Το μνημειώδες «Το Κεφάλαιο τον 21ο Αιώνα» του Τομά Πικετί «προσέφερε μια από τις πιο εμπεριστατωμένες και διαφωτιστικές μελέτες της καπιταλιστικής οικονομίας από τότε που ο Καρλ Μαρξ δημοσίευσε το πρωτότυπο “Κεφάλαιο” 150 χρόνια νωρίτερα», γράφει στην Washington Post ο Γκάρι Γκερσλ, καθηγητής Αμερικανικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ.

Παρά το αδιάφορο εξώφυλλό του και τις επτακόσιες πυκνογραμμένες σελίδες του, το «Κεφάλαιο» του Πικετί σημείωσε μεγάλη επιτυχία με περισσότερα από 2,5 εκατομμύρια αντίτυπα στον κόσμο. Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 2013, όταν η δυσφορία για τον αντίκτυπο της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008-2009 ξεχείλιζε σε όλον τον κόσμο, με πολλούς να κατηγορούν τις οικονομικές ελίτ και τους συμμάχους τους στις κυβερνήσεις «ότι ώθησαν το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα (και την ευημερία δεκάδων εκατομμυρίων ανθρώπων) σε μια άβυσσο», θυμίζει ο αμερικανός ακαδημαϊκός. 

Το 2011 αυτή η δυσφορία μετατράπηκε σε κίνημα (Occupy Wall Street) το οποίο διευκόλυνε την ανάδειξη στις ΗΠΑ πολιτικών όπως η Ελίζαμπεθ Γουόρεν και ο Μπέρνι Σάντερς. Σε αυτό το πλαίσιο πλήθος ανθρώπων άρχισαν να εστιάζουν την προσοχή τους στον καπιταλισμό, θέλοντας να κατανοήσουν τους μηχανισμούς που επιφέρουν οικονομική ανισότητα και κοινωνική αδικία και την εν λόγω ανάγκη κάλυψε με τον πλέον διεξοδικό και διαφωτιστικό τρόπο το βιβλίο του Πικετί.

Το 2019 ο σπουδαίος οικονομολόγος και κοινωνικός στοχαστής εξέδωσε το «Κεφάλαιο και Ιδεολογία» στο οποίο επέλεξε να στραφεί από τον προηγμένο βιομηχανοποιημένο κόσμο της Δυτικής Ευρώπης και των ΗΠΑ στον υπόλοιπο κόσμο, εξηγώντας πως η δουλεία και η αποικιοκρατία συνέβαλαν στην επικράτηση της καπιταλιστικής Δύσης.  

Στο τελευταίο του συγγραφικό πόνημα, «Μια Σύντομη Ιστορία της Ισότητας», ο Πικετί συνοψίζει τα συμπεράσματα των δύο προηγούμενων πολυσέλιδων έργων του μέσα σε μόλις 250 σελίδες. «Οι αναγνώστες θα βρουν αυτό το έργο ελκυστικό και μόνο για τη συντομία του. Αλλά πρόκειται επίσης για ένα πολύ διαφορετικό είδος βιβλίου σε σχέση με τα δύο πρώτα», αναφέρει ο Γκερσλ. «Παρότι δεν είναι ακριβώς ένα μανιφέστο, “Η Σύντομη Ιστορία της Ισότητας” προσφέρει ένα βάσιμο επιχείρημα όσον αφορά το γιατί πρέπει να είμαστε αισιόδοξοι για την ανθρώπινη πρόοδο, την οποία ο Πικετί ορίζει ως “πορεία προς την ισότητα”».

Υπάρχει λόγος για αισιοδοξία

Σύμφωνα με τον Πικετί υπάρχουν αρκετοί λόγοι για να αισιοδοξούμε πώς θα φτάσουμε στον τελικό προορισμό. Καταρχάς γιατί τους τελευταίους δύο αιώνες το προσδόκιμο ζωής αυξήθηκε από τα 26 στα 72 έτη. Επιπρόσθετα η ανθρωπότητα στο σύνολό της είναι υγιής όσο ποτέ άλλοτε στην Ιστορία ενώ ποτέ ξανά δεν είχαν τόσοι άνθρωποι πρόσβαση στην εκπαίδευση και στον πολιτισμό.

Εννοείται πως έχει πλήρη επίγνωση των ανισοτήτων όσον αφορά ευημερία των ανθρώπων τόσο στις προηγμένες βιομηχανικές κοινωνίες όσο και μεταξύ του (πλούσιου) παγκόσμιου Βορρά και του (φτωχού) παγκόσμιου Νότου. Αλλά, έχοντας εντρυφήσει στην ιστορία του 20ου αιώνα, θεωρεί πως οι ανισότητες του 21ου αιώνα μπορούν να περιοριστούν, εν μέρει επειδή «η πορεία προς την ισότητα σε όλες τις μορφές της» είναι μη αναστρέψιμη και εν μέρει γιατί οι προηγούμενες γενιές μεταρρυθμιστών χάραξαν ένα μονοπάτι που μπορεί να καταστεί δρόμος προς τα εμπρός.

Στο βιβλίο του ο Πικετί εστιάζει στην επανάσταση που έφεραν στην διακυβέρνηση από το 1910 έως το 1980 στην εκβιομηχανισμένη Δύση οι φιλελεύθερες και αριστερές δυνάμεις. Κατά τη διάρκεια αυτών των δεκαετιών «οι δυτικές κοινωνίες έχτισαν εύρωστα κράτη πρόνοιας, επένδυσαν πολλά στην εκπαίδευση και άλλα δημόσια αγαθά και περιόρισαν σημαντικά την οικονομική ανισότητα — και συνεπώς το χάσμα στις ευκαιρίες ζωής — μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Ο Πικετί αποκαλεί αυτόν τον μετασχηματισμό “ανθρωπολογική επανάσταση” και για αυτόν αποτελεί έναν σοσιαλδημοκρατικό θρίαμβο», συνοψίζει ο Γκερσλ.   

Το βασικό όπλο των μεταρρυθμιστικών δυνάμεων στη μάχη τους κατά της ανισότητας ήταν η φορολογία. Ενώ το 1910 τα φορολογικά έσοδα κυμαίνονταν κάτω του 10% επί του ΑΕΠ, έως τα μέσα του αιώνα είχαν εκτιναχθεί σταδιακά από χώρα σε χώρα μεταξύ του 30% και 40%. «Αυτά τα φορολογικά καθεστώτα ήταν άκρως προοδευτικά και αναδιανεμητικά, με τις Ηνωμένες Πολιτείες (παραδόξως) να πρωτοστατούν, επιβάλλοντας μέσο ανώτατο φορολογικό συντελεστή 81% στα υψηλότερα εισοδήματα από το 1932 έως 1980», αναφέρει ενδεικτικά ο αμερικανός ιστορικός, εξηγώντας πως λόγω του «θριάμβου της σοσιαλδημοκρατίας τον 20ο αιώνα» αισιοδοξεί ο Πικετί πως η ανθρωπότητα μπορεί να μεταβεί σε ένα νέο στάδιο ισότητας.

Σοσιαλδημοκρατικές ιδέες

Σύμφωνα με τον Γκερσλ η «Σύντομη Ιστορία της Ισότητας» αποτελεί «ένα από τα πιο ολοκληρωμένα και κατανοητά σοσιαλδημοκρατικά προγράμματα που είναι διαθέσιμα οπουδήποτε». Ο Πικετί προτείνει την οργάνωση διακρατικών συνελεύσεων για τη συμπλήρωση του έργου εθνικών νομοθετικών σωμάτων, την επιβολή ενός παγκόσμιου φόρου 2% σε όλες τις ατομικές περιουσίες που υπερβαίνουν τα 10 εκατομμύρια ευρώ, τη συμμετοχή των εργαζομένων στη διαχείριση μεγάλων επιχειρήσεων (για την προώθηση του «συμμετοχικού σοσιαλισμού») και την αναθεώρηση παγκόσμιων συνθηκών για να διασφαλιστεί ότι η διεθνής κυκλοφορία του κεφαλαίου θα ενισχύει αντί να εμποδίζει την επίτευξη βασικών στόχων, όπως η μείωση των αερίων του θερμοκηπίου και ο περιορισμός της οικονομικής ανισότητας μεταξύ του παγκόσμιου Βορρά και του παγκόσμιου Νότου. 

Ο Πικετί γνωρίζει πως καμία από τις προτάσεις του δεν μπορεί να εφαρμοστεί εύκολα αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να αισιοδοξούμε για το μέλλον, λαμβάνοντας υπόψη το πώς εξελίχθηκε η πολιτική κατά τον 20ο αιώνα. Υποστηρίζει επίσης πως πάσης φύσεως προοδευτικά κινήματα του περασμένου αιώνα – γυναίκες που διεκδικούσαν το δικαίωμα ψήφου, εργάτες που αγωνίζονταν για εργατικά δικαιώματα, σοσιαλδημοκρατικά κόμματα που επιδίωκαν να εκλεγούν στην εξουσία, μειονότητες που μάχονταν για τα πολιτικά δικαιώματα – προκάλεσαν έναν τεράστιο πολιτικό μετασχηματισμό και παρόμοια κινήματα διαμαρτυρίας, κατάλληλα προσαρμοσμένα στις ανάγκες των πολιτών του 21ου αιώνα, μπορούν να επιτύχουν παρόμοια αποτελέσματα.

Οι δύο Πόλεμοι

Ωστόσο, ολοκληρώνοντας την παρουσίαση της «Σύντομης Ιστορίας της Ισότητας», ο Γκάρι Γκερσλ σημειώνει πως ο Πικετί, αισιοδοξώντας για το μέλλον, αγνοεί κάτι ιδιαίτερα σημαντικό που είχε υποστηρίξει ο ίδιος στο «Κεφάλαιο τον 21ο Αιώνα»: ότι στον θρίαμβο της σοσιαλδημοκρατίας κατά τον 20ο αιώνα δεν συνέβαλαν μόνον τα προοδευτικά κινήματα με τις δράσεις τους, καθώς εξίσου σημαντική, εάν όχι περισσότερο, ήταν η καταστροφική ισχύς των δύο παγκόσμιων πολέμων.

«Ηταν το χάος του πολέμου που μείωσε την ανισότητα στον εικοστό αιώνα […] Ηταν ο πόλεμος, και όχι ο αρμονικός δημοκρατικός ή οικονομικός ορθολογισμός, που διέγραψε το παρελθόν και επέτρεψε στην κοινωνία να ξεκινήσει εκ νέου με καθαρό μητρώο», προσφέροντας, συγχρόνως, στη σοσιαλδημοκρατία την ευκαιρία να θριαμβεύσει στη Δύση, υποστήριξε στο έργο του ο Πικετί.

Οπότε, ολοκληρώνοντας το κείμενό του ο Γκερσλ διερωτάται εάν είναι δυνατό να μειωθεί η ανισότητα και κατά τον 21ο αιώνα όσο μειώθηκε κατά τον 20ο, χωρίς έναν άλλον παγκόσμιο πόλεμο, ή μια πανδημία πολύ πιο καταστροφική από την τρέχουσα ή μια άνευ προηγουμένου κλιματική καταστροφή. Λαμβάνοντας υπόψη όλα όσα υποστηρίζει ο Πικετί στο τελευταίο του βιβλίο, τείνει να αισιοδοξεί και να δηλώνει πως μπορεί να μειωθεί η ανισότητα κατά τον 20ο αιώνα, δίχως μια κάποια, όποια, ανείπωτη καταστροφή. Θεωρεί πως το σχέδιο του Πικετί για τη μείωση της ανισότητας ανά τον κόσμο «είναι έξυπνο, στοχαστικό και εδράζεται σε αξιοθαύμαστες πολιτικές πεποιθήσεις». Αλλά ένα τέτοιο σχέδιο, όπως έδειξε ο ίδιος ο Πικετί στο «Κεφάλαιο τον 21ο Αιώνα», ενδέχεται να μην επαρκεί, ακόμη και εάν υποστηρίζεται από πλήθος προοδευτικών κινημάτων.

«Η τεράστια και βάρβαρη καταστροφή της ζωής και της περιουσίας, έγραψε κάποτε ο Πικετί, ήταν το κρίσιμο προοίμιο του σοσιαλδημοκρατικού θριάμβου στον 20ο αιώνα. Ας ελπίσουμε ότι ο κόσμος δεν θα απαιτήσει τόσο θάνατο και απόγνωση για να δημιουργήσει μια εποχή οικονομικής και κοινωνικής ανασυγκρότησης στον 21ου αιώνα», καταλήγει ο Γκάρι Γκερσλ.