Εχει ξημερώσει 13 Σεπτεμβρίου 1922, η ημέρα που, όπως γνωρίζουμε από την Ιστορία, η Σμύρνη θα παραδινόταν στις φλόγες. «Λίγο μετά το γεύμα ξέσπασε φωτιά πολύ κοντά στο σχολείο και επεκτάθηκε ταχύτατα. Είδα με τα ίδια μου τα μάτια έναν τούρκο αξιωματικό να μπαίνει μέσα σ’ ένα σπίτι κρατώντας μικρούς τενεκέδες με πετρέλαιο ή βενζίνη και μέσα σε λίγα λεπτά το σπίτι τυλίχθηκε στις φλόγες. Οι δάσκαλοί μας και τα κορίτσια είδαν Τούρκους που φορούσαν κανονικές στολές του τουρκικού στρατού και σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα στολές αξιωματικού, να χρησιμοποιούν μακριά ραβδιά που είχαν στην άκρη τους κουρελόπανα, τα οποία βύθιζαν σε έναν τενεκέ γεμάτο υγρό και τα μετέφεραν κατόπιν μέσα σε σπίτια που καίγονταν ύστερα από λίγο».

Η μαρτυρία κουβαλάει το φορτίο 100 χρόνων από τα γεγονότα στα οποία αναφέρεται και ανήκει στη Μίνι Μιλς, διευθύντρια του Αμερικανικού Κολεγιακού Ινστιτούτου Θηλέων της Σμύρνης. Τη διασώζει ο Κωνσταντίνος Χατζηδημητρίου στο βιβλίο «Η καταστροφή της Σμύρνης μέσα από τις αμερικανικές πηγές» (Νέα Υόρκη, 2005, εκδ. Aristide D. Caratzas), το οποίο κυκλοφόρησε και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Λαβύρινθος, σε μετάφραση του Θαλή Ν. Καραγιαννόπουλου. Πρόκειται για το προϊόν έρευνας του διδάκτορος Βυζαντινής, Οθωμανικής και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Columbia, με ντοκουμέντα και έγγραφα των αμερικανικών πηγών – αρκετά εξ αυτών αδημοσίευτα μέχρι πρότινος.

Μία εβδομάδα νωρίτερα, στις 6 Σεπτεμβρίου, ο υπατος αρμοστής στην Κωνσταντινούπολη, ναύαρχος Μπρίστολ, έγραφε προς τον ασκούντα χρέη υπουργού Εξωτερικών: «Οι συνθήκες που επικρατούν στην Σμύρνη λόγω της στρατιωτικής κατάστασης μπορεί να καταλήξουν σε μια μεγάλη καταστροφή. Εχω λάβει από τη Βρετανική Υπατη Αρμοστεία αίτημα συνδρομής των προσφύγων.

»Είχα συνάντηση με εκπροσώπους αμερικανικών οργανώσεων, αρωγής και φιλανθρωπικών, στην Κωνσταντινούπολη και έχουμε οργανώσει επιτροπή ανακούφισης καταστροφής για την κατάσταση στην Σμύρνη, που αποτελείται από μέλη αυτών των οργανώσεων. Ο ταγματάρχης Ντέιβις, ως ειδικό μέλος της επιτροπής ανακούφισης καταστροφής, μαζί με ιατρική μονάδα θα μεταβεί με αντιτορπιλικό στη Σμύρνη, θα μελετήσει την κατάσταση και θα προβεί σε συστάσεις. Εδώ δεν υφίστανται διαθέσιμοι πόροι για εργασία αρωγής στην Σμύρνη» (Εγγραφα Διεθνών Σχέσεων ΗΠΑ, 1922).

Ο Oran Raber, ερευνητής εκείνη την περίοδο και μετέπειτα αναπληρωτής καθηγητής Βοτανολογίας στο Ουϊσκόνσιν, μεταφέρει την κατάσταση της 9ης Σεπτεμβρίου ως αυτόπτης μάρτυρας: «Η κρίσιμη ώρα είχε φτάσει, έριξα μια ματιά στο ρολόι μου. Ηταν 11:55 π.μ. Εκεί πέρα, γύρω στις 100 γυάρδες μακριά, ήταν η εμπροσθοφυλακή του στρατού του Κεμάλ, με τα λάβαρα να κυματίζουν, με τα κορμιά στητά, με στολές κάπως άτακτες (…) Είχε εκδώσει προκηρύξεις που ανήγγελλαν ότι δεν θα επιδειχθεί καμία εχθρότητα απέναντι στους πρόσφυγες του εχθρού και ότι αυτοί δεν πρέπει να φοβούνται ότι θα τους συμβεί κάτι κακό (…)

»Παρά τις διαβεβαιώσεις αυτές, ένας Αρμένιος που ήταν κρυμμένος μέσα στο πλήθος, σε απόσταση περίπου 50 γυάρδες από το σημείο που στεκόμασταν, βγήκε μπροστά και πέταξε μια βόμβα στην εμπροσθοφυλακή των στρατιωτών. Κανείς δεν τραυματίστηκε εκτός από τον ίδιο τον Αρμένιο, ο οποίος πυροβολήθηκε και σκοτώθηκε αμέσως από έναν τούρκο ιππέα. Από τη στιγμή εκείνη επικράτησαν ο θάνατος και η καταστροφή. Πυροβολισμοί γέμισαν τον αέρα και μέχρις ότου πυρπολήθηκε η πόλη δεν πέρασε ούτε μία ώρα δίχως ν’ ακουστεί ο κρότος του μουσκέτου, είτε μέσα στην κυρίως πόλη είτε στα περίχωρα (…)

»Η προκυμαία κατέστη σκηνή πανικού. Μερικοί έπεσαν κάτω προσπαθώντας να αποφύγουν τις σφαίρες. Αλλοι προσπάθησαν να τρέξουν μέσα στα στενά δρομάκια που οδηγούσαν από την προκυμαία, ενώ άλλοι, ακόμα πιο απελπισμένοι, ρίχνονταν στη θάλασσα. Το πλήρωμα του Sardegna, φοβούμενο μήπως κάποιες αδέσποτες σφαίρες έβρισκαν τον δρόμο μέχρι το καράβι, βιάστηκε να κόψει τα παλαμάρια με ένα τσεκούρι, αντί να τα λύσει (…) Ο τουρκικός στρατός εξακολουθούσε να έρχεται και να διασχίζει την πόλη, καταδιώκοντας τους Ελληνες ολόκληρο το απόγευμα» («New light on the destruction of Smyrna», 1923).

Στην έκδοση υπάρχουν και τα δύο ανέκδοτα έγγραφα από τα Εθνικά Αρχεία των ΗΠΑ, που σχετίζονται με το ερώτημα ποιος ήταν ο αυτουργός για την πυρκαγιά στις χριστιανικές συνοικίες της Σμύρνης. Και πάλι ο ναύαρχος Μπρίστολ, που στέλνει τηλεγράφημα στον υπουργό Εξωτερικών Τσαρλς Χιουζ στις 15 Σεπτεμβρίου: «Κατάσταση/στην/Εγγύς/Ανατολή/άκρως/λεπτή,/με/πιθανότητα/περιπλοκών/ οι οποίες θα/εμπλέξουν/τη Μεγάλη Βρετανία/και/συμμάχους/σε/πόλεμο με/την Τουρκία./…

»Εμπιστευτικές/πληροφορίες/που ελήφθησαν από/τους πολλούς αξιωματούχους μας στη Σμύρνη/και από το βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών/υποδεικνύουν/ότι οι Τούρκοι έκαψαν/την πόλη/σύμφωνα με/συγκεκριμένο/σχέδιο προκειμένου/ να επιλύσουν/το πρόβλημα/της χριστιανικής/μειονότητας/μέσω/εξαναγκασμού/εκκενώσεως/των μειονοτήτων./Η επιστροφή/αρκετών/εκατοντάδων χιλιάδων χριστιανών/στα σπίτια τους/έχει καταστεί/όπως φαίνεται/αδύνατη/λόγω της/ολικής/καταστροφής/των χωριών/από/τους υποχωρούντες/ Ελληνες/καθώς επίσης/ και από/την προέλαση των Τούρκων».

Ομοίως, ο υποπλοίαρχος Μέρριλ, αξιωματικός πληροφοριών του Ναυτικού των ΗΠΑ στη Σμύρνη: «Είμαι πεπεισμένος ότι οι Τούρκοι έκαψαν τη Σμύρνη, εκτός από την τουρκική συνοικία, ακολουθώντας συγκεκριμένο σχέδιο προκειμένου να λύσουν το πρόβλημα της χριστιανικής μειονότητας, αναγκάζοντας τους συμμάχους να εκκενώσουν τις χριστιανικές μειονότητες».

Σημειώνει σχετικά ο συγγραφέας Κ. Χατζηδημητρίου: «Αυτά τα αδημοσίευτα μέχρι σήμερα έγγραφα δείχνουν προφανώς ότι ήδη από τις 15 Σεπτεμβρίου ο ναύαρχος Μπρίστολ, ύπατος αρμοστής των ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη, καθώς και το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ, είχαν λάβει πληροφορίες που θεωρούσαν αξιόπιστες, σύμφωνα με τις οποίες ο τούρκοι κεμαλιστές ήταν υπαίτιοι της πυρκαγιάς στη Σμύρνη. Γνώριζαν επιπλέον ότι η πυρκαγιά είχε ανάψει σκοπίμως, με κίνητρα πολιτικά.

»Αυτές οι πηγές συμφωνούν απολύτως με τις δημοσιευμένες αφηγήσεις του προξένου των ΗΠΑ Χόρτον, καθώς και άλλων αμερικανών αυτοπτών μαρτύρων. Δεδομένης της ύπαρξης αυτών των επισήμων εγγράφων του υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ, είναι σαφές ότι το υπουργείο Εξωτερικών εξακολουθούσε ακόμα να συγκαλύπτει και να αποκρύπτει τις πληροφορίες που διέθετε σχετικά με την τουρκική ενοχή, μέχρι τις 26 Σεπτεμβρίου 1923, οπότε ο υπουργός Εξωτερικών απάντησε σε ερωτήσεις τις οποίες του έθεσε ο γερουσιαστής Χένρι Κάμποτ Λοτζ».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News