Ο Μαρσέλ ήταν 19-20 ετών. Γάλλος, ξυλουργός στη χώρα του, βρέθηκε να υπηρετεί στη Στρατιά της Ανατολής κάπου στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης. Αγαπούσε τη Ζυλιέν, κι εκείνη το ίδιο. Χωρίστηκαν όμως βιαίως, λόγω του πολέμου. Με μια εντυπωσιακή χρονική συχνότητα, ο Μαρσέλ έγραφε τα νέα του στην αγαπημένη του, στο πίσω μέρος καρτ ποστάλ από την εξωτική –για την εποχή- Θεσσαλονίκη. «Ο Θεός να δώσει να τελειώσει ο τρομερός αυτός πόλεμος και να είμαστε μαζί», ήταν ο επίλογος σε κάθε κάρτα. Όπως και στις κάρτες όλων των άλλων στρατιωτών.

Οι κάρτες του Μαρσέλ στην Ζυλιέν, όπως και άλλων στρατιωτών που υπηρέτησαν στο Μέτωπο της Στρατιάς της Ανατολής, ανήκουν στα εκθέματα της έκθεσης με τίτλο «Η Στρατιά της Ανατολής ζωγραφίζει τη Θεσσαλονίκη», που θα εγκαινιαστεί το Σάββατο 27/10, στις 7, παρουσία του Προέδρου της Δημοκρατίας στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ. Για την ιστορία, να πούμε ότι η τελευταία κάρτα του Μαρσέλ εστάλη από το Μοναστήρι (Μπίτολα) και της έγραφε «Έρχομαι και θα είμαστε μαζί». Αλλά δεν πρόλαβε, καθώς τον θέρισε μια επιδημία από τις πολλές που θέριζαν την εποχή εκείνη τους στρατιώτες και τους κατοίκους της περιοχής.

Η έκθεση έχει τεθεί υπό την αιγίδα της Προεδρίας της Δημοκρατίας. Με το Τελλόγλειο συνεργάζονται η Γαλλική Σχολή Αθηνών και το Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης. Εκθέματα έχουν δανείσει το Musee de ‘Armee, το Μουσείο Pompidou και το Institut de France, η Γαλλική Σχολή Αθηνών, η Εθνική Πινακοθήκη Αθήνας, το ΜΙΕΤ, το ΕΛΙΑ, η συλλογή Αρσέν και Ρουπέν Καλφαγιάν και άλλοι ιδιώτες εντός κι εκτός Ελλάδας.

Ευτυχώς για τη Θεσσαλονίκη, τα τελευταία χρόνια αρχίσαμε να ασχολούμαστε με το Μακεδονικό Μέτωπο και να συνειδητοποιούμε τη σημασία της Στρατιάς της Ανατολής για την πόλη μας. Στην πραγματικότητα, συνειδητοποιήσαμε ότι η Θεσσαλονίκη άντεξε στο χρόνο, εξελίχθηκε και ξεπέρασε την τρομακτική πυρκαγιά του 1917 χάρη στην Στρατιά. Η τεχνογνωσία των Γάλλων στρατιωτών ήταν εκείνη που οδήγησε σε επιτυχημένη αποξήρανση των ελών κοντά στο σημερινό κέντρο της πόλης, οι Γάλλοι έφεραν νέες ποικιλίες αμπέλου μετά την επιδημία φυλλοξήρας και οι σύμμαχοι εκείνοι που φρόντισαν η Θεσσαλονίκη να έχει καλά νοσοκομεία. Η Αρχαιολογική Υπηρεσία της Στρατιάς της Ανατολής κατέγραψε πρωτοϊστορικούς τόπους, προϊστορικούς χώρους, ελληνικούς και ρωμαϊκούς τόπους και αρχαιολογικά κατάλοιπα στη βόρεια Ελλάδα. Μέλος της ήταν ο Ερνέστ Εμπράρ, ο πολεοδόμος ο οποίος ανέλαβε να σχεδιάσει τη Θεσσαλονίκη μετά την πυρκαγιά.

Παραμελημένο ή επαρκώς μελετημένο;

Το Μακεδονικό Μέτωπο ήταν «σχετικά παραμελημένο» στη μελέτη της Ιστορίας και τους επετειακούς εορτασμούς του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτή είναι η έκφραση που χρησιμοποίησε ο διπλωμάτης και ακαδημαϊκός δάσκαλος Sir Michael Llewellyn Smith ο οποίος ανέλαβε μαζί με τους καθηγητές του ΑΠΘ Βασίλη Γούναρη και Γιάννη Στεφανίδη τη διοργάνωση ενός σχετικού συνεδρίου στα αγγλικά πριν από λίγους μήνες. Ήταν η πρώτη από μια σειρά εκδηλώσεων Μνήμης για το Μακεδονικό Μέτωπο που πραγματοποιήθηκαν στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ, εντάσσονται στο πλαίσιο της επετείου των 100 ετών από τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου και φτάνουν προς το τέλος τους, με την έκθεση που εγκαινιάζεται το Σάββατο.

«Η αλήθεια είναι ότι από ελληνικής πλευράς το Μακεδονικό Μέτωπο είναι επαρκώς μελετημένο. Η παρατήρηση είναι του Sir Michael Llewellyn Smith και αφορά κυρίως τη Μεγάλη Βρετανία», λέει στο protagon ο ιστορικός Βασίλης Γούναρης. «Το Μακεδονικό Μέτωπο ήταν δευτερεύον. Λόγω κλίμακας, το Μακεδονικό Μέτωπο είχε μικρότερες απώλειες, ενώ δημιουργήθηκε η εικόνα ότι ήταν ένα “ευχάριστο” Μέτωπο. Το στερεότυπο είναι ότι άλλοι πέθαιναν ενώ στη Θεσσαλονίκη οι στρατιώτες γελούσαν. Δεν είναι έτσι, όμως. Η Θεσσαλονίκη ήταν το μέρος στο οποίο οι στρατιώτες πήγαιναν στην άδειά τους, τα στρατόπεδα ήταν πιο μακριά. Γι’ αυτό και είναι φυσικό να υπάρχουν κάποιες κάπως πιο ευχάριστες».

Πράγματι, μια έκθεση που μόλις τελείωσε στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και περιλάμβανε αντικείμενα των στρατιωτών, έδινε την εντύπωση ότι η Θεσσαλονίκη ήταν ένα μεγάλο καφέ σαντάν, ένα παζάρι, ένα τεράστιο μνημείο. Γενικά, σε όλες αυτές τις εκθέσεις σχετικά με τη Στρατιά της Ανατολής, ο πόλεμος είναι απών. Κάπου μακριά, υπονοείται. Σε πρώτο πλάνο, πάντως, είναι η Θεσσαλονίκη και οι κάτοικοί της.

Η Θεσσαλονίκη μπήκε στη δίνη του Μεγάλου Πολέμου τον Οκτώβριο του 1915, με την αποβίβαση δυνάμεων της Αντάντ στο Λιμάνι. Εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες, Γάλλοι, Άγγλοι, Ιταλοί, Ρώσοι, Σέρβοι και Έλληνες παρέμεινε στην πόλη έως το 1918. Να σημειωθεί ότι ο ντόπιος πληθυσμός (Ελληνορθόδοξοι, Εβραίοι, Μουσουλμάνοι. Αρμένιοι, τσιγγάνοι, πρόσφυγες κλπ) δεν υπερέβαινε τις 200.000. Κομβικό ρόλο στην οργάνωση του Μακεδονικού Μετώπου διαδραμάτισε ο Γάλλος αρχιστράτηγος Σαράιγ και ο διάδοχός του Ντ’ Εσπεραί. Εκτός από τις πολεμικές επιχειρήσεις, συντόνισαν και τις ποικίλες πολιτιστικές δράσεις, όπως τις αρχαιολογικές και τις εικαστικές.

Η συγκεκριμένη έκθεση δίνει μια άριστη εικόνα της τέχνης και τις σοφιστικέ αντίληψης του πολέμου για πολλούς από τους στρατιώτες, αλλά και της ιδιαίτερης σχέσης που ανέπτυξαν με τη Θεσσαλονίκη. Ζωγραφιές και φωτογραφίες, καρτ ποστάλ και σχέδια, ντονμέδες και τεκέδες, τουρμπέδες και τοπία αλλά και πάρα πολλά βουβάλια κυριαρχούν στην έκθεση. Χάρη σε αυτήν, γνωρίζουμε στρατιώτες – καλλιτέχνες αλλά και τη Θεσσαλονίκη του Κωνσταντίνου Μαλέα. Του ζωγράφου που ήρθε για να υπηρετήσει στη Θεσσαλονίκη ως δημοτικός υπάλληλος και βρήκε μια πόλη «με ανύπαρκτη καλλιτεχνική, πνευματική, θεατρική δραστηριότητα, μια πόλη σκοτεινή μετά τη δύση του ήλιου». Έτσι, οργάνωσε το 1914 την πρώτη μετά την απελευθέρωση έκθεση ζωγραφική, και μόλις τρίτη στην ιστορία της πόλης. Η πόλη την αγνόησε, όπως και το τοπικός Τύπος. Το 1916 βοήθησε στη διοργάνωση έκθεσης με έργα στρατιωτών η οποία είχε μια κάποια επιτυχία. Αναθάρρησε και το 1917 οργάνωσε μια δική του, η οποία όμως υπήρξε μια μεγάλη αποτυχία. Λίγους μήνες αργότερα, ο Μαλέας εγκατέλειψε την «κλειστή και αγέλαστη» κοινωνία της Θεσσαλονίκης, κι εγκαταστάθηκε στην Αθήνα.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News