Το αμερικανοϊταλικό ερωτικό, ιστορικό δράμα «Καλιγούλας» του Τίντο Μπρας για τη ζωή του ρωμαίου αυτοκράτορα Γάιου Ιούλιου Καίσαρα Γερμανικού, που έμεινε γνωστός στην ιστορία ως Καλιγούλας, βγήκε στα σινεμά το 1979. Παρά την εμπορική της επιτυχία, όμως, η ταινία δέχτηκε πολλές επιθέσεις από κριτικούς και κοινό. Μάλιστα, ο ίδιος ο σεναριογράφος της, Γκορ Βιντάλ, την αποκάλεσε «εύκολα μια από τις χειρότερες ταινίες που έγιναν ποτέ».

Παραγωγός του «Καλιγούλα» ήταν ο ιδρυτής και εκδότης του περιοδικού Penthouse, Μπομπ Γκουτσιόνε, ο οποίος γύρισε κρυφά στη Ρώμη σκηνές σκληρού πορνό αλλά στο τελικό μοντάζ έκοψε εξήμισι λεπτά. Και ο σκηνοθέτης Τίντο Μπρας, ο οποίος τρία χρόνια πριν είχε γυρίσει το διαβόητο δράμα για το ναζιστικό οίκο ανοχής «Salon Kitty» (1976), έκανε μήνυση ζητώντας να αφαιρεθεί το όνομά του από τα credits της ταινίας, υπενθυμίζει στην Telegraph ο Κρις Χάρβεϊ.

Με την πάροδο των χρόνων, όμως, ο «Καλιγούλας» θεωρήθηκε καλτ ενώ αποδείχτηκε ασυναγώνιστος τόσο για τον σκανδαλισμό που προκαλούσε όσο και για τον χαρακτηρισμό «σκουπίδι» από τους κριτικούς, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ταινία. Ο Γκουτσιόνε, πάλι,  συνέκρινε την ταινία του με τον «Πολίτη Κέιν» ενώ το Variety την χαρακτήρισε «ηθικό ολοκαύτωμα».

Ωστόσο, το καστ ήταν ομολογουμένως εκπληκτικό: Μετά την ερμηνεία του στο «Κουρδιστό Πορτοκάλι» (1971) του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, ο Μάλκολμ ΜακΝτάουελ ήταν η τέλεια επιλογή για να υποδυθεί τον σκληρό και σεξουαλικά παρεκκλίνοντα ρωμαίο αυτοκράτορα, ο οποίος χλευάζει: «Μπορώ να κάνω ό,τι μου αρέσει, σε οποιονδήποτε». Ο Πίτερ Ο’ Τουλ «γλίστρησε» αισθησιακά στον ρόλο του Τιβέριου, του παρακμιακού, δύσπιστου προκατόχου του Καλιγούλα. Ο Τζον Γκίλγκουντ απέδωσε υποδειγματικά την μακρόχρονη εξάντληση του ηλικιωμένου γερουσιαστή Νέρβα. Και η  Ελεν Μίρεν -η οποία είχε συμπρωταγωνιστήσει με τον ΜακΝτάουελ και στο «O Lucky Man!» (1973) του Λιντσεϊ Αντερσον- υποδύθηκε «καυτά» την «πιο ασύδοτη γυναίκα στη Ρώμη», καθώς την τραβούσε δεμένη σε μια χρυσή αλυσίδα ο μελλοντικός σύζυγός της, Καλιγούλας.

Χρειάστηκαν τρεις δεκαετίες για να επιτρέψει το Βρετανικό Συμβούλιο Λογοκριτών Κινηματογράφου την προβολή ολόκληρης της ταινίας (σε DVD) στο Ηνωμένο Βασίλειο, με την πιστοποίηση, κατάλληλη άνω των 18 ετών, γράφει στην Telegraph ο Κρις Χάρβεϊ. Ωστόσο, η ιστορία δεν τελείωσε εκεί, σημειώνει. Τώρα είναι έτοιμη να προβληθεί μια εντελώς νέα εκδοχή της ταινίας με τίτλο «Caligula: the Ultimate Cut». Η παραγωγή είναι του ιστορικού τέχνης Τόμας Νεγκόβαν, ο οποίος χρειάστηκε τρία χρόνια για να τη ολοκληρώσει και κάθε καρέ της νέας ταινίας επιλέχτηκε από λήψεις που είχαν αρχικά αποριφθεί.

«Πραγματικά δεν νομίζω ότι υπερβάλλει κανείς λέγοντας πόσο σημαντική είναι για τον κινηματογράφο», λέει στην Telegraph ο Τόμας Νεγκόβαν. «Φανταστείτε να είχαν ηχογραφήσει οι “The Who”  ένα άλμπουμ-αριστούργημα, αλλά κάποιος να έκλεψε τις κασέτες, και αυτό που κυκλοφόρησε να ήταν μια φρικτή επανάληψη της ηχογράφησης, απλά ένα αστείο, μια γροθιά».

Τι πήγε στραβά; «Είχες τρεις ανθρώπους με πολύ μεγάλο, τεράστιο Εγώ», υποστηρίζει ο Νεγκόβαν, και «αρκετά νωρίς στη διαδικασία… έγινε φανερό ότι τους ενδιέφερε περισσότερο η κόντρα παρά η δημιουργία». Ο Βιντάλ ισχυρίστηκε ότι ο Μπρας «κατέστρεψε το σενάριό μου» και ότι ο Γκουτσιόνε είχε κάνει «ένα πορνό-καρτούν». Ο Γκουτσιόνε παρατήρησε ότι «ο Μπρας είναι μεγαλομανής» και «πολύ άρρωστος τύπος», κατηγορώντας τον ότι χρησιμοποίησε άσχημες γυναίκες στις σκηνές οργίων, ενώ «το μίσος του Μπρας για τον Μπομπ Γκουτσιόνε φαινόταν να επισκιάζει οτιδήποτε άλλο στα γυρίσματα», λέει ο Νεγκόβαν.

Τελικά μήπως ο Γκουτσιόνε ήταν ο «φιλισταίος» σε αυτό το έπος, που δεν ενδιαφερόταν καθόλου για την τέχνη; Ο Νεγκόβαν δεν το δέχεται. Παρατηρεί ότι ο αμερικανός εκδότης του Penthouse είχε το όραμα να χρησιμοποιήσει τον ιταλό σχεδιαστή Ντανίλο Ντονάτι, ο οποίος δημιούργησε εντυπωσιακά σκηνικά για τη σύγχρονη όπερα, αλλά παραδέχεται ότι η άποψή του για τον Γκουτσιόνε επηρεάστηκε από τη στιγμή που άκουσε ότι «έστελνε ανθρώπους να απειλήσουν τον Μάλκολμ επειδή μιλούσε αρνητικά για την ταινία. Νομίζω ότι είναι ασφαλές να πούμε ότι ο Γκουτσιόνε σπάνια έφευγε από το σπίτι του και προσλάμβανε ανθρώπους που παρέδιδαν τα μηνύματά του».

Ο Νεγκόβαν λέει ότι ένιωσε σαν να «με είχαν ρίξει στο ίδιο δωμάτιο με τον Γκορ και τον Τίντο και τον Μπομπ και όλους τους άλλους, και είχα τη δύναμη να τους κάνω όλους να παίξουν όμορφα». Ωστόσο, με τα χρόνια, ήταν πλέον δύσκολο να διαχωριστεί η αλήθεια από τον θρύλο. «Για καμία ταινία στην ιστορία δεν έχουν διαδοθεί περισσότερες αβάσιμες φήμες από ό,τι για τον “Καλιγούλα”», λέει στην Telegraph ο δημιουργός της νέας ταινίας. Ο Μπρας αναγκάστηκε να αρνηθεί ότι είχε ελέγξει το μέγεθος των γεννητικών οργάνων των ηθοποιών. Ο Γκουτσιόνε παραπονέθηκε για τις «μικρές συνήθειες» του Ο’Τουλ. (Ο ΜακΝτάουελ επιβεβαίωσε αργότερα ότι ο αείμνηστος ηθοποιός, στον οποίο είχαν πει ότι το συκώτι του δεν μπορούσε να ανεχθεί πλέον το ποτό, «εθίστηκε στη μαριχουάνα… και ήταν συνεχώς απίστευτα φτιαγμένος»).

Μια φήμη έλεγε, ακόμα, ότι στη σκηνή που η Μιλωνία Καισωνία (Ελεν Μίρεν) γεννά το παιδί του Καλιγούλα, παρουσιαζόταν μια πραγματική ζωντανή γέννα. «Εχοντας δει όλα τα πλάνα, μπορώ να πω με απόλυτη βεβαιότητα ότι αυτό είναι εντελώς ψευδές», λέει ο Νεγκόβαν. Ο Γκουτσιόνε διέδωσε επίσης έναν μύθο, υποστηρίζοντας ότι «έβγαλε λαθραία την ταινία από [την Ιταλία] τυλιγμένη γύρω από τα χέρια και τα πόδια των συνεργατών του», λέει ο Νεγκόβαν. Αλλά «όποιος έχει δει πώς μοιάζει τα αρνητικά ταινίας 96 ωρών, ξέρει ότι αυτό είναι αδύνατο. Χρειάζεται ένα ημι-φορτηγό για όλα τα πλάνα», εξηγεί.

Ο Γκουτσιόνε περιέγραψε ότι τα φιλμ μεταφέρθηκαν κρυφά από το Λονδίνο στο Παρίσι και από κει στη Νέα Υόρκη. «Ακουγόταν ότι επρόκειτο να καταστραφούν», λέει ο Νεγκόβαν. Μάλιστα, το 2018 όταν το Penthouse πουλήθηκε, ο αρχειακό υλικό της ταινίας καταχωρήθηκε ως περιουσιακό στοιχείο και παρέμεινε σαν τέτοιο σε μια σειρά ιδιοκτητών προτού οι σημερινοί ιδιοκτήτες ζητήσουν από τον 52χρονο ιστορικό τέχνης και συγγραφέα βιβλίων για την Art Nouveau, τον Συμβολισμό και τον Γερμανικό Εξπρεσιονισμό, να του ρίξει μια ματιά. Σε αντίθεση με ένα άρθρο που έλεγε ότι είχε εμμονή με την ταινία από τότε που κυκλοφόρησε («Ημουν εννέα χρονών, τότε», λέει), ο γεννημένος στο Σικάγο Τόμας Νεγκόβαν δεν είχε δει ποτέ την ταινία του 1979 (και δεν θα την έβλεπε αν δεν επρόκειτο να φτιάξει τη δική του) αλλά σκέφτηκε ότι το υλικό θα έπρεπε να συντηρηθεί σωστά. Σύντομα, ωστόσο, του κινήθηκε η περιέργεια, αν και υπήρχαν τεχνικές προκλήσεις για να κάνει οτιδήποτε.

«Τα αρνητικά που έλειπαν ήταν αυτά που χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία της αρχικής κόπιας», λέει ο Νεκόβαν στην Telegraph. Μαζί με τον μοντέρ της ταινίας, Ααρον Σαπς, αποφάσισαν ότι αν χρειάζονταν μια λήψη που δεν είχαν, θα έπρεπε να την πάρουν από μια κόπια της αρχικής ταινίας (που χρησιμοποιήθηκε για να γίνουν οι κόπιες για τις κινηματογραφικές προβολές). Αλλά καθώς συνέχιζαν, άρχισαν να συνειδητοποιούν ότι σχεδόν σε κάθε περίπτωση, υπήρχε ένα άλλο πλάνο «που πιστεύαμε ότι ήταν, κατά κάποιο τρόπο, καλύτερο». Αποκατέστησαν, λοιπόν, τα μεγάλα πλάνα των γυρισμάτων και απέρριψαν εκείνα που είχαν περιληφθεί στην αρχική κόπια προτιμώντας άλλα με καλύτερες ερμηνείες.

Το αποτέλεσμα είναι, εν μέρει, αποκαλυπτικό. Για παράδειγμα, στην εκδοχή του Γκουτσιόνε, όπου ο αυτοκράτορας Τιβέριος (Πίτερ Ο’Τουλ) διατάζει τον Καλιγούλα «δείξε τον χορό σου, αγόρι» -και αναφέρει πώς ο μελλοντικός αυτοκράτορας πήρε το όνομά του όταν ήταν παιδί με ένδυμα μάχης και caligae, μπότες μικρού στρατιώτη, παίζοντας σε εκστρατείες για τα στρατεύματα του πατέρα του, Ρωμαίου στρατηγού Γερμανικού (υιοθετημένου γιου του Τιβέριου)– η σεκάνς χάνει τη δραματική της δύναμη. Η κάμερα δεν μπορεί να συγκεντρωθεί στον χορό όταν υπάρχει γυμνό στην σκηνή. Αλλά ο Νεγκόβαν χρησιμοποιεί ένα (πραγματικά λαμπρό) πλάνο ευρείας λήψης που καταγράφει πώς ο ΜακΝτάουελ μετατρέπει την ταπείνωση του Καλιγούλα σε αλαζονική επίδειξη.

Ο Νεγκοβαν θεωρεί ότι η ερμηνεία του ΜακΝτάουελ στο «Caligula: the Ultimate Cut» «κόβει την ανάσα… Νομίζω ότι όποιος ενδιαφέρεται για την κλασική ερμηνεία θα εμπνευστεί απίστευτα από αυτή». Σημειώνει επίσης πώς ο Γκουτσιόνε επέλεξε σωστά τη Μίρεν, η οποία ήταν ήδη πρωταγωνίστρια της θεατρικής σκηνής με τους ρόλους της Οφηλίας και της Λαίδης Μάκβεθ στο RSC, αλλά χρησιμοποιήθηκε ελάχιστα στην οθόνη.

Ο Γκουτσιόνε φώναζε ότι «η Ελεν Μίρεν ήταν το μυστικό συστατικό εκείνης της ταινίας και ότι θα γινόταν τεράστια σταρ. Αλλά τότε, γιατί την έβαλε να εμφανίζεται μόνο για εννέα λεπτά;», αναρωτήθηκε ο Νεγκόβαν. Και άρχισε να διορθώνει αυτό που έβλεπε ως σπατάλη. «Τη βλέπω σαν μια χαμένη ταινία της Ελεν Μίρεν. Εχει σχεδόν μια ολόκληρη ώρα με δικά της πλάνα και είναι άψογη. Θέλω να πω, ότι είναι εμφανώς πάρα πολύ δυνατή και ο Μάλκολμ εμφανώς κορυφαίος» τονίζει στην Telegraph.

Επανέφερε επίσης, μερικές από τις αρχικές ερμηνείες. Η βρετανίδα ηθοποιός Τερέζα Αν Σαβόι, η οποία είχε πρωταγωνιστήσει στο «Salon Kitty» (1976), επιλέχθηκε για να υποδυθεί την αδερφή και ερωμένη του Καλιγούλα, Ιουλία Δρουσίλλα, όταν η Μαρία Σνάιντερ –πρωταγωνίστρια στο «Τελευταίο Ταγκό στο Παρίσι (1972)- , που ήταν η πρώτη επιλογή, αποχώρησε σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τις γυμνές σκηνές τις οποίες αναμενόταν να ερμηνεύσει. Η Σαβόι, λέει ο Νεγκόβαν, «είχε μια όμορφη, λεπτή φωνή. Στην εκδοχή του 1980 την ντουμπλάρανε … Υπάρχουν πολλές ερμηνείες στο “The Ultimate Cut” στις οποίες μπορέσαμε να αποκαταστήσουμε τη φωνή του αρχικού ερμηνευτή».

Ωστόσο, θα χρειαζόταν να παρθούν και άλλες πιο σκληρές αποφάσεις. Μέρος της καλτ περσόνας του Καλιγούλα βρισκόταν στην ακατάσχετη επιθυμία του για σεξ και βία. Ο Νεγκόβαν αναρωτήθηκε τι έπρεπε να κάνει με το πρόσθετο υλικό του Γκουτσιόνε, το οποίο περιελάμβανε πολλή πεολειχία και μια εντυπωσιακή λεσβιακή σκηνή με τους Μίρεν, ΜακΝτάουελ και Σαβόι.

«Τραβήξαμε τη γραμμή σε ό,τι ήταν αναμφισβήτητα πορνογραφία, που σημαίνει διείσδυση ή εκσπερμάτωση», λέει ο Νεγκόβαν, «[Αλλά] ο Τίντο δεν ήταν άγιος, υπήρχε σαφώς σεξουαλική δραστηριότητα στο πλατό του Τίντο… Οπότε επιστρέφουμε στην ιδέα για το τι υποστηρίζει την αφήγηση. Για παράδειγμα, χρειάζεται να δείχνει σπέρμα για να είναι καλύτερη ταινία; Πιστεύω ότι η ταινία είναι αρκετά σοκαριστική χωρίς να ψάχνω για φτηνά πλάνα. Νομίζω ότι η έκδοση του 1980 είχε φτηνές λήψεις, που απλώς προσπαθούν να σοκάρουν τους ανθρώπους. Νομίζω ότι η ερωτική σκηνή με τον Καλιγούλα, την αδερφή του και τη σύζυγό του είναι τώρα πιο δυνατή γιατί δεν περιβάλλεται από τόσο άσκοπο σεξ», εξηγεί.

Πέρσι, μετά την προβολή της ταινίας «Caligula: The Ultimate Cut» στις Κάννες, το Variety έγραψε ότι η τανία δεν θα ήταν απαραίτητα καλύτερη ακόμη και αν είχαν χρησιμοποιηθεί όλα τα πλάνα της διαβόητης αρχικής παραγωγής. Ο κριτικός του Variety Τοντ Γκίλκριστ υποστήριξε ότι ο Νεγκόβαν κάνει πολύ μεγάλο λάθος όσον αφορά το καλό γούστο, χάνοντας μέρος της παραβατικής ποιότητας του πρωτότυπου. «Ποιος βλέπει αυτό το φανταχτερό τέρας για τις λεπτομέρειες;» αναρωτιέται. Μια ενδιαφέρουσα σύγκριση είναι η σκηνή της «νεκροφιλίας», στην οποία η αγαπημένη του Καλιγούλα, Δρουσίλλα, πεθαίνει και ο νεαρός αυτοκράτορας αρχίζει απεγνωσμένα να φιλά το νεκρό σώμα της και να την τραβάει όρθια, σαν να προσπαθεί να την επαναφέρει στη ζωή. Ο Νεγκόβαν αποφάσισε ότι ήταν πιο σημαντικό να δείξει πώς ο θάνατός της καταστρέφει την πίστη του Καλιγούλα στους θεούς, «η ιδέα ότι ρίχνει το δόρυ του στο άγαλμα της Ισιδας είναι πιο σημαντικό αποκορύφωμα από το να γλείφει το σώμα της», λέει.

Ο δημιουργός της νέας ταινίας από το παλιό υλικό εξηγεί ακόμη στην Telegraph: «Δεν υπάρχει καμία πρόθεση σεμνοτυφίας στο ρεπερτόριό μου. Αλλά υπάρχει μια αίσθηση γούστου [και] η ανάγκη για μια ουσιαστική αφήγηση ήταν τόσο δυνατή ώστε δεν υπήρξε μέρος του εαυτού μου που να κοίταξε ένα πλάνο και να είπε: “Α, την γλύφει. Αυτό είναι πραγματικά cool. Πρέπει να το βάλουμε μέσα”». Τονίζει, «Ενιωσα ότι έπρεπε να ακούσω πολύ προσεκτικά όλα όσα είπε ότι ήθελε ο Τίντο και να είμαι ο συνήγορός του», και προσθέτει, ότι «Σε καμία περίπτωση δεν θα άρεσε στον Γκορ Βιντάλ αυτή η εκδοχή της ταινίας. Ο Γκορ θα τη μισούσε», λέει.

Να σημειωθεί ότι ο Βιντάλ πέθανε το 2012 και ο Γκουτσιόνε το 2010, ενώ ο Μπρας είναι τώρα 91 ετών και φαίνεται ότι πάσχει από άνοια. Αλλά απάντησε -όπως και άλλοι- με «επιθετική αδιαφορία» όταν τον πλησίασε ο Νεγκόβαν. «Υπάρχει ένας μακρύς κατάλογος ανθρώπων με τους οποίους επικοινώνησα, και η μεγάλη εχθρότητα την οποία αντιμετώπισα με μπέρδευε πολύ στην αρχή, γιατί δεν καταλάβαινα το βάθος και το εύρος των τραυμάτων που είχαν προκύψει κατά τη διαδικασία της δημιουργίας, της ολοκλήρωσης και της κυκλοφορίας της πρωτότυπης ταινίας», λέει στην Telegraph ο δημιουργός του «Ultimate Cut».

Ο Μάλκολμ Μακ Ντάουελ, ωστόσο, ο οποίος ένιωσε ότι η κυκλοφορία της αρχικής ταινίας είχε βλάψει την καριέρα του, ήρθε σε επαφή με τον Νεγκόβαν και τον βοήθησε πάρα πολύ. Με την Μίρεν όμως δεν έχει μιλήσει. Τέλος, ο Τόμας Νεγκόβαν προσθέτει, «για μένα, αυτή είναι η πιο αληθινή εκδοχή του “Καλιγούλα” που θα μπορούσε να υπάρχει. Το να περάσει από το να αποκαλείται “ηθικό Ολοκαύτωμα” σε πρεμιέρα στο Φεστιβάλ των Καννών , είναι μια απίστευτη λύτρωση»…

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News