Μερικές φορές, όταν υπολογίζεις το μηνιαίο έσοδο από πουρμπουάρ που μπορεί να έχουν κάποιοι επαγγελματίες, π.χ. μανικιουρίστες ή κολορίστ σε κομμωτήριο, σερβιτόροι σε ακριβά μπαρ και εστιατόρια, οδηγοί ταξί κ.ά., και το συγκρίνεις με τον δικό σου ανελαστικό μισθό, μπορεί και να σου ανέβει το αίμα στο κεφάλι. Μετά σε πιάνουν ενοχές και στενοχώρια στη σκέψη ότι αυτοί οι εργαζόμενοι μπορεί να επιβιώνουν με φιλοδωρήματα, οπότε αφήνεις το καθιερωμένο 10%-20% στο τραπέζι, στην τσέπη της κομμώτριας, ή το προσθέτεις στην κάρτα σου και ησυχάζεις.

Κάθε τόπος έχει τους δικούς του άγραφους κανόνες για το φιλοδώρημα ή το εξελληνισμένο πουρμπουάρ των Γάλλων, ενδιαφέρον ωστόσο έχει το τουρκικό μπαχσίς, που κάποτε ήταν επιβεβλημένο δια νόμου (άμεσης φορολογίας), ο οποίος καταργήθηκε μεν, αλλά η υποχρέωση έμεινε. Και μεταφέρθηκε ως μπαξίσι σε εμάς, όρος φορτισμένος, είναι η αλήθεια, με δυσαρέσκεια για κάθε περίπτωση που κάποιος καλείται να πληρώσει με υπερτίμηση ένα προϊόν ή μια υπηρεσία χωρίς τη θέλησή του.

Στην Ιαπωνία, πάλι, το φιλοδώρημα βασικά δεν υπάρχει ως ιδέα, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις. Το επίπεδο εξυπηρέτησης πελατών θεωρείται συχνά ως το καλύτερο στον κόσμο και έχει επαινεθεί διεθνώς. «Αν είστε από μια χώρα όπου το φιλοδώρημα ασκείται συστηματικά, μπορεί να σας εκπλήξει το γεγονός ότι είναι σπάνιο στην Ιαπωνία» αναφέρει στην ιστοσελίδα του ο Εθνικός Οργανισμός Τουρισμού της χώρας, προσθέτοντας: «Αν βρεθείτε σε μπαρ, καφέ ή εστιατόρια, πάρετε ταξί ή μείνετε σε ξενοδοχείο, δεν περιμένουν από εσάς να αφήσετε φιλοδώρημα». Με απλά λόγια, πληρώνεις το ποσόν του λογαριασμού και τίποτε παραπάνω.

Ωστόσο, το 2021 εμφανίστηκε η Tip Project, μια νέα ιαπωνική εταιρεία που προσπάθησε να το αλλάξει αυτό, εισάγοντας ένα σύστημα φιλοδωρημάτων στη χώρα. Στην επίσημη ιστοσελίδα της –που έχει εν τω μεταξύ εξαφανιστεί– είχε φωτογραφίες του επιχειρηματία και συγγραφέα βιβλίων μπεστ-σέλερ Τακαφούμι Χόρι, του κωμικού Ακιχίρο Νισίνο και του YouTuber Γιοσιχίτο Καμογκασίρα, που φαίνεται ότι πρωτοστάτησαν σε αυτή την προσπάθεια, ανέφερε η ιστοσελίδα Kotaku.

Η Tip Project ισχυρίστηκε ότι η εισαγωγή της κουλτούρας του φιλοδωρήματος στα εστιατόρια θα μπορούσε να είναι ένα κίνητρο για το προσωπικό και θα βοηθούσε τις υπηρεσίες παροχής υπηρεσιών, που είχαν πληγεί σκληρά από την Covid-19. Κυκλοφόρησε μάλιστα και ένα βίντεο για τα πλεονεκτήματα που θα είχε η νέα κουλτούρα στη χώρα.

Το κλιπ ξεκινούσε με τον νεαρό υπάλληλο μικρού εστιατορίου που έχει χάσει κάθε κίνητρο για δουλειά. Αλλά αυτό αλλάζει όταν μια πελάτισσα, που τη βοήθησε δίνοντάς της μια κουβέρτα επειδή κρύωνε, φεύγοντας του αφήνει  φιλοδώρημα… (Δείτε το βίντεο – δεν χρειάζεται να ξέρεις ιαπωνικά για να καταλάβεις)

Ποιο θα ήταν το κέρδος της Tip Project; Μα, το ποσοστό της επί του φιλοδωρήματος, αφού, αντίθετα από άλλες χώρες –όπου οι πελάτες αφήνουν έξτρα χρήματα στο τραπέζι ή, αν θέλουν, τα προσθέτουν στο ποσό του λογαριασμού αν πληρώσουν με κάρτα–, η Tip Project προσπάθησε να εισάγει σε εστιατόρια και σε άλλες επιχειρήσεις το «Premium Japan Tip», ένα σύστημα κουπονιών στα οποία οι πελάτες μπορούσαν να συμπληρώσουν το όνομά τους, το όνομα του σερβιτόρου και το επιθυμητό ποσό φιλοδωρήματος.

Ωστόσο, σύμφωνα με τα μεταφρασμένα σχόλια που δημοσίευσε το Kotaku, η υποδοχή, στα social media τουλάχιστον, δεν ήταν καλή. «Αν οι άνθρωποι θέλουν να πληρώσουν [ένα φιλοδώρημα] είναι μια χαρά, αλλά γιατί αυτοί οι άσχετοι [στο Tip Project] μπαίνουν στη μέση;» έγραψε ένας χρήστης. «Αυτό δεν ταιριάζει στην Ιαπωνία» σχολίασε ένας άλλος.

Τελικά, φαίνεται ότι ο στόχος της λεγόμενης Tip Promotion Association (Ενωση Προώθησης Φιλοδωρήματος) του Καμογκασίρα, δηλαδή να προωθήσει αυθαίρετα την παροχή μετρητών σε επιλεγμένα επαγγέλματα (υπαλλήλους βεστιαρίων, οδηγούς ταξί και κομμωτές, αλλά όχι σε αεροσυνοδούς, οδηγούς λεωφορείων ή ειδικούς μεταμόσχευσης μαλλιών) απέτυχε, γράφει στους Financial Times ο Λίο Λούις.

Το σχέδιο, όσο σοβαρό και αν ήταν ή δεν ήταν, δεν προχώρησε, και τόσο η ιστοσελίδα του Tip Project όσο και η Ενωση δεν υπάρχουν πια. Στην ιαπωνική κουλτούρα παραμένει το φιλοδώρημα μόνο ως εξαίρεση: στα ryokan (παραδοσιακά ιαπωνικά πανδοχεία) και στην περίπτωση που κάποιος νιώσει ότι έχει βοηθηθεί πάρα πολύ, οπότε μπορεί να αφήσει ένα μικρό ποσό σε ένδειξη ευγνωμοσύνης. Ακόμη, σύμφωνα με τον Εθνικό Οργανισμό Τουρισμού της Ιαπωνίας, φιλοδώρημα δίνεται σε ιδιωτικό ξεναγό ή διερμηνέα, επαγγέλματα συνηθισμένα στη Δυτική κουλτούρα.

Ελευθερία ή… τσιγκουνιά;

Στην Ασία, γενικά, υπάρχει «λατρεμένη ελευθερία, σε σχέση με την ακραία, αμερικανικού τύπου τυραννία των φιλοδωρημάτων και την απαίσια συσσώρευση ενοχής και πίεσης που αυτή συνεπάγεται» γράφει ο Λίο Λούις. Η οικονομία της Ιαπωνίας δεν στερείται της ικανότητας επιβολής κρυφού κόστους στους καταναλωτές, αλλά υπερασπίστηκε ιδιαίτερα σθεναρά αυτή την ελευθερία. Η αντίστασή της είναι ένας επίκαιρος θρίαμβος λογικής και σθένους. Και ενδεχομένως τσιγκουνιάς.

Παραδόξως, σημειώνει ο Οφερ Αζάρ, καθηγητής Οικονομικών στο ισραηλινό πανεπιστήμιο Μπεν Γκουριόν της Νεγκέβ, σε μια δημοσίευσή του το 2020 με θέμα τα «Οικονομικά του Φιλοδωρήματος», οι ΗΠΑ ήταν κάποτε από την πλευρά της Ιαπωνίας όσον αφορά το φιλοδώρημα. Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο εξέχων οικονομολόγος και συνδικαλιστής Τζορτζ Γκάντον υποστήριξε ότι η όλη πρακτική του φιλοδωρήματος ήταν αποκρουστικά αντιαμερικανική και ίσχυε ενάντια στο υπερήφανο πνεύμα της εργασίας έναντι μισθού, σε αντίθεση με την «επίδειξη υπερβολικής κολακείας για χάρες». Πεπεισμένες γι’ αυτό, ορισμένες αμερικανικές Πολιτείες ψήφισαν νόμους κατά των φιλοδωρημάτων στις αρχές του 1900, προτού η χώρα αλλάξει και αποφασίσει οριστικά ότι το φιλοδώρημα ήταν μια απολύτως αμερικανική συνήθεια.

Λίγο περισσότερο από έναν αιώνα μετά, η κουλτούρα των φιλοδωρημάτων στις ΗΠΑ είναι ένα αδυσώπητο τέρας που, σύμφωνα με τον Αζάρ και άλλους, κοστίζει δεκάδες δισ. δολάρια μόνο στη βιομηχανία τροφίμων και ποτών, όπου συχνά αντιπροσωπεύει το μεγαλύτερο μέρος της αμοιβής των εργαζομένων, γράφει ο Λούις στους FT. Επίσης, εξαπλώνεται με τον πληθωρισμό και, όπως η απάτη και ο έρωτας, έχει χρησιμοποιήσει επιτυχώς την τεχνολογία ως φορέα για την επόμενη φάση της εξέλιξής της.

Καθώς οι online αγορές και πληρωμές έχουν κυριαρχήσει στις ΗΠΑ, η επιλογή και η προσδοκία για φιλοδώρημα έχουν περάσει και σε επιχειρήσεις που δεν είχαν επηρεαστεί προηγουμένως (ανθοπωλεία, παντοπωλεία), παρέχοντας στους πελάτες τη δυνατότητα επιλογής μεταξύ δύο κουμπιών: το ένα προσφέρει προεπιλεγμένο φιλοδώρημα 10-20% επί του ποσού της πληρωμής, ενώ το άλλο παρέχει την επιλογή «χωρίς φιλοδώρημα», προκαλώντας (εννοείται) αυτόματα ενοχές.

Το ενδιαφέρον χαρακτηριστικό του φιλοδωρήματος, υποστηρίζει ο Αζάρ, είναι ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο να εξηγηθεί από την οπτική γωνία ενός καταναλωτή, ο οποίος ενδιαφέρεται για το προσωπικό του όφελος. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η προσδοκία για καλύτερη μελλοντική υπηρεσία δεν είναι το κίνητρο που εύλογα οδηγεί  σε ψυχολογική και κοινωνική πίεση. Οταν δεν υπάρχει κοινωνικός κανόνας για φιλοδώρημα σε έναν συγκεκριμένο τύπο εργαζομένου ή ένα γνωστό αφήγημα για τις συνθήκες εργασίας (για παράδειγμα, ότι οι σερβιτόροι επιβιώνουν με φιλοδωρήματα), το να μη δώσεις φιλοδώρημα δεν οδηγεί σε ενοχή ή αμηχανία.

Υπάρχουν πολλές θεωρίες για το πώς αυτές οι ψυχολογικές και κοινωνικές πιέσεις συνδυάζονται για να δημιουργήσουν (ή να καταστείλουν μόνιμα) μια κουλτούρα φιλοδωρήματος, αλλά ο ιδιοκτήτης μιας αλυσίδας ιαπωνικών εστιατορίων την πλαισιώνει ως δείκτη διαφορετικής πίστης στον καπιταλισμό. Παρά την επιφανειακή τους πίστη στις δυνάμεις του καπιταλισμού, λέει, οι Αμερικανοί δίνουν φιλοδώρημα επειδή γνωρίζουν πολύ καλά ότι η δική τους εκδοχή του καπιταλισμού, αν δεν υπάρχει συμπλήρωμα, δεν δίνει μια δίκαιη αμοιβή για τις υπηρεσίες σε όλο το φάσμα των βιομηχανιών. Η Ιαπωνία, υποστηρίζει με προφανή κακία, πιστεύει ότι η δική της εκδοχή το κάνει ουσιαστικά.

Αν έχει δίκιο, τότε η πίστη στον καπιταλισμό από την ιαπωνική πλευρά (και η άρνησή της να αγκαλιάσει το φιλοδώρημα) έχει υποστεί μια ακραία και παρατεταμένη δοκιμασία: δεκαετίες στάσιμων μισθών που αντισταθμίζονται μόνο από μια συνοδευτική μάχη με τον αποπληθωρισμό. Η δοκιμασία θα μπορούσε, θεωρητικά, να γίνει ακόμα πιο αυστηρή.

Ο πληθωρισμός στην Ιαπωνία είναι πλέον απτός και, παρά την επιτυχία των εργαζομένων σε μεγάλες εταιρείες, που εξασφάλισαν εφέτος ιστορικές μισθολογικές αυξήσεις, η νίκη τους είναι απίθανο να επαναληφθεί στην τεράστια οικονομική ενδοχώρα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, γεγονός που θα μπορούσε να διευρύνει τις μισθολογικές διαφορές.

Τίποτε από αυτά, ωστόσο, δεν φαίνεται πιθανό να επηρεάσει τη συζήτηση, γράφει ο Λούις στους FT. Ο Γκάντον μπορεί να μην κέρδισε το επιχείρημα ότι το φιλοδώρημα είναι αντιαμερικανικό, αλλά και το Tip Project, μετά την αποτυχία του εγχειρήματός του, ανακάλυψε ότι σίγουρα δεν είναι ιαπωνικό.

Οσο για εμάς, η κουλτούρα του πουρμπουάρ ανεβοκατεβαίνει λες και είναι χρηματιστήριο. Το καλό είναι ότι δεν τσεπώνει όλα τα λεφτά ένας σερβιτόρος, για παράδειγμα· τα φιλοδωρήματα μπαίνουν σε ένα κοινό ταμείο και στο τέλος της ημέρας τα μοιράζονται μεταξύ τους όλοι οι εργαζόμενοι, ακόμη και της κουζίνας. Το κακό είναι ότι μερικές φορές οι ιδιοκτήτες της επιχείρησης τα θεωρούν δικά τους ή θέλουν και αυτοί το μερίδιό τους…

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News