Ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι, ένας από τους πιο αναγνωρισμένους διανοούμενους του καιρού μας, εμβαθύνει στις διαστάσεις της νέας εποχής που σηματοδοτεί –από τον Φεβρουάριο του 2022– η εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία. Με άρθρο του στο The Atlantic, o ισραηλινός ιστορικός και φιλόσοφος διευρευνά το ερώτημα αν μπαίνουμε σε μια νέα εποχή πολέμων.  

Ανατρέχοντας σε ένα κεφάλαιο του βιβλίου του «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα», που εκδόθηκε το 2018, ο Χαράρι υπενθυμίζει το κεφάλαιο 11, με τίτλο «Πόλεμος» και υπότιτλο «Ποτέ μην υποτιμάτε την ανθρώπινη βλακεία». Εκεί υποστήριξε ότι οι πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα ήταν η πιο ειρηνική εποχή στην ανθρώπινη Ιστορία και ότι ο πόλεμος δεν είχε πλέον ιδιαίτερο οικονομικό ή γεωπολιτικό νόημα.

Προσέθεσε όμως ότι αυτά τα δεδομένα δεν εγγυώνταν απολύτως την ειρήνη, καθώς «η ανθρώπινη βλακεία είναι μια από τις πιο σημαντικές δυνάμεις στην Ιστορία», ενώ «ακόμα και οι λογικοί ηγέτες συχνά καταλήγουν να κάνουν πολύ ανόητα πράγματα».

Στο τελευταίο άρθρο του, ο ισραηλινός φιλόσοφος παραδέχεται ότι, παρά τους φόβους που είχε διατυπώσει σε εκείνο το βιβλίο, η απόπειρα του Πούτιν να καταλάβει την Ουκρανία τον περασμένο Φεβρουάριο του προκάλεσε σοκ. 

«Οι αναμενόμενες επιπτώσεις για την ίδια τη Ρωσία και για ολόκληρη την ανθρωπότητα ήταν τόσο καταστροφικές που έμοιαζε απίθανη μια τέτοια κίνηση, ακόμη και για έναν ανάλγητο μεγαλομανή. Ωστόσο, ο αυταρχικός ρώσος ηγέτης επέλεξε να τερματίσει την πιο ειρηνική εποχή στην ανθρώπινη Ιστορία και να ωθήσει την ανθρωπότητα προς μια νέα εποχή πολέμου, που ενδέχεται να είναι χειρότερη από οτιδήποτε έχουμε δει έως τώρα. Ενδέχεται, πράγματι, να απειλήσει την ίδια την επιβίωση του είδους μας», ανέφερε ο Χαράρι στο άρθρο του.

Οι εξεγέρσεις και η τρομοκρατία, οι πόλεμοι τις τελευταίες δεκαετίες έχουν σκοτώσει πολύ λιγότερους ανθρώπους από τις αυτοκτονίες, τα τροχαία δυστυχήματα ή την παχυσαρκία

Για όσους σπεύσουν να χαρακτηρίσουν βαρύγδουπες αυτές τις εκτιμήσεις, ο Χαράρι παραθέτει στοιχεία και δεδομένα. Ο διάσημος φιλόσοφος θυμίζει ότι «ο πόλεμος δεν είναι μια αναπόφευκτη δύναμη της φύσης» αλλά «μια ανθρώπινη επιλογή» που διαφέρει από τόπο σε τόπο και από εποχή σε εποχή. «Από το 1945, δεν έχουμε δει ούτε μία περίπτωση πολέμου μεταξύ μεγάλων δυνάμεων, ούτε μία περίπτωση διεθνώς αναγνωρισμένου κράτους να εκμηδενίζεται από ξένο κατακτητή». 

Παρότι οι πιο περιορισμένες περιφερειακές και τοπικές συγκρούσεις παρέμειναν σχετικά συχνές, οι χώρες πολύ σπάνια προσπάθησαν να επεκτείνουν μονομερώς τα σύνορά τους μέσω του πολέμου. Ακόμη και αν ληφθούν υπόψη οι εμφύλιοι πόλεμοι, οι εξεγέρσεις και η τρομοκρατία, οι πόλεμοι τις τελευταίες δεκαετίες έχουν σκοτώσει πολύ λιγότερους ανθρώπους από τις αυτοκτονίες, τα τροχαία δυστυχήματα ή τις ασθένειες που σχετίζονται με την παχυσαρκία. Ο Χαράρι παραθέτει στοιχεία για το 2019, όταν περίπου 70.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν σε ένοπλες συγκρούσεις ή από την αστυνομία, ενώ περίπου 700.000 αυτοκτόνησαν, 1,3 εκατ. πέθαναν σε τροχαία δυστυχήματα και 1,5 εκατ. άνθρωποι πέθαναν από διαβήτη.

Οι ειρήνη δεν περνάει μόνο από τους αριθμούς. Αποτυπώνεται και στο επίπεδο της ψυχολογίας και της αντίληψης από πλευράς των λαών. Επί χιλιετίες η ειρήνη ήταν «η προσωρινή απουσία του πολέμου». Ετσι, η διαρκής αναμονή για έναν νέο πόλεμο επηρέαζε την πολιτική, την οικονομία και τον πολιτισμό. Αυτή ήταν η κανονικότητα. 

Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα και στα πρώτα χρόνια του 21ου, η έννοια της διεθνούς ειρήνης άλλαξε. Δεν ήταν πια η προσωρινή απουσία του πολέμου, αλλά η πεποίθηση ότι ο πόλεμος είναι σχεδόν απίθανο να ξεσπάσει. Σε πολλές, αλλά όχι όλες, τις περιοχές του πλανήτη (το γνωρίζουμε καλά στην Ελλάδα λόγω των διαρκών απειλών της Τουρκίας), τα τελευταία 70 χρόνια, κυβερνήσεις και πολίτες έπαψαν να φοβούνται ότι μια γειτονική χώρα θα εισβάλει με σκοπό να τους ισοπεδώσει και να τους εκμηδενίσει.  Ως αποτέλεσμα αυτής της αλλαγής, οι αμυντικές δαπάνες υποχώρησαν και μετά τους δύο παγκοσμίους πολέμους του περασμένου αιώνα, οι κυβερνήσεις άρχισαν να παραχωρούν μεγαλύτερο μερίδιο δαπανών στην υγεία και στην παιδεία. 

Η νέα περίοδος της ειρήνης αποτελεί, κατά τον ισραηλινό φιλόσοφο και ιστορικό, το αποτέλεσμα της επίδρασης τριών δυνάμεων:

Πρώτον, οι τεχνολογικές εξελίξεις, και πρωτίστως η ανάπτυξη της ατομικής βόμβας, που αύξησε κατακόρυφα το τίμημα που συνοδεύει έναν πόλεμο, ειδικά ανάμεσα σε υπερδυνάμεις. Λόγω των πυρηνικών, η σύγκρουση μεταξύ υπερδυνάμεων θεωρείται μια παρανοϊκή ενέργεια ομαδικής αυτοκτονίας. Αυτός είναι και ο λόγος που δεν έχουν συγκρουστεί απευθείας υπερδυνάμεις του πλανήτη μετά τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. 

Δεύτερον, οι εξελίξεις στην οικονομία μείωσαν τα κέρδη του πολέμου. Τα σημαντικότερα περιουσιακά στοιχεία είχαν κάποτε αποκλειστικά υλική μορφή και μια χώρα μπορούσε να τα αποκτήσει καταλαμβάνοντας μια άλλη. Οι πρώτες ύλες και τα πολύτιμα μέταλλα ήταν λόγος για εισβολή και κατάκτηση – ακόμη και οι άνθρωποι που πωλούνταν ως σκλάβοι στα σκλαβοπάζαρα. Τις τελευταίες δεκαετίες, ωστόσο, η επιστημονική και η τεχνική γνώση, αλλά και οι οργανωτικές ικανότητες, παράγουν σημαντικότερα οικονομικά πλεονεκτήματα σε πολλά μέρη του κόσμου. 

Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Σίλικον Βάλεϊ της Καλιφόρνιας, κατά κυριολεξία η Κοιλάδα του Πυριτίου. Δεν φιλοξενεί πια ορυχεία πυριτίου, αλλά επιχειρήσεις τρισεκατομμυρίων δολαρίων, όπως η Microsoft και η Google. Και ενώ η δια της βίας κατάληψη ορυχείων αργύρου είναι σχετικά εύκολη, η απόκτηση της τεχνογνωσίας δεν μπορεί να γίνει με τον ίδιο τρόπο.  Οι πόλεμοι για τις πρώτες ύλες δεν έχουν σταματήσει σε κάποιες περιοχές του κόσμου, αλλά μετά το 1945 οι μεγάλες οικονομίες του πλανήτη αναπτύχθηκαν χωρίς νέες αποικιακές κτήσεις. 

Τρίτον, οι θεσμοί και η κουλτούρα. Ο Χαράρι επισημαίνει ότι η εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία απέδειξε ότι οι τεχνολογικές και οικονομικές εξελίξεις από μόνες τους δεν ήταν αρκετές για να διασφαλίσουν αυτή τη νέα περίοδο ειρήνης. «Κάποιοι ηγέτες είναι τόσο διψασμένοι για εξουσία και τόσο ανεύθυνοι, που μπορεί να ξεκινήσουν έναν πόλεμο ακόμα κι αν είναι οικονομικά καταστροφικός για τη χώρα τους και μπορεί να ωθήσει ολόκληρη την ανθρωπότητα προς τον πυρηνικό Αρμαγεδδώνα. Συνεπώς, ο τρίτος βασικός πυλώνας της Νέας Ειρήνης (σ.σ.: όπως αποκαλεί σχηματικά την περίοδο μετά το 1945) ήταν πολιτιστικός και θεσμικός».

Εάν το στοίχημα του Πούτιν πετύχει, οι αυταρχικοί ηγέτες σε όλον τον κόσμο θα πιστέψουν ότι οι πόλεμοι για την κατάκτηση χωρών είναι και πάλι εφικτοί, και οι δημοκρατίες θα αναγκαστούν να στρατιωτικοποιηθούν για να προστατευθούν

Η κουλτούρα του μιλιταρισμού κυριάρχησε στις ανθρώπινες κοινωνίες εδώ και χιλιετίες (χαρακτηριστικό παράδειγμα η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία), ωστόσο τα τελευταία 70 και κάτι χρόνια το αντιπολεμικό μήνυμα κέρδισε έδαφος. Η απειλή ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος ενίσχυσε αυτή την τάση. Παράλληλα, η Δύση έδωσε προτεραιότητα στην ενίσχυση των διεθνών θεσμών που προασπίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις βασικές ελευθερίες, μετά από τον όλεθρο δύο παγκοσμίων πολέμων.  

Η φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων είναι, λοιπόν, κατά τον Χαράρι, ο τρίτος πυλώνας: μπορεί να μην πέτυχε το τέλειο, αλλά πέτυχε πολλά και κακώς τη θεωρήσαμε δεδομένη. Οι επιθέσεις από κράτη όπως το Ιράν και ηγέτες όπως ο Πούτιν δεν μπορούν από μόνες τους να τη διαταράξουν. «Αυτό που πραγματικά υπονόμευσε την παγκόσμια τάξη ήταν το γεγονός ότι, τόσο οι χώρες που ωφελήθηκαν περισσότερο από αυτήν (συμπεριλαμβανομένης της Κίνας, της Ινδίας, της Βραζιλίας και της Πολωνίας), όσο και οι χώρες που την έχτισαν (ιδίως το Ηνωμένο Βασίλειο και οι ΗΠΑ), της γύρισαν την πλάτη. Η ψήφος του Brexit και η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ το 2016 συμβόλιζαν αυτή τη στροφή» εξηγεί ο Χαράρι.

«Ο Πούτιν θεώρησε ότι αν κατακτούσε την Ουκρανία και την προσαρτούσε στη Ρωσία, ορισμένες χώρες απλά θα τον καταδίκαζαν – αλλά κανείς δεν θα αναλάμβανε αποτελεσματική δράση εναντίον του» προσθέτει. Εάν το στοίχημα του Πούτιν πετύχει, το αποτέλεσμα, κατά τον Χαράρι, θα είναι η οριστική κατάρρευση της παγκόσμιας τάξης και της «Νέας Ειρήνης». Οι αυταρχικοί ηγέτες σε όλον τον κόσμο θα πιστέψουν ότι οι πόλεμοι για την κατάκτηση χωρών είναι και πάλι εφικτοί, και οι δημοκρατίες θα αναγκαστούν να στρατιωτικοποιηθούν για να προστατευθούν. Τα χρήματα που θα έπρεπε να δοθούν σε δασκάλους, νοσηλευτές και κοινωνικούς λειτουργούς θα πάνε σε τανκς, πυραύλους και σύγχρονα όπλα. 

«Στα 18 τους, νέοι σε όλον τον κόσμο θα υπηρετούν υποχρεωτική στρατιωτική θητεία. Ολος ο κόσμος θα μοιάζει με τη Ρωσία – μια χώρα με υπερμεγέθη στρατό και υποστελεχωμένα νοσοκομεία. Θα προκύψει μια νέα εποχή πολέμου, φτώχειας και ασθενειών. Αντιθέτως, εάν ο Πούτιν ανακοπεί και τιμωρηθεί, η παγκόσμια τάξη πραγμάτων δεν θα καταρριφθεί από αυτό που επιχείρησε», επισημαίνει ο ισραηλινός στοχαστής. «Θα ενισχυθεί. Και όποιος είχε ανάγκη μιας υπενθύμισης, θα ανακαλύψει ξανά ότι, πολύ, απλά δεν μπορείς πια να κάνεις τέτοια πράγματα».

 

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News