Ο Φράνσις Φουκουγιάµα είναι ένας από τους πιο πολυσυζητημένους καθηγητές πολιτικής επιστήμης, ιδίως κατά τη δεκαετία του 1990, όταν το βιβλίο του «Το τέλος της Ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος» έγινε μέρος ενός παγκόσμιου διαλόγου για τα χαρακτηριστικά της διεθνούς κοινότητας μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού.

Η θεωρία που διατύπωσε το 1992 αμφισβητήθηκε και κάποιοι λένε σήμερα ότι καταρρίφθηκε από τα συγκλονιστικά γεγονότα που ακολούθησαν κατά τις επόμενες δεκαετίες και την ανάδυση νέων «παικτών» στην παγκόσμια σκακιέρα, όπως η Ρωσία και η Κίνα.

Ο ίδιος ο Φουκουγιάμα επιμένει ότι η κατεύθυνση που διέγνωσε, δηλαδή η επικράτηση του οικονομικού και πολιτικού φιλελευθερισμού, ήταν σωστή και σε εκτενές άρθρο του στο The Atlantic προέβλεψε τώρα ότι οι εγγενείς αδυναμίες που εντοπίζει, ειδικά κατά τους τελευταίους 12 μήνες, σε ισχυρά αυταρχικά κράτη, θα τον επιβεβαιώσουν.

Ας τα πάρουμε με τη σειρά.

Ο Φουκουγιάμα αμφισβητεί την οπτική γωνία κρατών όπως η Ρωσία και η Κίνα, που υποστηρίζουν, όπως λέει, ότι διαθέτουν ένα κρίσιμο πλεονέκτημα έναντι της φιλελεύθερης δημοκρατίας, καθώς δεν μπορεί να φθάσει στα ίδια επίπεδα αποτελεσματικότητας σε σύγκριση με το δικό τους μοντέλο, το οποίο δεν δεσμεύεται από τους «περιορισμούς» του Συντάγματος και των νόμων – διότι, πολύ απλά, το «κοστούμι» του νομικού και θεσμικού πλαισίου ράβεται κάθε φορά στα μέτρα του εκάστοτε αυταρχικού ηγέτη που ορίζει τις τύχες της χώρας. 

Ο διάσημος καθηγητής πολιτικής επιστήμης υποστηρίζει ότι, σε αντίθεση με όσα ισχυρίζονται τα κράτη αυτά, υποφέρουν από δύο εγγενείς αδυναμίες. Η πρώτη είναι ότι η συγκέντρωση της εξουσίας σε ένα και μόνο πρόσωπο που βρίσκεται στην κορυφή, ουσιαστικά «εγγυάται» το χαμηλό επίπεδο της διαδικασίας λήψης των αποφάσεων, κάτι που μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες.

Η δεύτερη αδυναμία που εντοπίζει είναι η απουσία διαβούλευσης πάνω στα ζητήματα που απασχολούν την κοινωνία, καθώς και η απουσία λογοδοσίας – κάτι που σημαίνει ότι η υποστήριξη για το πρόσωπο του ηγέτη είναι ρηχή και μπορεί να καταρρεύσει ανά πάσα στιγμή. 

Ελλειψη εναλλακτικών

Στο ίδιο πνεύμα, ο Φουκουγιάμα επισημαίνει ότι οι υποστηρικτές της φιλελεύθερης δημοκρατίας δεν θα πρέπει να επηρεάζονται από τον ντετερμινισμό που προβάλλουν όσοι υποστηρίζουν τη γραμμή της Κίνας και της Ρωσίας, ότι δήθεν οι φιλελεύθερες χώρες βρίσκονται σε μία πορεία αποδυνάμωσης. Διότι, όπως λέει, η πρόοδος των σύγχρονων θεσμών δεν είναι ούτε γραμμική ούτε αυτόματη, ενώ θυμίζει ότι στη διάρκεια των τελευταίων 100 ετών έχουν σημειωθεί πολύ σημαντικά «πισωγυρίσματα», όπως η άνοδος του φασισμού και του κομμουνισμού στο πρώτο μισό του περασμένου αιώνα, και τα πραξικοπήματα κατά τις δεκαετίες του 1960 και του 1970. 

Το βασικό επιχείρημά του, λοιπόν, είναι ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία τελικά επικρατεί και έχει τη δυνατότητα να επιστρέφει ξανά και ξανά ακριβώς, επειδή οι εναλλακτικές είναι τόσο μα τόσο κακές. Γιατί, πολύ απλά, οι άνθρωποι, εξηγεί ο Φουκουγιάμα, δεν θέλουν να ζουν σε δικτατορικά καθεστώτα, αποδίδουν μεγάλη βαρύτητα στην ατομική ελευθερία τους και εν τέλει, καμία αυταρχική κυβέρνηση δεν μπορεί να τους υποσχεθεί μια κοινωνία που μακροπρόθεσμα θα είναι πιο ελκυστική από μια ανοιχτή δημοκρατική κοινωνία. 

Οι συνέπειες για Πούτιν και Σι

Μιλώντας για τον Πούτιν, ο διάσημος καθηγητής αναφέρει ότι είναι πλέον τόσο απομονωμένος, έτσι όπως τον είδαμε και στις φωτογραφίες να κάθεται σε ένα τεράστιο τραπέζι με τους υπουργούς Εξωτερικών και Αμυνας στο άλλο άκρο, ώστε δεν είχε εικόνα για το πόσο ισχυρή θα ήταν η αντίσταση των Ουκρανών σε μια ενδεχόμενη εισβολή, την οποία και τελικά αποφάσισε. Οπως, επίσης, φάνηκε ότι δεν είχε ιδέα για το πόσο είχαν επηρεάσει τη στρατιωτική του μηχανή η διαφθορά και η ανικανότητα των ανθρώπων που την διοικούσαν.

Ετσι, μετά και από την επιστράτευση, που προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις, το κοινωνικό συμβόλαιο στο οποίο στηριζόταν, κατά τον Φουκουγιάμα, η νομιμοποίηση του Πούτιν, δηλαδή η σταθερότητα ως προϋπόθεση της ευημερίας με αντάλλαγμα την παθητική στάση των πολιτών σε πολιτικό επίπεδο, φαίνεται τώρα να έχει διαρραγεί, με το καθεστώς του να αισθάνεται ήδη τις συνέπειες. 

Αντίστοιχες συνέπειες από τις δύο βασικές αιτίες κακοδαιμονίας, δηλαδή την αδύναμη διαδικασία λήψης των αποφάσεων και τη ρηχή υποστήριξη, βλέπει ο Φουκουγιάμα και στην Κίνα. Μιλώντας για τον πρόεδρο της Κίνας, Σι Τζινπίνγκ, υπογραμμίζει ότι με τις τελευταίες κινήσεις του φέρνει στα μέτρα του αποφάσεις των προκατόχων του οι οποίες είχαν ληφθεί ακριβώς για την αποφυγή της συγκέντρωσης της εξουσίας σε ένα και μόνο πρόσωπο: η υποχρεωτική ηλικία συνταξιοδότησης για τα στελέχη του κόμματος, η αξιοκρατία στις προαγωγές και πάνω απ’ όλα το όριο των 10 ετών για ανώτερους κομματικούς παράγοντες. Τα ανέτρεψε όλα για χάρη της δικής του εξουσίας.  

Η ανανέωση της θητείας του Σι που επικυρώθηκε το Σαββατοκύριακο 22/23 Οκτωβρίου για μια τρίτη πενταετία από το ΚΚΚ θα σημάνει την ενίσχυση της προσωποπαγούς εξουσίας στην αχανή αυτή χώρα. Ο Φουκουγιάμα εντοπίζει ήδη λάθη στις αποφάσεις που λαμβάνει το καθεστώς υπό τον Σι, όπως οι παρεμβάσεις στον τεχνολογικό τομέα σε βάρος εταιρειών όπως η Alibaba και η Tencent, ο κεντρικός σχεδιασμός για την παραγωγή γεωργικών προϊόντων που οδήγησε σε ζημιές τους αγρότες και η στρατηγική που ακολούθησε η χώρα για την αντιμετώπιση της πανδημίας (Zero Covid strategy), που προκάλεσε εντάσεις και δημιούργησε περισσότερα προβλήματα από όσα έλυσε.

Αλλά και σε ό,τι αφορά το μοντέλο ανάπτυξης της Κίνας ο Φουκουγιάμα εστιάζει στις αδυναμίες του κεντρικού σχεδιασμού. Λέει ότι βασίστηκε υπερβολικά στην ανάπτυξη του real estate, με κρατικές επενδύσεις, και παραπέμπει σε βίντεο στο Διαδίκτυο και έχουν καταγράψει την κατεδάφιση μεγάλων συγκροτημάτων, λόγω έλλειψης ενδιαφερόμενων αγοραστών.

Και το Ιράν στο κάδρο

Στο κάδρο των αυταρχικών κρατών που δεν τα πηγαίνουν και τόσο καλά, ο διάσημος καθηγητής προσθέτει, ασφαλώς, και το Ιράν. Αλλά δεν στέκεται μόνο στις τελευταίες διαδηλώσεις, μετά τον θάνατο της 22χρονης Μαχσά Αμινί στα χέρια της αστυνομίας ηθών. Αναφέρεται επίσης στην τραπεζική κρίση, στην έλλειψη νερού σε κάποιες περιοχές, στην υποχώρηση της αγροτικής παραγωγής και στα προβλήματα που προκαλούν οι κυρώσεις που έχουν επιβληθεί στη χώρα. Επισημαίνει ότι οι πολίτες του Ιράν διαθέτουν υψηλό, συγκριτικά, επίπεδο μόρφωσης, ότι οι γυναίκες αποτελούν την πλειονότητα των αποφοίτων πανεπιστημίου, και ότι, παρά ταύτα, οι πολίτες αυτοί βρίσκονται υπό την εξουσία μιας μικρής ομάδας ηλικιωμένων ανδρών με κοινωνικές αντιλήψεις περασμένων δεκαετιών, αν όχι αιώνων. 

«Οι πανηγυρισμοί για την άνοδο των ισχυρών κρατών και την παρακμή της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι, επομένως, πολύ πρόωροι. Η φιλελεύθερη δημοκρατία, ακριβώς επειδή κατανέμει την εξουσία και βασίζεται στη συναίνεση των κυβερνωμένων, βρίσκεται διεθνώς σε πολύ καλύτερη κατάσταση από ό,τι πιστεύουν πολλοί. Παρά τα πρόσφατα κέρδη των λαϊκιστικών κομμάτων στη Σουηδία και στην Ιταλία, οι περισσότερες χώρες στην Ευρώπη εξακολουθούν να απολαμβάνουν ισχυρό βαθμό κοινωνικής συναίνεσης», τόνισε συνοψίζοντας το σκεπτικό του ο συγγραφέας του «Τέλους της Ιστορίας». 

Αναμφίβολα, δεν είναι όλα ρόδινα, ούτε στις φιλελεύθερες δημοκρατίες, όπως παραδέχεται. Ξεκινώντας από τη χώρα του, τις ΗΠΑ, υπογραμμίζει ότι το 30-35% των ψηφοφόρων πιστεύουν ακόμη το ψέμα του Τραμπ ότι του έκλεψαν τις εκλογές το 2020 και εστιάζει στον εσωτερικό κίνδυνο του λαϊκισμού. Στο πλαίσιο αυτό διαπιστώνει, όπως πολλοί πολιτικοί παρατηρητές, ότι λαϊκιστές πολιτικοί στη Γαλλία, στην Ουγγαρία, στην Ιταλία και σε άλλες χώρες της Ευρώπης έχουν εκφράσει συμπάθεια προς τον Πούτιν, ίσως γιατί βλέπουν σε εκείνον την ενσάρκωση του μοντέλου του ισχυρού ηγέτη που εξουσιάζει με πυγμή μια μεγάλη χώρα — και μπορεί να ονειρεύονται τον εαυτό τους στην ίδια θέση.

Ως εκ τούτου, το συμπέρασμα του Φουκουγιάμα είναι ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία θα ξαναμπεί σε τροχιά ανόδου μόνο αν οι ίδιοι οι πολίτες κερδίσουν τις μάχες που πρέπει να δοθούν υπέρ της, αποκρούοντας τον λαϊκισμό. 

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News