμένων σχεδίων» έγραψε ο Χαριχάουζεν αναφερόμενος στην πρόκληση της σεκάνς, «αλλά για τον Τάλω, ένα χάλκινο άγαλμα που ζωντάνεψε, ήταν απαραίτητο να δημιουργήσω μια σκόπιμα άκαμπτη και μηχανική κίνηση».

Οταν ο Τάλως πεθαίνει –ο μύθος λέει ότι τον θανάτωσε η Μήδεια, η οποία έφυγε από την Κολχίδα με τους Αργοναύτες και το πλοίο τους «Αργώ»· μάγεψε με τα λόγια της τον γίγαντα υποσχόμενη αθανασία και κατάφερε να τραβήξει από τη φτέρνα του το καρφί που έκλεινε τη μία και μοναδική φλέβα του, αδειάζοντάς την από το ιχώρ (θεϊκό υγρό αντί για αίμα)– το θέαμα είναι σχεδόν τραγικό. Ο Τάλως, σοκαρισμένος, πιάνει τον λαιμό του. «Τον νιώθεις πραγματικά» λέει η Βανέσα. Είναι ένα απίστευτο εφέ, δεδομένου ότι ο Τάλως είναι εντελώς ανέκφραστος.(Δείτε το trailer με τον θάνατο του Τάλω)

Μια άλλη μεγάλη πρόκληση ήταν η Λερναία Υδρα, στην οποία ο Χαριχάουζεν έδωσε επτά κεφάλια. Σε αντίθεση με την εκδοχή του μύθου του Ηρακλή, τα κεφάλια της δεν μεγαλώνουν ξανά όταν κόβονται. Το πλάσμα ήταν αρκετά περίπλοκο από μόνο του. «Πολλές φορές μετάνιωσα και μόνο που σκέφτηκα να βάλω την Υδρα στην ταινία» εξομολογήθηκε αργότερα.

Δουλεύοντας πάντα μόνος, ο μάγος των εφέ έπρεπε να απομνημονεύει τις συγκεκριμένες κινήσεις και των επτά κεφαλιών ενώ τους έδινε κίνηση. Δεν μπορούσε να απαντήσει στο τηλέφωνο· γιατί αν το έκανε, θα ξεχνούσε ποιο κεφάλι κινούνταν προς ποια κατεύθυνση. Ωστόσο, «κανείς δεν ζητούσε από τον Ρέι να κάνει τα πράγματα τόσο περίπλοκα» λέει ο Χίνι. «Εθετε τα δικά του πρότυπα για την αριστεία».

Δουλεύοντας πέρα από τα όρια του δυνατού

Για τη μάχη με τους σκελετούς, ο Χαριχάουζεν είχε ένα παρόμοιο έργο. Στο «7ο Ταξίδι του Σεβάχ του Θαλασσινού» (1958) είχε δημιουργήσει μια μάχη με έναν σκελετό (ένας εναντίον ενός – μάλιστα, αυτός ο σκελετός ξαναχρησιμοποιήθηκε στον «Ιάσονα»), αλλά τώρα είχε τρεις άνδρες που πολεμούσαν με επτά σκελετούς.

Οι ηθοποιοί έπρεπε να κάνουν αυτό που ο Χαριχάουζεν ονόμασε «μια μορφή σκιώδους πυγμαχίας», προσποιούμενοι ότι πολεμούν αόρατα τέρατα με ακριβείς κινήσεις, έτσι ώστε να προστεθούν στη συνέχεια οι σκελετοί stop-motion. «Εχουμε μια φωτογραφία ηθοποιών με αριθμούς στην πλάτη τους, ώστε να μπορεί να τους συντονίσει με το animation» λέει η Βανέσα. Ο Χαριχάουζεν χρησιμοποιούσε σχέδια για να καθοδηγεί τους ηθοποιούς.

Οι σκελετοί, που στην πραγματικότητα ανήκουν στο είδος της κωμωδίας τρόμου, είχαν ύψος 20-25 εκ. και πέντε εξαρτήματα ο καθένας. «Αυτό σήμαινε τουλάχιστον 35 κινήσεις animation, κάθε μία συγχρονισμένη με τις κινήσεις των ηθοποιών» έγραψε ο Χαριχάουζεν. «Μερικές μέρες έκανα παραγωγή λιγότερο από ένα δευτερόλεπτο στην οθόνη· στο τέλος, για όλη τη σεκάνς χρειάστηκε ο χρόνος-ρεκόρ των τεσσεράμισι μηνών».

«Πάντα πίεζε τα όρια του δυνατού» λέει ο Χίνι. «Αυτό που έκανε με τον “Ιάσονα” ήταν να παίρνει πράγματα που είχε κάνει στο παρελθόν και να τα πολλαπλασιάζει επί επτά· και το έκανε στην κυριολεξία στη σεκάνς με τους σκελετούς».

Βλέποντας κανείς την ταινία σήμερα, είναι συναρπαστικό να φαντάζεται την αντίδραση του κοινού όταν αυτοί οι σκελετοί ξεπήδησαν για πρώτη φορά από το έδαφος, το 1963. Είναι ντεμοντέ, φυσικά, αλλά απολύτως διαχρονική, με τρόπο, μάλιστα, που δεν θα είναι ποτέ το CGI.

Ο Χαριχάουζεν θυμήθηκε ότι δεν μπορούσαν να βρουν πώς να σκοτώσουν τους σκελετούς, έτσι έβαλε τον Ιάσονα να πηδήξει από έναν βράχο και να κολυμπήσει με ασφάλεια, ωθώντας τους σκελετούς να τον ακολουθήσουν και να συντριβούν στη θάλασσα. «Μετά τη μαγνητοσκόπηση ενός κασκαντέρ που πηδούσε στη θάλασσα, οι άνδρες του συνεργείου πέταξαν επτά γύψινους σκελετούς από τον βράχο, κάτι που έπρεπε να γίνει σωστά κατά την πρώτη λήψη, καθώς δεν μπορούσαμε να τους ανακτήσουμε» έγραψε ο Χαριχάουζεν, «Μέχρι σήμερα υπάρχουν στη θάλασσα, κάπου κοντά σε εκείνο το ξενοδοχείο στην άκρη του γκρεμού, τα γύψινα οστά επτά σκελετών». (Δείτε το trailer της μάχης με τους σκελετούς πολεμιστές)

Η πρεμιέρα της ταινίας έγινε στις 19 Ιουνίου 1963 και ήταν απογοητευτική για το αμερικανικό box office. Ο Χαριχάουζεν παρουσιάσε τον «Ιάσονα και τους Αργοναύτες» του σε ένα κοινό που δεν ήταν εξοικειωμένο με την ελληνική μυθολογία, ενώ επιπλέον ήταν κουρασμένο από τις ιταλικής έμπνευσης ταινίες με σπαθιά και σανδάλια, τις οποίες ο Χαριχάουζεν ονόμασε «μυθολογίες σπαγγέτι». Στο Ηνωμένο Βασίλειο ήταν μια από τις ταινίες με τις μεγαλύτερες εισπράξεις της χρονιάς, καθώς οι Βρετανοί αναγνωρίζουν αμέσως ένα κλασικό φιλμ, παρατηρεί ο Τομ Φόρντι στην Telegraph.

Σχεδόν 20 χρόνια αργότερα ο Χαριχάουζεν επέστρεψε στην ελληνική μυθολογία: η «Σύγκρουση των Τιτάνων» (1981) ήταν η τελευταία ταινία του, με προϋπολογισμό, μάλιστα, μεγαλύτερο από εκείνον του «Ιάσονα». Οι ταινίες του προσφέρουν ένα είδος μαγείας και εκείνος ήταν ένα είδος μάγου, απρόθυμος να αποκαλύψει τα μυστικά του.

«Πάντα τον ρωτούσαν “Πώς έκανες αυτό;” ,“Πώς έκανες το άλλο;”» λέει στην Telegraph η κόρη του, Βανέσα Χαριχάουζεν, η οποία τίμησε τον πατέρα της και το έργο του στο βιβλίο της «Ray Harryhausen: Titan of Cinema» (2020). «Αρχικά ήταν πολύ μυστικοπαθής, τις πρώτες μέρες είχε πει “Αν σας τα πω όλα, δεν πρόκειται να είναι έκπληξη”… όταν όμως εμφανίστηκαν το CGI και όλα αυτά, έπρεπε να το κάνει».

Υπάρχει, τέλος, μια πολύτιμη αγνότητα στις ταινίες του Ρέι Χαριχάουζεν, η οποία και καταγράφηκε στον «Ιάσονα». Ο ίδιος αντιπαθούσε την τάση για αντι-ήρωες, προτιμώντας τους κλασικούς, αληθινούς ήρωες. Ο Τομ Χανκς, εξάλλου, δεν είναι μόνος που σέβεται τον Χαριχάουζεν· ο Τζορτζ Λούκας, ο Πίτερ Τζάκσον, ο Γκιγιέρμο ντελ Τόρο, ο Τιμ Μπάρτον, ο Τζον Λάντις και ο Στίβεν Σπίλμπεργκ είναι μερικοί από τους κινηματογραφιστές που απέτισαν φόρο τιμής στην επιρροή του. Οπως, άλλωστε, είχε πει ο ίδιος ο Χαριχάουζεν, «όλοι χρειαζόμαστε ήρωες»…

ΙΝFO

Στις 29 Ιουνίου θα πραγματοποιηθεί στο «Cameo Cinema» του Εδιμβούργου η 60ή επετειακή προβολή του έπους «Ο Ιάσων και οι Αργοναύτες», καθώς και η τελετή απονομής των Βραβείων Ray Harryhausen.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News