Στις αρχές του 1900, στη Γαλλία, ο γιατρός Αλμπέρ Καλμέτ –σημαίνον στέλεχος του γαλλικού Ινστιτούτου Παστέρ– και ο κτηνίατρος Καμίγ Γκερέρ αναζητούσαν τον τρόπο μετάδοσης της άγριας φυματίωσης που σκότωνε τα βοοειδή. Για να τον βρουν, έπρεπε να καλλιεργήσουν το βακτήριο Mycobacterium bovis (M. bovis), που προκαλούσε τη νόσο. Το κατάφεραν, γράφει ο Guardian, χρησιμοποιώντας πατάτες μαγειρεμένες με χολή βοδιού και γλυκερίνη.

Στη διάρκεια των πειραμάτων με την καλλιέργεια αυτή οι δυο επιστήμονες παρατήρησαν ότι κάθε επόμενη γενιά βακτηρίων γινόταν λιγότερο μολυσματική. Υστερα από πολλαπλές καλλιέργειες, το βακτήριο όχι μόνο δεν προκαλούσε πια νόσο στα ζώα, αλλά ουσιαστικά τα προστάτευε από τη φυματίωση.

Αυτή ήταν η αρχή για ένα σωτήριο εμβόλιο το οποίο έχει ήδη εισέλθει στον δεύτερο αιώνα χρήσης. Υστερα από 13 χρόνια ερευνών και πειραμάτων, οι Καλμέτ και Γκερέρ δοκίμασαν για πρώτη φορά το εμβόλιο κατά της φυματίωσης σε ένα βρέφος που η μητέρα του είχε μολυνθεί (και πεθάνει) από τον βάκιλο του Κοχ. Από εκείνο το μωρό μέχρι σήμερα, το εμβόλιο BCG (Bacille Calmette-Guérin – BCG) έχει σώσει εκατομμύρια ζωές… και συνεχίζει.

Στον δεύτερο αιώνα της ζωής του το BCG μελετάται πλέον ως προστατευτικό μέσο για μια ακόμη νόσο που δεν είναι μεταδοτική, αλλά ως σήμερα παραμένει ανίατη: τη νόσο Αλτσχάιμερ. Την ευεργετική δράση του εμβολίου κατά της συχνότερης μορφής άνοιας υποστηρίζουν μια σειρά από μελέτες, και αν τα πρώιμα αποτελέσματα γίνουν οριστικά, η επιστημονική κοινότητα θα μπορούσε να αποκτήσει ένα από τα φθηνότερα και πιο αποτελεσματικά όπλα στον αγώνα κατά της άνοιας.

Σύμφωνα με δεδομένα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, τα οποία επικαλείται ο Guardian, οι ασθενείς με άνοια ξεπερνούν τα 55 εκατομμύρια, με 10 εκατομμύρια νέες διαγνώσεις κάθε χρόνο. Η νόσος Αλτσχάιμερ είναι μακράν η πιο κοινή μορφή άνοιας. Κύριο χαρακτηριστικό της είναι η συγκέντρωση της πρωτεΐνης που ονομάζεται β-αμυλοειδές σε πλάκες στον εγκέφαλο. Οι πλάκες αυτές καταστρέφουν τους νευρώνες και τις συνάψεις, με αποτέλεσμα τη σταδιακή απώλεια διανοητικών λειτουργιών.

Μέχρι σήμερα παραμένει μυστήριο το τι ακριβώς προκαλεί την ανάπτυξη και συσσώρευση πλακών αμυλοειδούς. Οπως γράφει ο Guardian, στην προσπάθειά τους να εξηγήσουν τα αίτια της Αλτσχάιμερ, κάποιοι επιστήμονες εμπλέκουν και το ανοσοποιητικό σύστημα. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή,  όσο είμαστε νέοι, η άμυνα του οργανισμού μας είναι αρκετά ισχυρή ώστε να αποτρέπει την εισβολή παθογόνων στον εγκέφαλο. Η δυνατότητα αυτή φθίνει καθώς περνούν τα χρόνια.

Υπάρχει λοιπόν μια θεωρία που λέει ότι το αμυλοειδές παράγεται ως προσωρινή άμυνα για να εξουδετερώσει επικίνδυνους «εισβολείς». Στη συνέχεια η πρωτεΐνη καταστρέφεται από το αμυντικό σύστημα του εγκεφάλου. Ο «καθαρισμός» του αμυλοειδούς αποτυγχάνει στους ασθενείς με Αλτσχάιμερ, με αποτέλεσμα τη συσσώρευση πλακών αμυλοειδούς.

Εάν αυτή η θεωρία είναι σωστή, οι προσπάθειες ενίσχυσης της συνολικής λειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος θα μπορούσαν να αποτρέψουν την ανάπτυξη της νόσου.

Πώς βοηθάει το BCG

Σε αυτό το σημείο μπαίνει στο κάδρο το εμβόλιο BCG, το οποίο φαίνεται να ωφελεί συνολικά – και όχι μόνο στην πρόληψη της φυματίωσης. Σε μια πρόσφατη κλινική δοκιμή, τα αποτελέσματα της οποίας δημοσιεύθηκαν στο διεθνές περιοδικό Cell, έλληνες επιστήμονες διαπίστωσαν ότι το BCG μπορεί να μειώσει έως και 50% τις πιθανότητες λοίμωξης σε ηλικιωμένους.

«Επιδημιολογικά δεδομένα επιβεβαιώνουν την προστατευτική δράση του εμβολίου στα παιδιά. Συνολικά, και όχι μόνο σε σχέση με τη φυματίωση, το BCG συμβάλλει στη μείωση της παιδικής θνησιμότητας, προστατεύοντας από τον κίνδυνο  εμφάνισης νεογνικής σήψης και λοιμώξεων της αναπνευστικής οδού. Η προστατευτική αυτή δράση παρατηρείται και σε εφήβους και ηλικιωμένους. Στη δική μας μελέτη, η συχνότητα λοίμωξης του αναπνευστικού ήταν σημαντικά χαμηλότερη στα ηλικιωμένα άτομα που εμβολιάστηκαν με BCG, σε σύγκριση με τους μη εμβολιασμένους συμμετέχοντες» αναφέρουν στην εργασία τους οι έλληνες γιατροί.

Οπως αναφέρει ο Guardian, το BCG περιλαμβάνεται και στο πρωτόκολλο αντιμετώπισης του καρκίνου της ουροδόχου κύστης. Μόλις χορηγηθεί το εξασθενημένο βακτήριο, ενεργοποιεί το ανοσοποιητικό σύστημα ώστε να «επιτεθεί» στον όγκο.

Καλός «ενισχυτής» για το ανοσοποιητικό

Ολα αυτά πιστεύεται ότι προκύπτουν από μια διαδικασία που ονομάζεται «εκπαίδευση ανοσίας». Μετά τη χορήγηση του BCG, ενεργοποιείται η παραγωγή κυτοκινών – πεπτιδίων που ενισχύουν όλα τα συστήματα άμυνας, συμπεριλαμβανομένων των λευκών αιμοσφαιρίων. Ως αποτέλεσμα, το σώμα καταφέρνει να ανταποκριθεί πιο αποτελεσματικά σε μια απειλή – είτε πρόκειται για παθογόνο που εισβάλλει στον οργανισμό, είτε για μεταλλαγμένο κύτταρο που τείνει να αναπτυχθεί ανεξέλεγκτα. «Μπορούμε να το παρομοιάσουμε με την αναβάθμιση του συστήματος ασφαλείας ενός κτιρίου» λέει στον Guardian ο Μαρκ Γουάινμπεργκ, ερευνητής της νόσου Αλτσχάιμερ στο Γενικό Νοσοκομείο της Μασαχουσέτης, στη Βοστώνη.

Οι επιστήμονες θεωρούν ότι η ενίσχυση της άμυνας με το BCG μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο της νόσου του Αλτσχάιμερ με δύο τρόπους: αποτρέποντας την είσοδο παθογόνων στο σύστημα του εγκεφάλου και βελτιώνοντας το «καθάρισμα» του αμυλοειδούς. Οι απόψεις αυτές υποστηρίζονται από μελέτες σε πειραματόζωα, που έδειξαν μείωση της φλεγμονής στον εγκέφαλο μετά τη χορήγηση του εμβολίου κατά της φυματίωσης.

Είναι πράγματι αποτελεσματικό;

Για να διερευνήσουν αντίστοιχη δράση του εμβολίου στον άνθρωπο, ο Οφερ Γκόφριτ από το Ιατρικό Κέντρ του Πανεπιστημίου Hadassah-Hebrew στην Ιερουσαλήμ και οι συνεργάτες του συνέλεξαν δεδομένα για 1.371 ασθενείς με καρκίνο της ουροδόχου κύστης, ορισμένοι από τους οποίους είχαν λάβει BCG ως μέρος της θεραπείας και κάποιοι άλλοι όχι. Η ομάδα διαπίστωσε ότι από τους ασθενείς που είχαν λάβει το εμβόλιο, 2,4% ανέπτυξαν Αλτσχάιμερ τα επόμενα χρόνια, έναντι 8,9% όσων δεν είχαν λάβει το εμβόλιο.

Σε παρόμοια συμπεράσματα κατέληξε και η ομάδα του Γουάινμπεργκ στη Μασαχουσέτη όταν μελέτησε τα δεδομένα 6.500 ασθενών με καρκίνο της ουροδόχου κύστης. Στη μελέτη αυτή, γράφει ο Guardian, επιλέχθηκαν προσεκτικά οι ασθενείς που ακολούθησαν θεραπεία με BCG, ώστε τα δημογραφικά χαρακτηριστικά τους (ηλικία, φύλο κ.λπ.), αλλά και το ιστορικό τους, να ταιριάζουν με εκείνους που δεν είχαν λάβει το εμβόλιο. Και εδώ το BCG μείωσε σημαντικά τις πιθανότητες άνοιας.

Το επίπεδο προστασίας ποικίλλει μεταξύ των μελετών, με μια πρόσφατη μετα-ανάλυση να δείχνει μέση μείωση του κινδύνου κατά 45%, ενώ όλες οι σχετικές μελέτες αφορούν ασθενείς με καρκίνο της ουροδόχου κύστης.

Χρειάζεται ακόμη πολλή ερευνητική δουλειά για να επιβεβαιωθεί η προστασία του γενικού πληθυσμού. Θα μπορούσαν να συγκριθούν όσοι έκαναν το εμβόλιο BCG κατά την παιδική ηλικία με αυτούς που δεν το είχαν κάνει. Αλλά η δράση του εμβολίου μπορεί να εξασθενήσει με το πέρασμα του χρόνου και πολύ πριν οι άνθρωποι κινδυνέψουν από Αλτσχάιμερ.

Ισχύει και για άλλα εμβόλια;

Μπορεί, ωστόσο, να μελετηθεί η επίδραση άλλων εμβολίων που χορηγούνται σε μεγάλη ηλικία. Το BCG θεωρείται ότι παρέχει την πιο ισχυρή ανοσολογική εκπαίδευση, αλλά αυτό θα μπορούσαν να το πετύχουν –έστω και σε μικρότερο βαθμό– και άλλα εμβόλια. Ο Νίκολα Βερονέζε, ερευνητής Γηριατρικής στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμο, στην Ιταλία, και οι συνεργάτες του ανέλυσαν πρόσφατα τα αποτελέσματα εννέα μελετών και συσχέτισαν το εμβόλιο της γρίπης με 29% μειωμένο κίνδυνο άνοιας. «Δύο από αυτές τις μελέτες συσχέτισαν την προστασία ακόμη και με τον αριθμό δόσεων του εμβολίου» ανέφερε στον Guardian ο Βερονέζε.

Ακόμη, όμως, δεν υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις, αφού δεν υπάρχει τυχαιοποιημένη μελέτη στην οποία μια ομάδα ελέγχεται έναντι μιας άλλης (με το δραστικό και το εικονικό εμβόλιο). Εξάλλου, επειδή η άνοια αναπτύσσεται αργά, θα έπρεπε να συλλεχθούν πολυετή δεδομένα για να αποδειχθεί εάν το BCG –ή οποιοδήποτε άλλο εμβόλιο– προσφέρει την αναμενόμενη προστασία από την άνοια.

Η επιστημονική κοινότητα που ασχολείται με τη νόσο Αλτσχάιμερ ελπίζει ότι το θέμα θα ερευνηθεί περισσότερο. Θα ήταν κρίμα να πάει χαμένο ένα τόσο φθηνό και παγκοσμίως προσβάσιμο «όπλο», έστω και αν παρείχε μικρή προστασία.

Η άνοια με δυο λόγια

Eνας στους πέντε ανθρώπους άνω των 65 ετών εμφανίζει νοητικά προβλήματα. Περίπου 7,5% πάσχουν από άνοια και περίπου 13% από ήπια νοητική διαταραχή (που συχνά αποτελεί προστάδιο της άνοιας). Υπάρχουν πολλά άλλα είδη άνοιας, αλλά το 70% αυτών αφορούν τη νόσο Αλτσχάιμερ. Με αυτόν τον υπολογισμό, στην Ελλάδα οι ανοϊκοί ασθενείς υπολογίζονται σε 160.000 και όσοι έχουν ήπιες νοητικές διαταραχές σε περίπου 230.000.

Οι πρώτες βλάβες στον εγκέφαλο εξαιτίας της Αλτσχάιμερ συμβαίνουν έως και 20 χρόνια πριν εμφανιστούν τα πρώτα συμπτώματα της νόσου.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News