Διαβάζω για τα 180 χρόνια του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Πιάνω ίσως το πιο αμφιλεγόμενο κομμάτι της ιστορίας του, τη στάση του στο γλωσσικό ζήτημα, τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Ενα από τα πολύ λίγα πρόσωπα του Πανεπιστημίου που αντιστάθηκαν στην επίσημη γραμμή του ιδρύματος, την υπεράσπιση της καθαρεύουσας δηλαδή, και τις σαρωτικές εκκαθαρίσεις ήταν ο Κωστής Παλαμάς.

Ο κορυφαίος ποιητής δεν αποπέμφθηκε ποτέ από την τιμητική θέση του γενικού γραμματέα του ιδρύματος, ούτε για τα ποιήματα που έγραφε στη δημοτική (π.χ. «Το χαίρε της τραγωδίας») ούτε για την ανοικτή επιστολή που υπέγραψε ευθαρσώς υπέρ της δημοτικής το 1909. Αλλά το 1911 τιμωρήθηκε από το υπουργείο Παιδείας με μηνιαία προσωρινή απόλυση. Στο κλίμα που δημιούργησε η συζήτηση για το νέο σύνταγμα, ο Παλαμάς «απειλήθηκε με χειροδικία από κάποιους φοιτητές». Το ξαναδιαβάζω. Ο Παλαμάς απειλήθηκε από φοιτητές επειδή υπερασπίστηκε την καθιέρωση της δημοτικής. Πώς;

Ποιοι ήταν οι φοιτητές του ΕΚΠΑ το 1911; Σε αριθμό ήταν μόλις 839, είχαν επανέλθει στα προ του κρίσιμου 1897 επίπεδα. Οι περισσότεροι σπούδαζαν στη Νομική Σχολή, αρκετοί στην Ιατρική, την Οδοντοϊατρική, τη Φαρμακευτική και τη Φιλοσοφική, λιγότεροι στη Θεολογική και τη Φυσικομαθηματική Σχολή.

Πολλοί είχαν έρθει από την επαρχία στην Αθήνα για να σπουδάσουν στο μοναδικό πανεπιστήμιο της χώρας (μέχρι το 1927 που ιδρύθηκε της Θεσσαλονίκης). Δεν είχαν δώσει εισαγωγικές εξετάσεις, αρκούσε το απολυτήριο του Γυμνασίου (μέχρι το 1922), αλλά, πέρα από το νοίκι τους, επιβαρύνονταν με εκπαιδευτικά τέλη. Συνδέθηκαν άμεσα με τον νέο τους ζωτικό χώρο. Ενθουσιάζονταν που περπατούσαν στην άσφαλτο και όχι σε χωματόδρομους. Πήγαιναν (στα πρώτα) σινεμά, θέατρο, ντύνονταν πιο ανάλαφρα απ’ ότι στο χωριό τους.

Τα τμήματα του ΕΚΠΑ σταδιακά πολλαπλασιάζονταν, το ίδιο και τα κτίριά του, οι φοιτητές αποκτούσαν κύρος, διεκδικούσαν τα δικαιώματά τους, μάχονταν υπέρ ή κατά συγκεκριμένων ατόμων του διδακτικού προσωπικού και, με την άδεια του πρύτανη, άρχισαν να ιδρύουν φοιτητικές ενώσεις και σωματεία. Τότε άρχισε ο φοιτητικός συνδικαλισμός, οι συνελεύσεις και οι παρατάξεις όπως τις ξέρουμε σήμερα.

Αλλά έπρεπε να περάσουν αρκετά χρόνια μέχρι να ακουστούν σε αυτές τις συνελεύσεις και στα ίδια αμφιθέατρα προοδευτικές κι αριστερές ιδέες. Μέχρι τον Μεσοπόλεμο οι φοιτητές ήταν βαθιά συντηρητικοί, ήταν κατ’ εξοχήν εκπρόσωποι του εθνικισμού.

Δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Το ίδρυμα γεννήθηκε το 1837, σχεδόν μαζί με το νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Ηρθε την κατάλληλη στιγμή για να καλύψει τα κενά του, να στελεχώσει την κρατική μηχανή, να δημιουργήσει υπηρεσίες που λειτουργούν μέχρι σήμερα (ΕΥΠ, Αστεροσκοπείο κ.λπ.). Το ΕΚΠΑ διευρύνθηκε μαζί με τα φυσικά σύνορα της χώρας και οι πανεπιστημιακές αξίες συνδέθηκαν με τα μεγαλοϊδεατικά οράματα της εποχής.

Και το κύρος των φοιτητών ανακτήθηκε βασικά μέσα από τη συμμετοχή τους στον αντιδυναστικό αγώνα. Η πρώτη φορά που αναδείχθηκε η δυναμική παρουσία των φοιτητών στην κοινωνική ζωή ήταν όταν με τη συμβολή τους επιτεύχθηκε η έξωση του Οθωνα, το 1862.

Μέσα σε λίγους μήνες, με ψήφισμα που εξέδωσε η προσωρινή κυβέρνηση, το φοιτητικό σώμα απέκτησε όπλα! Συγκροτήθηκε η Πανεπιστημιακή Φάλαγγα, ως μέρος της πολιτοφυλακής για την τήρηση της τάξης και την αντιμετώπιση των υπερασπιστών της μοναρχίας. Ηταν το πρώτο και μοναδικό οπλισμένο φοιτητικό σώμα, κάτι που λίγα χρόνια νωρίτερα θα έμοιαζε με φάρσα. Τα όπλα και οι «μονομαχίες τιμής» -λατρεμένη συνήθεια των νέων- απαγορεύονταν ρητά στον αρχικό Κανονισμό του πανεπιστημίου, το 1837.

Το 1862, όμως, το κράτος εμπιστεύτηκε τους φοιτητές με όπλα, επειδή, σε μία κρίσιμη περίοδο για τη χώρα και την εθνική ταυτότητα, με αυτόν τον τρόπο ήθελε να ενισχύσει (υπό τον έλεγχό του, πάντα) τα μεγαλοϊδεατικά οράματά τους. Οι στρατιωτικές ασκήσεις και η οπλασκία έγιναν μέρος του εκπαιδευτικού προγράμματος -το ίδιο συνέβη και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες εκείνη την περίοδο. «Η στρατιωτική εκπαίδευση έχριζε πλέον τους ίδιους πρωταγωνιστές των πολεμικών αγώνων για την εκπλήρωσή των μεγαλοϊδεατικών οραμάτων», σημειώνουν στο βιβλίο «Το Πανεπιστήμιο Αθηνών και η Ιστορία του», οι συγγραφείς Κώστας Γαβρόγλου, Βαγγέλης Καραμανωλάκης και Χάιδω Μπάρκουλα. Στόχος του πανεπιστημίου, δηλαδή, ήταν και η συγκρότηση του πολίτη-στρατιώτη.

Παρά τα αιτήματα των φοιτητών, η Φάλαγγα διαλύθηκε οριστικά το 1878, όταν ψηφίστηκε νόμος για την υποχρεωτική στράτευση. Εκτοτε οι φοιτητές άρχισαν να διοχετεύουν τη δύναμη που απέκτησαν για να διεκδικήσουν -πιο οργανωμένα σε σχέση με τις κινητοποιήσεις των προηγούμενων ετών- τα δικαιώματά τους. Δικαίωμά τους ήταν η δωρεάν φοίτηση, δηλαδή η κατάργηση των τελών που επιβλήθηκαν μετά το «δυστυχώς επτωχεύσαμεν» του Χαρίλαου Τρικούπη. Γι’ αυτό το δικαίωμα διοργανώθηκαν τα πρώτα μεγάλα φοιτητικά συλλαλητήρια το 1893 και κάπως έτσι ιδρύθηκαν και οι πρώτες πανεπιστημιακές εφημερίδες (Εθνική Ελπίδα και Πανεπιστήμιον). Αλλά δεν αγωνίστηκαν μόνο για τη δωρεάν παιδεία.

Οι φοιτητές κινητοποιήθηκαν, πολλές φορές, για την απομάκρυνση μεμονωμένων προσώπων του πανεπιστημίου που είτε ήταν υπερβολικά αυστηροί και επικίνδυνοι ως προς τις απόψεις τους για τον αριθμό φοιτητών (ο Νικόλας Σαρίπολος απολύθηκε το 1875), είτε ήταν «άθεοι» και «οπαδοί του οθωμανικού καθεστώτος» (ο Δημήτρης Βερναρδάκης παραιτήθηκε το 1869) είτε ήταν προσβλητικοί και αυταρχικοί απέναντι στους σπουδαστές (Ιούλιος Γαλβάνης). Ακόμη και η θέσπιση του υποχρεωτικού μαθήματος της Σουηδικής Γυμναστικής -αντί για τη στρατιωτική γυμναστική- τους ώθησε στους δρόμους.

Και φυσικά κινητοποιήθηκαν -γρηγορότερα οι φοιτητές της Φιλοσοφικής Σχολής- για το γλωσσικό ζήτημα. Πρωτοστάτησαν στον αγώνα του Πανεπιστημίου κατά της καθιέρωσης της δημοτικής γλώσσας και των εκπαιδευτικών βενιζελικών μεταρρυθμίσεων γενικότερα όχι ως -ή όχι απλώς ως- υποχείρια μιας μερίδας του καθηγητικού σώματος. «Η γνώση της καθαρεύουσας προσέδιδε κύρος στον φοιτητή τότε», εξηγεί ο κ. Καραμανωλάκης, επίκουρος καθηγητής Θεωρίας και Ιστορίας της Ιστοριογραφίας στο ΕΚΠΑ και πρόεδρος Διοικούσας Επιτροπής του Ιστορικού Αρχείου ΕΚΠΑ. «Ηταν ένα στοιχείο που θα εξασφάλιζε για τους ίδιους ένα επάγγελμα».

Γι’ αυτό και οι φοιτητές, μαζί με την Ιερά Σύνοδο, τη Θεολογική Σχολή και την αντιπολίτευση του Θεοδώρου Δηλιγιάννη, αντέδρασαν εμφατικά όταν η εφημερίδα Ακρόπολις άρχισε να δημοσιεύει στη «συντηρητική νεοελληνική» τα Ευαγγέλια, το 1901.

Γι’ αυτό και ακόμη και μετά τη διακοπή της μετάφρασης, στις 7 Νοεμβρίου του ίδιου έτους πρώτοι απ’ όλους οι φοιτητές κατέβηκαν στους δρόμους, στους Στύλους του Ολυμπίου Διός ζητώντας να αφοριστούν οι πρωταίτιοι, με αποτέλεσμα τελικά να σημειωθούν συγκρούσεις και να σκοτωθούν τουλάχιστον οκτώ φοιτητές, να τραυματιστούν περίπου 70 και να συλληφθούν 22.

Γι’ αυτό έφτασε στο σημείο να απολογηθεί στους φοιτητές η Ακρόπολις. Η εφημερίδα παραμένει «πολέμιος ἀμείλικτος παντὸς φρονοῦντος ἀντεθνικῶς καὶ ἀτίμως ὅτι τὸ Εὐαγγέλιον δὲν πρέπει νὰ ἀναγιγνώσκεται ἐν ταῖς εκκλησίαις εἰς ἄλλην τινὰ γλῶσσαν πλὴν ἐκείνης εἰς τὴν ὁποίαν ἐγράφη ὑπὸ τῶν Θεοπνεύστων ἀνδρῶν», έγραφε το άρθρο. Γι’ αυτό στις διαδηλώσεις οι ίδιοι φοιτητές φώναζαν «κάτω ο Παλαμάς».

Γιατί μαζί με τη σταδιακή αύξηση των φοιτητών, πολλαπλασιάζονταν οι ανησυχίες σχετικά με τις δυνατότητες μελλοντικής αποκατάστασης. Και μπροστά στην αβεβαιότητα για το επαγγελματικό τους μέλλον, οι φοιτητές έπρεπε να εναποθέσουν τις ελπίδες τους σε αυτό που μέχρι τότε τους έδινε ένα αίσθημα ασφάλειας, αυτό που πίστευαν ότι θα τους ξεχώριζε από τους υπόλοιπους και θα τους βοηθούσε να βρουν μία θέση εργασίας, την καθαρεύουσα.

Σήμερα; Την τελευταία επταετία ζούμε την κατάρρευση του ιδρυτικού μύθου της νεοελληνικής ανώτατης εκπαίδευσης, ότι δηλαδή ένα πτυχίο συνεπάγεται με μία θέση εργασίας. Σήμερα ο φοιτητής πρέπει να δώσει ό,τι μπορεί και όσο πιο γρήγορα μπορεί στις σπουδές του, αλλά χωρίς την εγγύηση της επαγγελματικής αποκατάστασης. Δεν έχει το κουράγιο να βγει στους δρόμους. Κι όμως, ίσως μπορεί να βασίσει την ελπίδα του σε μία ιστορία 180 χρόνων…

---

*Με πληροφορίες από τα βιβλία:

«Το Πανεπιστήμιο Αθηνών και η Ιστορία του», των Κώστα Γαβρόγλου, Βαγγέλη Καραμανωλάκη και Χάιδω Μπάρκουλα, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2016

«Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα», του Κώστα Λάππα εκδ. Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, 2004

Το απόγευμα της Τετάρτης, στις 19.00, πραγματοποιήθηκε η επίσημη τελετή του εορτασμού των 180 χρόνων από την ίδρυση του ΕΚΠΑ, στη Μεγάλη Αίθουσα (Πανεπιστημίου 30). Ομιλία εκφώνησε και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Προκόπης Παυλόπουλος.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News