Τι περιμένει ο Βλαντίμιρ Πούτιν για να απαλλαγεί από τον Γεβγκένι Πριγκόζιν και την Ομάδα Βάγκνερ; Παρότι διαψεύστηκαν από τους άμεσα εμπλεκομένους, όλα όσα έγραψε η Washington Post περί πιθανής «προδοσίας» του Πριγκόζιν, θα μπορούσαν να ήταν η τελευταία σταγόνα σε ένα ποτήρι που είχε ήδη σχεδόν ξεχειλίσει, δεδομένης της συνεχούς και δριμύτατης κριτικής που ασκεί ο επικεφαλής της Ομάδας Βάγκνερ κατά της στρατιωτικής ηγεσίας της Ρωσίας. Πριν από μερικές ημέρες, μάλιστα, ο Πριγκόζιν επιτίμησε κάποιον ανώνυμο «ευτυχισμένο παππού» που «νομίζει ότι είναι καλός», μην αφήνοντας πολλά περιθώρια αμφιβολίας όσον αφορά τον ποιον είχε στο μυαλό του.

Τι περιμένει, λοιπόν, ο ρώσος πρόεδρος; Γιατί δεν τον ξεφορτώνεται; Στο ερώτημα επιδιώκουν να απαντήσουν οι Αντρέι Σολντάτοφ και Ιρίνα Μπορόγκαν, ανώτεροι συνεργάτες της δεξαμενής σκέψης Center for European Policy Analysis και συνιδρυτές του Agentura.ru, ενός παρατηρητηρίου των δραστηριοτήτων των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών.

«Στην πραγματικότητα, η άνοδος της Βάγκνερ στο προσκήνιο είναι μόνο η πιο πρόσφατη εξέλιξη σε μια μακρά ιστορία της ρωσικής και σοβιετικής εξάρτησης από άτυπες δυνάμεις, η οποία ξεκινά από την εποχή του Στάλιν. Επιπλέον, η ομάδα έχει σημαντική παράδοση στην Ουκρανία, όπου εμφανίστηκε για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια του προηγούμενου πολέμου της Ρωσίας στο Ντονμπάς, πριν από οκτώ χρόνια. Για τον Πούτιν, η Βάγκνερ έχει επίσης καταστεί ένα κρίσιμο μέσο για να χαλιναγωγήσει τον στρατό, τον οποίο θεωρεί εδώ και καιρό ως δυνητική απειλή για την εξουσία του. Σε αντίθεση με τις δυτικές υποθέσεις, ο κρίσιμος ρόλος της Βάγκνερ στον πόλεμο σχετίζεται τόσο με τη δυναμική της εξουσίας στη Μόσχα όσο και με όσα συμβαίνουν στο πεδίο της μάχης στην Ουκρανία» γράφουν σε εκτενή ανάλυσή τους στο Foreign Affairs, εξηγώντας, όχι τόσο γιατί ο Πούτιν δεν ξεφορτώνεται τον Πριγκόζιν, αλλά γιατί τον χρειάζεται.

«Για να κατανοήσουμε τη σχετική δύναμη του Πριγκόζιν και της Βάγκνερ στη Ρωσία είναι απαραίτητο να εξετάσουμε το πώς βλέπουν την Ομάδα τουλάχιστον τέσσερα διαφορετικά τμήματα του ρωσικού κράτους: η στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών, γνωστή ως GRU, ο στρατός γενικώς, η κρατική υπηρεσία ασφαλείας, γνωστή ως FSB, και ο ίδιος ο Πούτιν», επισημαίνουν καταρχάς.

Η σταλινική παράδοση στους «πολέμους δι’ αντιπροσώπων»

Οσον αφορά την GRU, διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην προέλευση της Βάγκνερ, και αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό «στις ταραχώδεις μεταρρυθμίσεις που πέρασε η στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών στα τέλη της δεκαετίας του 2000 και στις αρχές της δεκαετίας του 2010». Πριν το αναλάβει ο Σεργκέι Σοϊγκού, το υπουργείο Αμυνας της Ρωσίας είχε προσπαθήσει να περιορίσει τον ρόλο της GRU εντός του στρατού. Στη συνέχεια, όμως, η υπηρεσία έλαβε νέους πόρους, χάρη στους οποίους ενισχύθηκε σημαντικά σε προσωπικό, με πολλά νέα στελέχη της να προέρχονται από τις Σπέτσναζ, τις ειδικές στρατιωτικές δυνάμεις που παραδοσιακά εποπτεύονταν από την GRU.

«Για τους στρατηγούς που διοικούσαν την υπηρεσία η προσέλκυση περισσότερων Σπέτσναζ είχε νόημα: ο ρωσικός στρατός είχε μέχρι τότε εμπλακεί σε μεγάλο βαθμό στη σύγκρουση στη Συρία, καθώς και στην Κριμαία και στην ανατολική Ουκρανία, και η GRU μετατόπιζε την εστίασή της σε αυτό που αποκαλούσε “ενεργή κατασκοπεία” – διεξαγωγή ένοπλων επιχειρήσεων αντί για απλή καλλιέργεια πηγών, όπως στην παραδοσιακή κατασκοπεία. Στα χρόνια που ακολούθησαν αυτή η νοοτροπία των Σπετσνάζ αναπτύχθηκε στο εσωτερικό της υπηρεσίας» σημειώνουν οι Σολντάτοφ και Μπορόγκαν.

Στο πλαίσιο αυτής της αλλαγής των προτεραιοτήτων της GRU, η ύπαρξη της Βάγκνερ αναφέρθηκε για πρώτη φορά στα ρωσικά μέσα ενημέρωσης το 2015, όταν ο ανεξάρτητος ειδησεογραφικός ιστότοπος Fontanka.ru ανέφερε ότι μέλη της ιδιωτικής στρατιωτικής εταιρείας δραστηριοποιούνταν στην ανατολική Ουκρανία. Η Fontanka ήταν επίσης η πρώτη που ανέφερε ότι ο Πριγκόζιν ήταν ένας από τους κορυφαίους υποστηρικτές της Βάγκνερ και ότι ο Ντμίτρι Ούτκιν, πρώην διοικητής των Σπετσνάζ, ήταν υπεύθυνος για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις της Ομάδας.

«Στην πραγματικότητα, αν και ήταν άγνωστο εκείνη την εποχή, ένα νέο τμήμα είχε δημιουργηθεί εντός της GRU για να επιβλέπει τις δραστηριότητες των ιδιωτικών στρατιωτικών εταιρειών, περιλαμβανομένης και της Βάγκνερ. Λίγους μήνες αφού αναφέρθηκε για πρώτη φορά η ύπαρξή της, ένας αξιωματούχος της GRU μάς επιβεβαίωσε την ύπαρξη αυτού του νέου τμήματος, το οποίο στελεχωνόταν, όπως ήταν αναμενόμενο, από βετεράνους της Σπέτσναζ. Για την GRU η Βάγκνερ παρείχε μια βολική δυνατότητα άρνησης των επιχειρήσεών της, σε μια εποχή που η Ρωσία αποκήρυττε δημοσίως την άμεση εμπλοκή της στην ανατολική Ουκρανία», συνοψίζουν οι δυο ειδικοί στις μυστικές υπηρεσίες της Ρωσίας.

Εξηγούν ότι φαινομενικά η χρήση ιδιωτικών στρατών ταιριάζει σε ένα νέο πρότυπο πολέμου του 21ου αιώνα. Ιδιωτικούς στρατιωτικούς εργολάβους είχαν χρησιμοποιήσει και οι ΗΠΑ στο Ιράκ, για παράδειγμα, ενώ η Βάγκνερ είχε κάποιες ομοιότητες με την Μπλακγουότερ, τον πιο διαβόητο από τους ιδιωτικούς στρατούς των ΗΠΑ.

«Αλλά για την GRU η Βάγκνερ ήταν επίσης η συνέχεια μιας πολύ παλαιότερης παράδοσης, που ανάγεται στη σοβιετική εποχή, όταν το Κρεμλίνο χρησιμοποιούσε δυνάμεις πληρεξουσίων για να παρεμβαίνει σε συγκρούσεις σε όλον τον κόσμο» γράφουν οι Σολντάτοφ και Μπορόγκαν, προσθέτοντας πως όταν ρώτησαν, το 2017, έναν αξιωματούχο της GRU γιατί η υπηρεσία χρειαζόταν μια ιδιωτική στρατιωτική εταιρεία όπως η Βάγκνερ, εκείνος απάντησε πως «είναι ακριβώς όπως όταν είχαμε τον στρατό μας μεταμφιεσμένο στην Ισπανία κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου».

Αν και η σοβιετική κυβέρνηση δεν επιβεβαίωσε ποτέ επίσημα την παρέμβασή της, είναι τεκμηριωμένο ότι ο Στάλιν έστειλε στρατιωτικούς συμβούλους για να υποστηρίξουν τις δημοκρατικές δυνάμεις στην Ισπανία τη δεκαετία του 1930. Σοβιετικοί και ρώσοι στρατιωτικοί αξιωματούχοι θεωρούσαν επί μακρόν τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο ως «καλό πόλεμο»: οι σοβιετικοί στρατιώτες είχαν βρεθεί στην σωστή πλευρά και οι μάχες ήταν αναμφισβήτητα αντιφασιστικές, αφού οι Δημοκρατικοί πολεμούσαν τις Εθνικιστικές Δυνάμεις του Φράνκο, ο οποίος ήταν σύμμαχος τόσο του Μουσολίνι όσο και του Χίτλερ.

«Για την GRU, η ρωσική εμπειρία στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο κατέστη μια βολική δικαιολογία για τον εναγκαλισμό των δυνάμεων της Βάγκνερ στην Ουκρανία, όπου το Κρεμλίνο επέμενε ότι πολεμούσε και πάλι φασίστες» συνοψίζουν οι δυο ειδικοί.

Η ανοχή του στρατού και της FSB

Σχετικά με την ανοχή που εξακολουθεί να επιδεικνύει στη Βάγκνερ ο ρωσικός στρατός, οι Σολντάτοφ και Μπορόγκαν σημειώνουν, καταρχάς, ότι στο διάστημα που μεσολάβησε από την εμφάνιση της Ομάδας Βάγκνερ, το 2015, και ιδίως από την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία, πέρυσι τον Φεβρουάριο, έως σήμερα, ο χαρακτήρας των στρατιωτικών επιχειρήσεών της έχει εξελιχθεί σημαντικά.

«Ξεκίνησε ως μια μυστικοπαθής, αμφισβητήσιμη μισθοφορική δύναμη, και σταδιακά εξελίχθηκε σε μια μεγάλη στρατιωτική μονάδα με επιχειρήσεις σε πολλές χώρες, με το δικό της πυροβολικό και αεροπορία, και τέλος, με τεράστιες διαφημιστικές πινακίδες στρατολόγησης στους δρόμους των ρωσικών πόλεων, δική της κινηματογραφική εταιρεία παραγωγής που εξυμνεί τα κατορθώματά της, και έναν μεγάλο γυαλιστερό πύργο στην Αγία Πετρούπολη ως έδρα. Κατέστη επίσης γνωστή ως η πιο βίαιη δύναμη του ρωσικού στρατού, υπερηφανευόμενη ανοιχτά ότι σκότωνε “προδότες” με τον πιο φρικτό τρόπο» σημειώνουν.

Από τον περασμένο Σεπτέμβριο, όταν η Ρωσία έχασε πολλά εδάφη από την επίθεση της Ουκρανίας στα βορειοανατολικά, ο Πριγκόζιν άρχισε να επιτίθεται ανοιχτά στην στρατιωτική ηγεσία της Ρωσίας. Ομως τα αυστηρά ελεγχόμενα ρωσικά μέσα ενημέρωσης, όπως και οι ρώσοι πολεμικοί ανταποκριτές που είναι ενσωματωμένοι στον στρατό, «έχουν λάβει εντολή να συνδράμουν στην προώθηση της Βάγκνερ και των δραστηριοτήτων της στην Ουκρανία».

Αυτό συνεχίζεται ακόμη, ενώ μετά την κυκλοφορία του ανατριχιαστικού βίντεο με τον Πριγκόζιν να περιφέρεται μεταξύ των σορών μισθοφόρων του που σκοτώθηκαν στο Μπαχμούτ καθυβρίζοντας τη στρατιωτική ηγεσία, το ρωσικό υπουργείο Αμυνας ανέθεσε στον στρατηγό Σουροβίκιν, τον πρώην επικεφαλής των ρωσικών δυνάμεων στην Ουκρανία, να επιβλέπει την παροχή πυρομαχικών και πόρων στους μαχητές της Βάγκνερ.

Για τον Πριγκόζιν πλεονέκτημα αποτελεί και το ότι, εκτός από τον ίδιο, η Βάγκνερ εξακολουθεί να είναι απρόσωπη, με αποτέλεσμα ο ρωσικός στρατός και η ηγεσία του να μη βλέπουν τους μαχητές της ανταγωνιστικά. Ωστόσο, η ανοχή της στρατιωτικής ηγεσίας στη Βάγκνερ «μπορεί να τερματιστεί τη στιγμή που ο στρατός ή το Κρεμλίνο το κρίνουν σκόπιμο. Οι ρώσοι στρατηγοί δεν φημίζονται για την αφοσίωσή τους στους συμπολεμιστές τους» θυμίζουν οι Σολντάτοφ και Μπορόγκαν.

Οσον αφορά τη στάση της FSB απέναντι στη Βάγκνερ, εξηγούν ότι «μετά τις αρχικές παλινωδίες της FSB στην αρχή του πολέμου, η υπηρεσία βρήκε πρόσφατα τον βηματισμό της και την επιρροή της στο ρωσικό κατεστημένο. Στην ίδια τη Ρωσία η FSB καθίσταται ολοένα πιο επιθετική στην καταστολή κάθε ένδειξης διαφωνίας. Αλλά είναι επίσης πολύ δραστήρια στην Ουκρανία, ιδίως το τμήμα στρατιωτικής αντικατασκοπείας της, το οποίο εποπτεύει τον στρατό και έχει αναλάβει να καταστείλει κάθε μορφή αντίστασης στα κατεχόμενα από τη Ρωσία εδάφη. Η Βάγκνερ, ως στρατιωτική μονάδα, εμπίπτει στην αρμοδιότητα αυτού του τμήματος της FSB, και τούτο δεν προσφέρει ιδιαίτερη άνεση στον Πριγκόζιν».

Ο μοχθηρός γελωτοποιός στην αυλή του Πούτιν

Ωστόσο, ο σημαντικότερος παράγοντας για τη συνέχιση του καίριου ρόλου του Πριγκόζιν είναι ο ίδιος ο πρόεδρος της Ρωσίας. «Πράγματι, οι επανειλημμένες επιθέσεις του στους δύο κορυφαίους ηγέτες του στρατού φαίνονται τόσο παράταιρες που μόνο η προσωπική υποστήριξη του Πούτιν φαίνεται ικανή να εξηγήσει τον συνεχιζόμενο ρόλο του στον πόλεμο» αναφέρουν οι Σολντάτοφ και Μπορόγκαν. Γιατί, όμως, ο Πριγκόζιν είναι πολύτιμος για τον Πούτιν; «Η εξήγηση βρίσκεται στην περίπλοκη σχέση του Πούτιν με τον ρωσικό στρατό», απαντούν.

Επιστρέφοντας στο παρελθόν, σημειώνουν ότι στα πρώτα χρόνια της εξουσίας του, μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που κλήθηκε να αντιμετωπίσει ο Πούτιν ήταν ο έλεγχος του στρατού. Κατά την πρώτη δεκαετία της θητείας του προσπάθησε να το καταφέρει αναθέτοντας το υπουργείο Αμυνας στον πρώην στρατηγό της KGB και έμπιστο φίλο του Σεργκέι Ιβάνοφ. Αναγκάστηκε, όμως, να τον αντικαταστήσει το 2007, όταν κατέστη σαφές πως ο Ιβάνοφ δεν ήταν ικανός  να δρομολογήσει μια ευρύτερη μεταρρύθμιση στο στρατό.

Ο ρώσος πρόεδρος αποπειράθηκε να αποκτήσει μεγαλύτερη επιρροή εντός του ρωσικού στρατού και όταν διόρισε υπουργό Αμυνας τον Σεργκέι Σοϊγκού. Αλλά τώρα, μετά από περισσότερο από έναν χρόνο πολέμου στην Ουκρανία, υπάρχουν ελάχιστες ενδείξεις ότι ο Πούτιν πέτυχε με τον Σοϊγκού περισσότερα από όσα με τον Ιβάνοφ.

Επιπλέον, ο Πούτιν καταλαβαίνει ότι σε καιρό πολέμου ο στρατός τείνει να αποκτά μεγαλύτερη ισχύ στο εσωτερικό του κράτους. Γνωρίζει ότι όσο περισσότερο διαρκεί ο πόλεμος, τόσο περισσότερο θα αυξάνεται αυτή η ισχύς και τόσο πιο δύσκολο μπορεί να είναι για τον ίδιο να συνεχίσει να ασκεί τον έλεγχο. «Και δεδομένου ότι τείνει να βλέπει τον κόσμο με όρους απειλών, η σχετική ισχύς του στρατού είναι κάτι που τον ανησυχεί – κατά κάποιον τρόπο ακόμη περισσότερο από τις επιδόσεις του στο πεδίο της μάχης» σημειώνουν οι Σολντάτοφ και Μπορόγκαν.

Θέλοντας, λοιπόν, να χαλιναγωγήσει εγκαίρως τους στρατηγούς του, ο επικεφαλής του Κρεμλίνου άρχισε να καταφεύγει σε ολοένα πιο ανορθόδοξες μεθόδους, με τους δυο ειδικούς να αναφέρουν ενδεικτικά ότι από το φθινόπωρο του 2022 ο Πούτιν άρχισε να ενθαρρύνει τους πολεμικούς ανταποκριτές να κοινοποιούν τα όποια προβλήματα αντιμετωπίζουν οι ρωσικές δυνάμεις στην Ουκρανία. Ομως το κύριο αντίβαρο του Πούτιν στον ρωσικό στρατό ήταν η Βάγκνερ.

Παρά τις μεγάλες απώλειες που υπέστησαν οι δυνάμεις του, για τον Πριγκόζιν η κατάσταση, όπως διαμορφώνεται σήμερα, είναι ευνοϊκή για όλους. Να απειλήσει ο ίδιος πολιτικά τον Πούτιν είναι απίθανο, καθώς είναι ο μοναδικός που τον στηρίζει εντός της άρχουσας ελίτ της Ρωσίας.

Βασιζόμενος, λοιπόν, στο ότι η GRU διάκειται ευνοϊκά απέναντί του, ο στρατός και η FSB τον ανέχονται και ο Πούτιν τον προστατεύει, ο επικεφαλής της Βάγκνερ «ευελπιστεί να διατηρήσει τη μοναδική του θέση στην ολοένα και πιο μεσαιωνική αυλή του Κρεμλίνου. Και σε αυτή την κατάσταση ακόμη και οι εξωφρενικές επιθέσεις του Πριγκόζιν μπορεί να αποτελούν μέρος του σχεδίου: όσο περισσότερο συμπεριφέρεται σαν κακός γελωτοποιός της αυλής, τόσο το καλύτερο» γράφουν οι Σολντάτοφ και Μπορόγκαν. 

«Αυτός είναι ένας γνωστός τύπος στη ρωσική ιστορία. Τον 18ο αιώνα, ο τσάρος Πέτρος ο Μέγας μετέτρεψε τον Αλεξάντρ Μένσικοφ, τον πιο ισχυρό πρίγκιπα της χώρας, στη δική του εκδοχή γελωτοποιού της αυλής, για τον ίδιο περίπου λόγο: ο Μένσικοφ, με την ταπεινή καταγωγή του, δεν είχε καμία θέση στη ρωσική αριστοκρατία και ήταν βίαιος, αδίστακτος και απόλυτα πιστός στον τσάρο, ο οποίος είχε την συνήθεια να τον χτυπάει με ένα ραβδί» προσθέτουν.

Αλλά θεωρούν ότι ο Πριγκόζιν δεν κατανοεί πως η Ρωσία του Πούτιν δεν είναι η Ρωσία του Μεγάλου Πέτρου. «Πολλά τμήματα της ρωσικής κοινωνίας, ιδίως η γραφειοκρατία της χώρας, παρακολουθούν με τρόμο και απέχθεια τους παραλογισμούς του αφεντικού της Βάγκνερ. Αυτή τη στιγμή η Βάγκνερ καταναλώνει περισσότερα πυρομαχικά από οποιαδήποτε άλλη ρωσική μονάδα, γεγονός που μπορεί να δικαιολογηθεί μόνο εφόσον η Βάγκνερ κάνει αυτό που υποσχέθηκε ο Πριγκόζιν, δηλαδή να σημειώσει πρόοδο στο Μπαχμούτ. Εάν τα πράγματα πάνε στραβά στο πεδίο της μάχης, αυτή η τεράστια εκστρατεία μηνών –στην οποία η Βάγκνερ έχει θυσιάσει χιλιάδες ανθρώπινες ζωές και έχει καταστρέψει τεράστιες ποσότητες πολεμικού υλικού– θα μπορούσε να αρχίσει να μοιάζει με κολοσσιαία σπατάλη σπάνιων πόρων», αναφέρουν.

Αλλά ο Πριγκόζιν θα μπορούσε να τη γλιτώσει ακόμη και σε αυτή την περίπτωση, καθώς «ο ρώσος πρόεδρος έχει μακρύ ιστορικό αποτελεσματικής χρήσης αποτυχημένων γραφειοκρατών, πολιτικών και άλλων πρωτοπαλίκαρων – ο πρώην πρόεδρος και πρωθυπουργός Ντμίτρι Μεντβέντεφ είναι ο πρώτος που έρχεται στο μυαλό. Ο Πριγκόζιν θα μπορούσε να είναι ο επόμενος» καταλήγουν οι Αντρέι Σολντάτοφ και Ιρίνα Μπορόγκαν.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News