Οι τελευταίες μέρες του Αυγούστου το μακρινό 1485 συνέπεσαν με τις τελευταίες ημέρες του άγγλου βασιλιά Ριχάρδου του Γ’. Πράγματι, στις 22 Αυγούστου του 1485 έγινε η μάχη του Μπόσγουορθ, η τελευταία μάχη του «Πολέμου των Δύο Ρόδων», όπου οι δυνάμεις του μετέπειτα βασιλιά Ερρίκου του 7ου από τον Οίκο των Λάνκαστερ, νίκησαν το στρατό του Ριχάρδου του Γ΄ από τον Οίκο των Γιορκ. Ο πραγματικός Ριχάρδος ο Γ’ έπεσε στη μάχη, όντας ο τελευταίος βασιλιάς της Αγγλίας που σκοτώθηκε σε μάχη, όμως αυτός που έμεινε ζωντανός μέχρι σήμερα είναι ο Ριχάρδος ο Γ’, όπως τον παρουσίασε ο Σαίξπηρ στο περίφημο ομώνυμο έργο του.

Γιατί σήμερα δεν έχει μείνει μόνο η γνωστή φράση: «Το βασίλειό μου για ένα άλογο» που βάζει ο Σαίξπηρ στο στόμα του Ριχάρδου, στη μάχη του Μπόσγουορθ, λίγο πριν από το τέλος, αλλά ο σαιξπηρικός Ριχάρδος, που παρουσιάζεται στο έργο ως ένας αδίστακτος άνθρωπος, με μοναδικό σκοπό να πάρει τον αγγλικό θρόνο και το πετυχαίνει αφήνοντας πίσω του πολλά θύματα, μπορεί να δώσει πολλά ερεθίσματα για αναλύσεις σχετικά με τον συνδυασμό ατομικών και συλλογικών συμπεριφορών στην πολιτική, τις οποίες περιγράφει ο μεγάλος δραματουργός,

Γι αυτό και ο «Ριχάρδος ο Γ΄» είναι μαζί με τον «Μακμπέθ» τα κύρια έργα του Σαίξπηρ που χρησιμοποίησε ο Στίβεν Γκρίνμπλατ για το βιβλίο του «Ο Τύραννος» (που ήρθε στη δημοσιότητα πρόσφατα γιατί το διάβαζε η Μέρκελ στις διακοπές της και ακολούθησε ένας σχετικός σχολιασμός – βλέπε και στο Protagon). Στο βιβλίο αυτό ο Γκρίνμπλατ θέλει να δείξει μέσα από ποιες διαδικασίες θεωρεί ο Σαίξπηρ ότι είναι δυνατό ένα ολόκληρο κράτος να πέσει στην εξουσία ενός τυράννου. Γιατί, οι θεσμοί μιας ελεύθερης κοινωνίας είναι έτσι σχεδιασμένοι ώστε να διώχνουν αυτούς που κυβερνούν – όπως το θέτει ο σκωτσέζος διανοούμενος του 16ου αιώνα Τζορτζ Μπιουκάναν – όχι για τη χώρα τους, αλλά για τον εαυτό τους, αυτούς που υπολογίζουν όχι το κοινό καλό αλλά το δικό τους.

Κάτω λοιπόν από ποιες συνθήκες, αναρωτιέται ο Σαίξπηρ, μπορούν οργανωμένες κοινωνίες να αποδειχθούν τόσο εύθραυστες;

Πώς γίνεται τόσο πολλοί άνθρωποι να αποδέχονται να τους λένε ψέματα εν γνώσει τους;

Πώς μπορεί μια μορφή σαν τον Ριχάρδο τον Γ΄ ή τον Μακμπέθ να ανεβαίνει στον θρόνο;

Ποιοι μηχανισμοί κάνουν ένα ολόκληρο έθνος να απαρνηθεί τα ιδανικά του αλλά ακόμα και το δικό του συμφέρον;

Πώς γίνεται κάποιος φανερά ακατάλληλος να κυβερνήσει να παίρνει την εξουσία;

Και πώς γίνεται άνθρωποι προικισμένοι και αξιοσέβαστοι να υποτάσσονται σε έναν τέτοιο τύραννο, δίνοντάς του το δικαίωμα να λέει και να κάνει ό,τι του καπνίσει;

Από την άλλη πλευρά ο Σαίξπηρ παρουσίασε επανειλημμένα και το μεγάλο κόστος αυτής της υποταγής: διαφθορά ηθών, οικονομική καταστροφή, απώλειες ζωών, αλλά και τις απαιτούμενες ηρωικές προσπάθειες που χρειάζονται για να επανέλθει το κατεστραμμένο έθνος σε μια πιο υγιή κατάσταση.

Υπάρχει άραγε, εξετάζει ο Σαίξπηρ στα έργα του, κάποιος τρόπος να σταματάει η διολίσθηση προς την πέρα από τους νόμους, αυθαίρετη εξουσία, πριν είναι πολύ αργά;

Διαβάζοντας το βιβλίο του Γκρίνμπλατ, σκεφτόμουν ότι μπορεί τα πολιτικά συστήματα σήμερα να είναι πολύ περισσότερο δημοκρατικά, όμως οι διαδικασίες που περιγράφονται σε συνδυασμό με τις αντίστοιχες πολιτικές και ατομικές συμπεριφορές που δείχνονται στο έργο, παρουσιάζουν σημαντικές αναλογίες με την εποχή μας. Μάλιστα, η πίεση την οποία δέχονται σήμερα οι δημοκρατικοί θεσμοί, από την πλευρά του λαϊκισμού, που θέτει ένα αυθαίρετο σύνολο κανόνων και πολιτικών συμπεριφορών «για το καλό του λαού» υπεράνω των θεσμών «που έχουν εγκαθιδρυθεί για το συμφέρον των ελίτ» και η αποδοχή του οποίου (λαϊκισμού) ενισχύεται από αποτυχημένες οικονομικές πολιτικές, αλλά και αδυναμία αντιμετώπισης των σύγχρονων εξελίξεων, που αυξάνουν τις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες, καθιστά ιδιαίτερα επίκαιρα αυτά τα ερωτήματα.

Στο έργο του Σαίξπηρ, η άνοδος του Ριχάρδου στο θρόνο βασίστηκε σε έναν συνδυασμό από ψευδείς υποσχέσεις, εξαπάτηση και βίαιη εξουδετέρωση αντιπάλων. Επίσης, η ανάληψη της εξουσίας δεν συνδυάστηκε με κάποια στρατηγική για το μέλλον της χώρας, ούτε και κάποια προσπάθειά του να πάρει κατάλληλους συνεργάτες που θα μπορούσαν να σχεδιάσουν κάτι τέτοιο. Επίσης, οι (σατανικές) του ικανότητες που επέδειξε στην επιτυχημένη του πορεία προς την εξουσία δεν ήταν κατά κανένα τρόπο ίδιες με αυτές που απαιτούνται για τη διακυβέρνηση της χώρας.

Με βάση τα παραπάνω, ο Γκρίνμπλατ αναλύει τις διαδικασίες που βοήθησαν τον Ριχάρδο να ανέβει στον αγγλικό θρόνο, όπως τις παρουσιάζει ο Σαίξπηρ, προχωρώντας σε μία τυπολογία των διαφόρων ομάδων, η συμπεριφορά των οποίων οδήγησε σε μία συλλογική αποτυχία της χώρας, και αυτήν την τυπολογία θεωρώ πολύ ενδιαφέρουσα (και ιδιαίτερα διαφωτιστική για χρήσιμες αναλογίες με το σήμερα).

Έτσι υπάρχουν εκείνοι που δεν έχουν ισχύ, αυτοί που τον φοβούνται, αλλά και αυτοί που δεν μπορούν να πιστέψουν ότι ο Ριχάρδος είναι τόσο κακός όσο φαίνεται να είναι και ενώ έχουν κάθε τόσο δείγματα της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς του συμπεριφέρονται σαν να έχουν μια περίεργη έφεση να τα ξεχνάνε, σαν να είναι κάποιο ιδιαίτερα βαρύ έργο να θυμούνται πόσο απαίσιος είναι.

Μια άλλη ομάδα αποτελείται από αυτούς που, ενώ ξέρουν πολύ καλά τι είναι ο Ριχάρδος, έχουν την περίεργη πεποίθηση ότι, παρ’ όλ’ αυτά, τα πράγματα θα συνεχίσουν να πηγαίνουν φυσιολογικά. Πείθουν λοιπόν τον εαυτό τους ότι θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν πολλοί «ενήλικες στο δωμάτιο» που να εξασφαλίζουν ότι οι υποσχέσεις θα τηρούνται, οι συμμαχίες θα διατηρούνται και οι θεσμοί θα είναι σεβαστοί. Κι αυτό επειδή θεωρούν πως ο Ριχάρδος είναι ανίκανος να κυβερνήσει, άρα δεν υφίσταται κίνδυνος να αλλάξει η φορά των πραγμάτων. Έτσι δεν δίνουν ιδιαίτερη σημασία σε όσα κάνει και δεν παίρνουν είδηση πως τα χειρότερα έχουν ήδη αρχίσει να συμβαίνουν. Με άλλα λόγια έχουν βασιστεί στην ύπαρξη των ήδη εγκαθιδρυμένων δομών, χωρίς να συνειδητοποιήσουν πως αυτές είναι πλέον εύθραυστες, έχοντας χάσει την αντοχή τους.

Υπάρχουν ακόμα εκείνοι που πιστεύουν ότι μπορεί να κερδίσουν από την άνοδο του Ριχάρδου στον θρόνο. Αυτοί καταλαβαίνουν καλά πόσο καταστροφικός είναι ο ίδιος, αλλά είναι πεπεισμένοι ότι μπορεί να σταθούν λίγο έξω από την πλημμύρα του κακού και να αποσπάσουν κάποιο κέρδος. Έτσι, τον βοηθάνε να ανεβαίνει τα διαδοχικά σκαλοπάτια προς την απόλυτη εξουσία, συμμετέχοντας στο βρώμικο έργο του και βλέποντας τον αυξανόμενο σωρό των θυμάτων του με αδιαφορία. Κι αυτό ενώ, όπως το παρουσιάζει ο Σαίξπηρ, θα είναι από τους πρώτους που θα πάρουν κι αυτοί τη θέση του θύματος όταν ο Ριχάρδος δεν θα τους χρειάζεται πια.

Τέλος, υπάρχουν όλοι εκείνοι (από τον λαό) που εκτελούν τις διαταγές του, κάποιοι απρόθυμα, αλλά με στόχο να αποφύγουν προβλήματα, αλλά και κάποιοι που χαίρονται από τα αποτελέσματα της καταστροφικής συμπεριφοράς του Ριχάρδου επειδή τα θύματά του ανήκουν στην ανώτερη τάξη. Και ο Σαίξπηρ δείχνει ότι ποτέ δεν λείπουν από τον Ριχάρδο αυτοί που χρειάζεται για να εκτελούν τις εντολές του.

Αφήνοντας τις αναλογίες με το σήμερα στους (υπομονετικούς) αναγνώστες, θα κλείσω με το σχόλιο του Γκρίνμπλατ, πως ο Σαίξπηρ δείχνει καταπληκτικά στον «Ριχάρδο» με ποιους τρόπους άντρες και γυναίκες κάνουν αγχωτικούς υπολογισμούς κάτω από συνθήκες ακόμα και ανυπόφορης πίεσης, παίρνοντας μοιραίες αποφάσεις επηρεασμένες από συναίσθημα πέρα από λογικό έλεγχο – και αυτό είναι η δύναμη του καλού θεάτρου, να φέρνει στη ζωή τέτοια διλήμματα

(Από το βιβλίο του Stephen Greenblatt, «Tyrant: Shakespeare on Power»)

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News