Οι ιστορίες ήταν πάντα ζωτικής σημασίας για τον ισραηλινό ιστορικό και φιλόσοφο Γιουβάλ Νόα Χαράρι. Η μοναδική ικανότητα του είδους μας να δεσμεύεται και να ενώνεται με άυλες αφηγήσεις ήταν κεντρική στο «Sapiens», το απίστευτα δημοφιλές χρονικό του για την άνοδο του είδους μας, το οποίο τον εκτόξευσε στην κορυφή της δημοσιότητας μετά την κυκλοφορία του στα αγγλικά σχεδόν πριν από μια δεκαετία.

Και ίσως αυτός είναι ο λόγος που σήμερα ανησυχεί τόσο πολύ για την άνοδο της τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ), η οποία αμφισβητεί τη μαεστρία μας στην αφήγηση, γράφει στην Telegraph ο Χάρι ντε Κετβίλ: «Αυτή είναι η πρώτη τεχνολογία στην ιστορία που δημιουργεί ιστορίες», λέει ο 47χρονος Χαράρι, μιλώντας στον δημοσιογράφο της βρετανικής εφημερίδας από το σπίτι του στα περίχωρα του Τελ Αβίβ. Κατά τη γνώμη του, τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερη επίδειξη ισχύος· διότι η συλλογική μας πίστη στις «ιστορίες» –της πίστης, των οικονομικών και του έθνους μεταξύ άλλων– έχει τροφοδοτήσει την κυριαρχία της ανθρωπότητας στη Γη.

Τώρα, όμως, η ΤΝ μπορεί επίσης να γράφει ελκυστικές ιστορίες, δείχνοντας ότι οι δυνατότητες της τεχνολογίας τόσο για μεγάλο καλό όσο και για κακό, που κάποτε θεωρούνταν μακρινές και θεωρητικές, είναι πλέον άμεσες και πραγματικές. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τον περασμένο μήνα ο Χαράρι πρόσθεσε το όνομά του σε μια επιστολή, υπογεγραμμένη από χιλιάδες ειδικούς, συμπεριλαμβανομένου του Ελον Μασκ, ζητώντας μορατόριουμ στην έρευνα για λογισμικά όπως το Chat GPT, ένα μοντέλο τεχνητής νοημοσύνης που μπορεί να χρησιμοποιηθεί από ανθρώπους για δημιουργικά κείμενα με σχεδόν ανησυχητικές αποχρώσεις.

Αλλα προγράμματα μπορούν να κάνουν το ίδιο με εικόνες και ήχους: «Η νέα γενιά ΤΝ δεν διαδίδει απλώς το περιεχόμενο που παράγουν οι άνθρωποι. Μπορεί να παράγει περιεχόμενο από μόνο της», επισημαίνει ο Χαράρι. «Προσπαθήστε να φανταστείτε τι σημαίνει να ζεις σε έναν κόσμο, όπου τα περισσότερα κείμενα και μελωδίες και στη συνέχεια οι τηλεοπτικές σειρές και οι εικόνες θα δημιουργούνται από μια μη ανθρώπινη νοημοσύνη. Απλώς δεν καταλαβαίνουμε τι σημαίνει. Ποιες θα μπορούσαν να είναι οι συνέπειες της ανάληψης του πολιτισμού από την ΤΝ;», προσθέτει.

Παραδείγματα υπάρχουν ήδη. Την περασμένη εβδομάδα ένα γερμανικό περιοδικό επικρίθηκε επειδή δημοσίευσε μια αποκλειστική συνέντευξη με τον Μίχαελ Σουμάχερ, ενώ στην πραγματικότητα το κείμενο δημιουργήθηκε από ΤΝ, που μιμείται τον παράλυτο πρώην οδηγό αγώνων. Ο Χαράρι υποστηρίζει ότι σύντομα η ΤΝ θα προχωρήσει  πολύ πιο πέρα, σε έναν κόσμο στον οποίο «θα διαφωνείς online με κάποιον για κάποιο πολιτικό ζήτημα. Ισως σου στείλουν και ένα βίντεο με κάποιον που μιλάει. Αλλά δεν θα υπάρχει κανένας άνθρωπος πίσω από αυτό. Θα είναι όλο ΤΝ».

Οι ανησυχητικές συνέπειες της παραπληροφόρησης της ΤΝ

Επειδή επηρεαζόμαστε μοναδικά από τα κοντινά μας άτομα, το συνθετικό ψηφιακό fake μπορεί να φαίνεται ότι είναι φίλος ή συγγενής, που προσπαθεί να σας πείσει για την αξία ενός προϊόντος ή για την άποψή του σχετικά με την κλιματική αλλαγή, τα εμβόλια ή τη μετανάστευση. Θα μπορούσε να είναι, λέει, μια δύναμη χειραγώγησης του δημόσιου λόγου που δεν έχουμε ξαναδεί, και που θα έκανε τα σκάνδαλα επιρροής των μέσων κοινωνικής δικτύωσης των τελευταίων δέκα ετών -που ήδη πιστεύεται ότι έπαιξαν ρόλο στις εκλογές από τη Βραζιλία μέχρι την Αμερική- να φαίνονται ασήμαντα. Ο Τζέρεμι Φλέμινγκ, επικεφαλής της βρετανικής υπηρεσίας πληροφοριών GCHQ, ήδη, έχει προειδοποιήσει το υπουργικό συμβούλιο στη Βρετανία ότι η παραπληροφόρηση της ΤΝ αποτελεί σημαντική απειλή.

«Αποτελεί απειλή ιδιαίτερα για τις δημοκρατίες παρά για τα αυταρχικά καθεστώτα, επειδή οι δημοκρατίες βασίζονται στη δημόσια συζήτηση», λέει ο Χαράρι, «Η δημοκρατία είναι βασικά συζήτηση. Ανθρωποι που μιλούν μεταξύ τους. Αν αυτή τη συζήτηση την αναλάβει η τεχνητή νοημοσύνη, η δημοκρατία έχει τελειώσει», τονίζει.

Τι επίδραση θα μπορούσε να έχει η τεχνολογία εάν εξαπολυόταν κακόβουλα στο πεδίο της μάχης, από ολοκληρωτικά καθεστώτα; Ενα σύστημα ΤΝ της Google, για παράδειγμα, διδάχτηκε μόνο του Μπενγκάλι –τη γλώσσα της ινδοάριας εθνοτικής ομάδας ιθαγενών, που ζουν στην περιοχή της Βεγγάλης, στο Μπανγκλαντές και την Ινδία- χωρίς να έχει εκπαιδευτεί να το κάνει.

«Το ναζιστικό καθεστώς βασίστηκε σε τεχνολογίες όπως τα τρένα, ο ηλεκτρισμός και τα ραδιόφωνα. Δεν είχαν εργαλεία όπως η τεχνητή νοημοσύνη», λέει ο Χαράρι στη συνέντευξή του στην Telegraph, «Eνα νέο καθεστώς στον 21ο αιώνα θα έχει πολύ πιο ισχυρά εργαλεία και οι συνέπειες θα μπορούσαν να είναι πολύ πιο καταστροφικές. Είναι κάτι μετά από το οποίο δεν ξέρω αν μπορεί να επιβιώσει η ανθρωπότητα», προσθέτει.

«Ενας άλλος κίνδυνος είναι ότι πολλοί άνθρωποι μπορεί να βρεθούν μόνιμα άνεργοι, χωρίς τις βασικές δεξιότητες για τη μελλοντική αγορά εργασίας. Ισως φτάσουμε σε ένα σημείο όπου το οικονομικό σύστημα θα βλέπει εκατομμύρια ανθρώπους ως εντελώς άχρηστους. Αυτό έχει τρομερές ψυχολογικές και πολιτικές προεκτάσεις», υποστηρίζει.

Η αυτονομία της ΤΝ είναι αυτό που την κάνει τόσο διαφορετική. Ωστόσο, ακόμη και ο Χαράρι, ο οποίος έχει φτιάξει το όνομά του «ανακατεύοντας» πολύπλοκα θέματα, φαίνεται απογοητευμένος από την αδυναμία του να κάνει τους υπόλοιπους από εμάς να το δούμε τόσο βαθιά όσο εκείνος: «Πρέπει να καταλάβουμε ότι η ΤΝ είναι η πρώτη τεχνολογία στην ιστορία που μπορεί να πάρει αποφάσεις από μόνη της. Μπορεί να πάρει αποφάσεις για δική της χρήση. Μπορεί επίσης να πάρει αποφάσεις για εσάς και για μένα. Δεν πρόκειται για μελλοντική πρόβλεψη. Αυτό συμβαίνει ήδη», λέει.

Ο ισραηλινός φιλόσοφος αναφέρει διαβόητες περιπτώσεις στις οποίες έχει χρησιμοποιηθεί λογισμικό ΤΝ για τον έλεγχο αιτούντων δάνειο ή για να αποφασιστεί εάν οι κρατούμενοι πρέπει να αποφυλακιστούν υπό όρους: «Ετσι η εξουσία παραμερίζεται για πρώτη φορά στην ιστορία. Επινοήσαμε κάτι που μας αφαιρεί την εξουσία. Και συμβαίνει τόσο γρήγορα που οι περισσότεροι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν καν τι συμβαίνει. Πρέπει να διασφαλίσουμε ότι η ΤΝ λαμβάνει σωστές αποφάσεις για τη ζωή μας. Αυτό είναι κάτι που απέχουμε πολύ από το να το λύσουμε».

Οπως και άλλοι, ο Γιουβάλ Χαράρι υποστηρίζει τώρα τη ρύθμιση για τη διαχείριση της ισχύος της τεχνητής νοημοσύνης –αξιοποιώντας την υπόσχεσή της και αποτρέποντας την καταστροφή. Στο μυαλό του, τέτοιοι κανόνες θα πρέπει να μιμηθούν τις ιατρικές διασφαλίσεις. «Μια φαρμακευτική εταιρεία δεν μπορεί να κυκλοφορήσει ένα νέο φάρμακο στην αγορά χωρίς προηγουμένως να περάσει από μια μακρά ρυθμιστική διαδικασία. Είναι πραγματικά παράξενο και τρομακτικό το γεγονός ότι οι εταιρείες μπορούν απλώς να απελευθερώσουν εξαιρετικά ισχυρά εργαλεία ΤΝ στη δημόσια σφαίρα χωρίς παρόμοια μέτρα ασφαλείας», επισημαίνει.

Τέτοια μέτρα θα πρέπει να επιβληθούν από τις κυβερνήσεις, επιμένει. Το να περιμένουμε από τη βιομηχανία τεχνολογίας να αυτορυθμιστεί δεν έχει νόημα: «Με όλο τον σεβασμό στον Ελον Μασκ και τον Μαρκ Ζούκερμπεργκ ή τους άλλους επικεφαλής μεγάλων εταιρειών τεχνολογίας, δεν εκλέγονται από κανέναν, δεν εκπροσωπούν κανέναν εκτός από τους μετόχους τους και δεν υπάρχει λόγος να τους εμπιστευόμαστε», παρατηρεί. Σαν να ήθελε, μάλιστα, να αποδείξει την άποψη του Χαράρι, ο Μασκ ανακοίνωσε το δικό του chatbot ΤΝ λίγες μέρες μετά την υπογραφή της επιστολής, που καταγγέλλει την έρευνα άλλων.

Δίαιτα πληροφόρησης…

Iσως, λοιπόν, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Χαράρι κρατά το κινητό του τηλέφωνο κλειστό, «σε ένα συρτάρι». Το αποκαλεί «smartphone έκτακτης ανάγκης» για όταν ταξιδεύει στο εξωτερικό, κάτι που συμβαίνει πολύ πιο συχνά την τελευταία δεκαετία, από τότε που έγινε παγκόσμιος πνευματικός σούπερ σταρ: «Εχει γίνει πραγματικά αδύνατο να κάνεις κάποια πράγματα χωρίς smartphone», λέει. Αυτό που δεν του λείπει από την οθόνη τσέπης, ωστόσο, είναι η πλημμύρα πληροφοριών που ξεχύνεται στον εγκέφαλό του αποσπώντας τον. Δηλώνει ότι βρίσκεται σε «δίαιτα πληροφόρησης»…

«Υπάρχουν πάρα πολλές ανεπιθύμητες πληροφορίες», λέει, «Είναι σαν το φαγητό. Στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, προσπαθούσαμε απεγνωσμένα να πάρουμε περισσότερο φαγητό. Και τώρα βρισκόμαστε στην αντίθετη κατάσταση. Πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί τόσο για τις ποσότητες όσο και για την ποιότητα του φαγητού που προσλαμβάνουμε», εξηγεί.

Στην παθητική «κατανάλωση» πληροφοριών αντιπαραβάλλει την εστίαση και την ενεργητική επιλογή που εμπλέκονται στην «ανάγνωση». Στον Χαράρι αρέσει ο χρόνος και η ηρεμία για να συνθέτει τις σκέψεις του ενώ εδώ και καιρό κάνει διαλογισμό που του εξασφαλίζει ότι είναι διανοητικά συντονισμένος ώστε να κρατά μακριά τους περισπασμούς. «Μόλις επέστρεψα από ένα δίμηνο σε ένα κέντρο διαλογισμού», λέει, «Μπορείτε να πείτε ότι είναι μέρος της δίαιτας πληροφόρησης… μια περίοδος για να αποσυνδεθείς και να επιτρέψεις  στο μυαλό σου να αποτοξινωθεί από όλα τα σκουπίδια που προσλαμβάνουμε».

Ο Χαράρι, βέβαια, είναι σε θέση να αφιερώνει τόσο πολύ χρόνο, δεδομένης της οικονομικής ασφάλειας που του έφερε η φήμη του (ο New Yorker έγραψε ότι η αμοιβή του για μόνο μια ομιλία 24 λεπτών ανήλθε σε αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες δολάρια). Αλλά το ενδιαφέρον του για τον διαλογισμό προϋπήρχε της επιτυχίας του και το ένστικτό του να κάνει παύση, να αναλογίζεται μεγάλα θέματα και να δημιουργεί συνδέσεις μεταξύ τους, πηγαίνει ακόμα πιο πίσω, όταν διαπίστωσε ότι το να είναι γκέι τον έκανε ένα είδος outsider, που παρατηρούσε την υπόλοιπη κοινωνία και προσπαθούσε να την εξηγήσει, «Το Ισραήλ της δεκαετίας του 1980 ήταν πολύ ομοφοβικό», παρατηρεί.

Ηταν το πρόωρα έξυπνο μικρότερο παιδί (έχει δύο μεγαλύτερες αδερφές) του Σλόμο και της Πνίνα Χαράρι· μεγάλωσε κοντά στη Χάιφα, στο βόρειο Ισραήλ· σπούδασε Μεσαιωνική Ιστορία στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ και το 1998 μετακόμισε στο Jesus College της Οξφόρδης για να ολοκληρώσει το διδακτορικό του. Ο Χαράρι επέστρεψε στο Ισραήλ το 2003, τη χρονιά που το Εβραϊκό Πανεπιστήμιο εισήγαγε ένα μάθημα για προπτυχιακούς φοιτητές με τίτλο «Μια Εισαγωγή στην Ιστορία του Κόσμου». Οι καθιερωμένοι ακαδημαϊκοί με ειδικότητα έτειναν να αποφεύγουν ένα τόσο ευρύ μάθημα, έτσι βρέθηκε να το διδάσκει ο Χαράρι, νέο και κατώτερο μέλος της σχολής. Νευρικός, έγραψε σημειώσεις για τις 20 διαλέξεις του, οι οποίες θα γίνονταν η βάση του «Sapiens».

Αλλά αυτό κάνει απλώς την πορεία του προς τη φήμη και τον πλούτο να φαίνεται απλή. Στην πραγματικότητα, το χειρόγραφο του «Sapiens» απορρίφθηκε επανειλημμένα στο Ισραήλ και στη συνέχεια, όταν τελικά βρέθηκε εκδότης, μαράζωνε αμετάφραστο σε ένα συρτάρι για αρκετά χρόνια. Ο Χαράρι κατέφυγε ακόμη και στο να το μεταφράσει ο ίδιος στα αγγλικά και να χρησιμοποιήσει την υπηρεσία εκτύπωσης on demand της Amazon.

Ηταν ένας αγώνας που μπορεί να μην είχε την αποφασιστικότητα να ακολουθήσει χωρίς την ενθάρρυνση του συζύγου του, Ιτζίκ Γιαχάβ, τον οποίο γνώρισε μέσω ενός ιστότοπου γνωριμιών το 2002. Ο Γιαχάβ όχι μόνο βοήθησε να ξεκινήσει η καριέρα του Χαράρι, αλλά υπήρξε και ο βασικός παράγοντας, που διασφάλισε ότι στη συνέχεια θα πέταγε τόσο ψηλά, ώστε να τον ζηλεύουν άλλοι διανοούμενοι. «Αν ήμουν μόνο εγώ, θα είχα καταρρεύσει ή θα είχα εγκαταλείψει την προσπάθεια εδώ και πολύ καιρό», είπε κάποτε ο Χαράρι για τον Γιαχάβ.

Δημοκρατία, το κλειδί για την επιβίωση του κόσμου

Εκτοτε δημοσίευσε άλλα δύο βιβλία ιστορίας, τα «Homo Deus» (2016) και «21 Μαθήματα για τον 21 Αιώνα» (2018), που είχαν εξαιρετική επιτυχία (τα βιβλία του Χαράρι κυκλοφορούν στα Ελληνικά από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια). Πέρυσι κυκλοφόρησε και το πρώτο του βιβλίο για παιδιά, «Εμείς οι Ασταμάτητοι: Πώς κατακτήσαμε τον Κόσμο» (εκδόσεις Μεταίχμιο), ενώ και το «Sapiens» κυκλοφορεί ως graphic novel με τίτλο «Sapiens, μια εικονογραφημένη ιστορία: τα θεμέλια του πολιτισμού» (Αλεξάνδρεια). Αλλά η πιο πιεστική του ενασχόληση, σήμερα, είναι η κατάσταση του δικού του έθνους, ιδίως εξαιτίας των σχεδίων του συνασπισμού με επικεφαλής τον Μπέντζαμιν Νετανιάχου να περικόψει τις εξουσίες του Ανωτάτου Δικαστηρίου του Ισραήλ, το οποίο σήμερα λειτουργεί ως το μοναδικό φρένο στη νομοθετική εξουσία.

«Η κυβέρνηση ουσιαστικά προσπαθεί να εγκαθιδρύσει μια δικτατορία εδώ», λέει ο Χαράρι, «Νομίζω ότι υπάρχει πραγματική απειλή για την επιβίωση της ισραηλινής δημοκρατίας», τονίζει, προσθέτοντας ότι είναι «απόλυτα αληθές» πως ισραηλινοί πολίτες και ισραηλινές εταιρείες φεύγουν επειδή «η κυβέρνηση προσπαθεί να διαλύσει τους ελέγχους και τις ισορροπίες της ισραηλινής δημοκρατίας».

«Αν το ισραηλινό κοινοβούλιο περάσει έναν νόμο που, για παράδειγμα, αφαιρεί από τους άραβες πολίτες το δικαίωμα ψήφου –ορισμένοι πολιτικοί μιλούσαν για έναν τέτοιο νόμο– το μόνο όργανο που μπορεί να παρέμβει για να καταργήσει έναν τέτοιο νόμο είναι το Ανώτατο Δικαστήριο», εξηγεί. Λέει, ακόμη, ότι ορισμένα μέλη του συνασπισμού θέλουν να είναι σε θέση «να νοθεύουν εκλογές», «έχουν ήδη ετοιμάσει μια μακρά λίστα νόμων και κανονισμών που θα κάνουν διακρίσεις κατά των αράβων πολιτών, των γυναικών, των LGBT ατόμων, των κοσμικών» και «έχουν μεσσιανικές απόψεις και ισχυρή πίστη στην εβραϊκή υπεροχή».

Ενώ τα μέτρα έχουν σταματήσει μετά τις τεράστιες διαδηλώσεις στους δρόμους, «η κρίση είναι ακόμη σε εξέλιξη», προσθέτει στη συνέντευξή του στην Telegraph, «Και αν η κυβέρνηση πετύχει, τότε το Ισραήλ θα ακολουθήσει τον ίδιο δρόμο με την Τουρκία και τη Ρωσία, που μπορεί μεν να διεξάγουν ακόμη εκλογές περιοδικά, αλλά δεν είναι πλέον πραγματικά δημοκρατίες».

Οι συγκρίσεις με την κυριαρχία του Βίκτορ Ορμπαν στην Ουγγαρία είναι άστοχες, λέει, επειδή το Ισραήλ είναι «μια μεγάλη στρατιωτική δύναμη με πυρηνικές δυνατότητες, καθώς και με δυνατότητες στον κυβερνοχώρο που έχουν πραγματικά παγκόσμια εμβέλεια. Οι άνθρωποι στο Ηνωμένο Βασίλειο θα πρέπει να ενδιαφέρονται για το τι συμβαίνει στο Ισραήλ γιατί θα μπορούσε να αποσταθεροποιήσει ολόκληρη τη Μέση Ανατολή με άμεσες συνέπειες και για την Ευρώπη».

Ο δημοσιογράφος της Telegraph –«αν πλήρωνα», γράφει, «θα είχα ξεπεράσει το ένα εκατομμύριο δολάρια μέχρι τώρα»- μιλάει ακόμη με τον Γιούβαλ Χαράρι για τον πόλεμο της Ουκρανίας («οι συνέπειες για ολόκληρη την ανθρωπότητα μπορεί να είναι τραγικές», του λέει ο διάσημος φιλόσοφος και ιστορικός)· για την κλιματική αλλαγή («Ακούω ανθρώπους να λένε ότι η κλιματική αλλαγή είναι κάτι που οι δημοκρατίες είναι εγγενώς ανίκανες να αντιμετωπίσουν επειδή είναι ένα μακροπρόθεσμο πρόβλημα. Δεν νομίζω ότι είναι αλήθεια»)· για τα  lockdowns εξαιτίας της Covid-19 («στα πρώτα στάδια της πανδημίας, όταν απλώς δεν ξέραμε τι αντιμετωπίζαμε, τα ακραία μέτρα ήταν πιο δικαιολογημένα»)· για τα δικαιώματα των διεμφυλικών ατόμων («Η προσωπική μου θέση είναι παραδοσιακή. Νομίζω ότι το σεξ είναι ένα αντικειμενικό βιολογικό φαινόμενο ενώ το φύλο είναι πολιτισμικό»)· για τη στέψη του Κάρολου («Είναι πολύ δύσκολο σε μια χώρα να ζουν μαζί δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι και να συμφωνήσουν σε οτιδήποτε. Στη Βρετανία, η βασιλική οικογένεια έχει να παίξει έναν πολύ σημαντικό συμβολικό ρόλο»).

Η συνέντευξη, τελείωσε μιλώντας για την ευτυχία. Ο Χαράρι συμπεραίνει στο «Sapiens» ότι, παρά την τεράστια αύξηση της ευημερίας μας, η ανθρωπότητα «φαίνεται να είναι πιο δυσαρεστημένη όσο ποτέ». Το ίδιο ισχύει και για εκείνον; «Η ζωή μου άλλαξε εντελώς [με τη φήμη]», λέει, «Πριν από δέκα χρόνια κανείς δεν ήθελε να μου πάρει συνέντευξη για τίποτα. Ετσι είχα πολύ χρόνο να διαβάζω βιβλία και μετά να γράφω τα δικά μου. Η φήμη σε προσωπικό επίπεδο, συνήθως δημιουργεί περισσότερα προβλήματα». Από την άλλη πλευρά, οι φίλοι, ο διαλογισμός και η θεραπεία και η απόρριψη των ανησυχιών της νεότητας,όλα σημαίνουν «είμαι πιο ευτυχισμένος τώρα».

Αυτός είναι ένας αισιόδοξος τρόπος να ολοκληρώσεις μια συζήτηση με έναν άνθρωπο που, όπως κάποιοι παλιοί χρησμοί,  καταδικάζεται περιστασιακά επειδή έκανε ζοφερή ανάλυση της κατάστασης της ανθρωπότητας, γράφει στην Telegraph ο Χάρι ντε Κετβίλ, χωρίς ωστόσο να προσφέρει κάποια «γιατρειά» (στο πιο διάσημο έργο του καταλήγει: «Το καθεστώς του χόμο σάπιενς στη Γη έχει πολύ λίγα για τα οποία μπορούμε να είμαστε περήφανοι»).

Τελειώνοντας, ο ντε Κετβίλ γράφει ότι δεν βρίσκει τόσο βαθιά ανησυχητική την ικανότητα του Χαράρι να περιγράφει κομψά τόσες πολλές πιθανές καταστροφές, όσο την αδυναμία του να πει γιατί το είδος μας έχει τη συνήθεια να προκαλεί τον όλεθρο: «Το καλύτερο που μπορώ να πω είναι ότι η ιστορία είναι γεμάτη λάθη. Πολλά σημαντικά γεγονότα δεν είναι αποτέλεσμα κάποιων αναπόφευκτων δυνάμεων της ιστορίας. Είναι απλώς το αποτέλεσμα ανθρώπων που κάνουν τρομερά λάθη. Η βασική υπόθεση που χρειάζεται να κάνετε είναι ότι οι άνθρωποι μπορεί να σφάλλουν. Οι άνθρωποι είναι διεφθαρμένοι. Ενας καλός θεσμός ή μια καλή χώρα είναι αυτή που απολαμβάνει ισχυρούς μηχανισμούς αυτοδιόρθωσης», απαντάει ο ισραηλινός φιλόσοφος.

Οπως το Ανώτατο Δικαστήριο του Ισραήλ: Είναι ένα μάθημα, πιστεύει ο Χαράρι, όχι απλά το κλειδί για την επιβίωση του έθνους του ως δημοκρατία, αλλά για την επιβίωση του κόσμου, τελεία…

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News