Τον Νοέμβριο του 2019 η UNESCO, σε συνεργασία με το Διεθνές Συμβούλιο Φιλοσοφίας και Ανθρωπιστικών Επιστημών (CIPSH), ανακήρυξε την 14η Ιανουαρίου ως Παγκόσμια Ημέρα Λογικής. Η 14η Ιανουαρίου επιλέχθηκε επειδή είναι η επέτειος του θανάτου του αυστριακού μαθηματικού Κουρτ Γκέντελ (1906-1978), γνωστού για τα θεωρήματα της μη πληρότητας, και τα γενέθλια του Πολωνοαμερικανού Αλφρεντ Τάρσκι (1901-1983), με σημαντικό έργο στην αλγεβρική Λογική. Σκοπός της ανακήρυξης ήταν να λειτουργήσει η Παγκόσμια Ημέρα ως μέσο για να επαναφέρει την πνευματική ιστορία, την εννοιολογική σημασία και τις πρακτικές επιπτώσεις της Λογικής στην προσοχή τόσο της διεπιστημονικής κοινότητας όσο και του ευρύτερου κοινού.

Πράγματι, όπως τονίζεται στο εισαγωγικό κείμενο της UNESCO, η ικανότητα του σκέπτεσθαι είναι ένα από τα πιο καθοριστικά χαρακτηριστικά της ανθρωπότητας. Σε διαφορετικούς πολιτισμούς, ο ορισμός της ανθρωπότητας συνδέεται με έννοιες όπως η συνείδηση, η γνώση και η λογική. Σύμφωνα με την κλασική δυτική παράδοση, τα ανθρώπινα όντα ορίζονται ως «λογικά» ή «λογικά ζώα». Η λογική, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη διερεύνηση των αρχών του συλλογισμού, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της φιλοσοφίας και των επιστημών.

Ετσι, ο παγκόσμιος ετήσιος εορτασμός της Παγκόσμιας Ημέρας Λογικής στοχεύει στην προώθηση της διεθνούς συνεργασίας για την ανάπτυξη της λογικής, τόσο στην έρευνα όσο και στη διδασκαλία. Με την υποστήριξη των δραστηριοτήτων ενώσεων, πανεπιστημίων και άλλων ιδρυμάτων που ασχολούνται με τη λογική και την ενίσχυση της κατανόησης του κοινού για τη λειτουργία της και τις επιπτώσεις της για την επιστήμη, την τεχνολογία και την καινοτομία.

Ομως, παρά την αναμφισβήτητη σχέση της με την ανάπτυξη της γνώσης, των επιστημών και της τεχνολογίας, υπάρχει μικρή ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με τη σημασία της λογικής. Μάλιστα, ο συνδυασμός αδιαφορίας και άγνοιας για τη λογική ως επιστήμη των συλλογισμών, με στόχο την εξασφάλιση αληθών προτάσεων, έχει οδηγήσει σε μια γενικευμένη υποκατάσταση των συλλογισμών από απλές αποφάνσεις που διεκδικούν θρασύτατα την αλήθεια του νοήματός τους, επειδή έτσι… Αυτές τις αποφάνσεις τις ονομάζω καταχρηστικά «συλλογισμούς ενός βήματος»

Δαγκώνει ο σκύλος σας; (Για την κυριαρχία των συλλογισμών «ενός βήματος»)

Σε μια αξέχαστη σκηνή από το τρίτο έργο της σειράς του «Ροζ Πάνθηρα» («Ο Ροζ Πάνθηρας ξαναχτυπά) ο επιθεωρητής Κλουζό (Πίτερ Σέλερς) βρίσκεται στη ρεσεψιόν ενός μικρού ξενοδοχείου στις γερμανικές Αλπεις και βλέπει έναν σκύλο. Ρωτάει λοιπόν τον ξενοδόχο «δαγκώνει ο σκύλος σας;» και στην αρνητική απάντηση πηγαίνει να τον χαϊδέψει, οπότε ο σκύλος τον δαγκώνει. Ο Κλουζό γυρίζει προς τον ξενοδόχο και του λέει «νομίζω πως μου είπατε πως ο σκύλος σας δεν δαγκώνει», οπότε ο ξενοδόχος απαντά «δεν είναι αυτός ο σκύλος μου!».

Και ναι μεν αυτή η παρεξήγηση μπορεί να προκαλεί γέλιο, αλλά αποτυπώνει μια πολύ συνηθισμένη κατάσταση στην πραγματική ζωή, που δεν είναι καθόλου αστεία – είναι αυτό που αποκαλώ «συλλογισμούς του ενός βήματος», δηλαδή το να βγαίνει ένα συμπέρασμα χωρίς έλεγχο για επαλήθευση και με ελλιπή σχέση μεταξύ γενικών και ειδικών προτάσεων.

Ενα διαφωτιστικό παράδειγμα που έχω προσέξει τα τελευταία χρόνια προέρχεται από τη λαϊκή αγορά. Εκεί λοιπόν θα δείτε να πουλάνε «λοττούς».

Εδώ θεωρώ ότι το λάθος δεν είναι απλώς ορθογραφικό, αλλά ένα λάθος που προέρχεται από μία λανθασμένη αναλογία, του Λωτού με το Λόττο! Αφού ακούγονται το ίδιο, γράφονται το ίδιο!

Αυτός ο τρόπος εξαγωγής συμπερασμάτων από μία πρόταση χωρίς έλεγχο, αποτελεί πλέον κανόνα, όχι μόνο στην καθημερινή ζωή, αλλά και σε σχολεία και πανεπιστήμια, καθώς μαθητές και φοιτητές δίνουν απαντήσεις σε ερωτήσεις σχετικές με τα μαθήματά τους σχεδόν στην τύχη, βασισμένες στην καλύτερη περίπτωση σε κάποια ομοιότητα, κατά τη δική τους αντίληψη. Και μεταθέτουν στον καθηγητή τους τον ρόλο του ελέγχου της ορθότητας των απαντήσεών τους.

Πράγματι, κύριο χαρακτηριστικό πλέον –και– στις πανεπιστημιακές σπουδές (παρά τις όποιες λαμπρές εξαιρέσεις) είναι η άκριτη αποδοχή και εφαρμογή τύπων από τους φοιτητές, χωρίς καμία γνώση απόδειξης, αλλά και χωρίς γνώση των συνθηκών που καθορίζουν το εύρος εφαρμογής αυτών των τύπων. Η κατάσταση μάλιστα επιδεινώνεται από τη σχεδόν παντελή έλλειψη εκμάθησης της τεχνικής των αποδείξεων, που μπορεί να διδαχθεί κυρίως στη γεωμετρία, η οποία όμως θεωρείται πλέον άχρηστη, με εντελώς παραγνωρισμένη την παιδευτική αξία της.

Πόσο πίσω είμαστε από την εποχή του Διαφωτισμού, όταν ο δραματικός ποιητής και συγγραφέας  Γκότχολντ Λέσινγκ έγραφε (1777) πως «αυτό που δίνει σ’ έναν άνθρωπο την αξία του δεν είναι η αλήθεια που κατέχει, ή που νομίζει ότι κατέχει, αλλά η ειλικρινής προσπάθεια που έχει καταβάλει για να προσπελάσει την αλήθεια. Γιατί οι δυνάμεις του ανθρώπου δεν αναπτύσσονται με την κατοχή, αλλά με τη διερεύνηση της αλήθειας, και σ’ αυτό και μόνο συνίσταται η διαρκώς μεγαλύτερη τελείωσή του».

Η λογική ως άμυνα απέναντι στα fake news  

Οπως τονίζει η UNESCO, τώρα περισσότερο από ποτέ, η πειθαρχία της λογικής είναι απολύτως ζωτικής σημασίας για τις κοινωνίες και τις οικονομίες μας. Και αυτό επειδή η επιστήμη των υπολογιστών και η ψηφιακή τεχνολογία, που παρέχουν τη δομή για τους σημερινούς τρόπους ζωής, έχουν τις ρίζες τους σε λογικούς και αλγοριθμικούς συλλογισμούς.

Εδώ θα προσθέσω πως το ίδιο σημαντική είναι η λογική από την πλευρά των χρηστών του διαδικτύου, με την έννοια της διατύπωσης ορθών συλλογισμών και της ικανότητας κριτικής διερεύνησης όσων κυκλοφορούν στα Μέσα. Αν και προς το παρόν η καθημερινή πρακτική τείνει να μετατρέπει την Παγκόσμια Ημέρα Λογικής σε Παγκόσμια Ημέρα της Λογικής ως θέματος «εκτός ύλης».

---

Το απόσπασμα του Λέσινγκ προέρχεται από το βιβλίο «Τι είναι Διαφωτισμός» (Εκδόσεις Κριτική)

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News