Μετά από μήνες μελέτης για το διδακτορικό της, η Μάρθα Μπέιλες έκανε μια σημαντική ανακάλυψη, ερευνώντας μεσαιωνικά κείμενα στα οποία υπήρχαν μερικά από τα πρώτα αστεία, που γράφτηκαν στα λατινικά από καθολικούς μελετητές (μερικά άνω των 1.000 ετών). Λίγα από αυτά είχαν μεταφραστεί στα αγγλικά στο παρελθόν, ωστόσο πολλά ακόμα εξακολουθούσαν να είναι αστεία, μερικά, μάλιστα, την έκαναν να γελάσει δυνατά.

Και λίγο αργότερα, διαβάζοντας το «Truly Tasteless Jokes 3», δημοφιλή ανθολογία με ανέκδοτα που κυκλοφόρησε το 1983, έμεινε έκπληκτη όταν βρήκε, σχεδόν απαράλλαχτο, ένα αστείο που είχε μεταγράψει την προηγούμενη ημέρα. Το παλιό αστείο, γράφει ο Ματ Κένιον στο BBC, ξεκινάει κάπως έτσι: «Δύο άντρες περπατούσαν σε έναν δρόμο συζητώντας. “Τι νομίζεις”, λέει ένας, “Τι είναι πιο διασκεδαστικό, η αφόδευση ή το σεξ;”». Ο Κένιον «γλυτώνει» τους αναγνώστες του από τις λεπτομέρειες, που ακολουθούν, καθώς είναι κάπως αγενείς με τα σημερινά πρότυπα, αλλά αναφέρει ότι οι δύο τύποι ζητούν τη συμβουλή μιας εργάτριας του σεξ.

Στη Μπέιλες έκανε εντύπωση ότι το αστείο εξακολούθησε να μοιράζεται μέσα από μια προφορική κουλτούρα αφήγησης ανέκδοτων· ξεκινώντας από το λατινικό κείμενο έφθασε στο σύγχρονο ανέκδοτο, χωρίς να χρειάζεται να γραφτεί κάπου για αιώνες στο ενδιάμεσο. Είναι ξεκάθαρο ότι υπάρχει κάτι σε αυτό το αστείο, που έχει διατηρηθεί μέχρι τις μέρες μας, έστω κι αν είναι χαζό με τα σημερινά πρότυπα. Τι είναι άραγε αυτό που εξακολουθεί να γαργαλάει το κοινό τόσους αιώνες, τώρα; Κάποια σύγχρονα ανέκδοτα θα είναι, άραγε, αστεία για μερικές χιλιάδες χρόνια ακόμα;

Φαίνεται ότι υπάρχουν αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά ακόμη και στα πιο πρώιμα γραπτά ανέκδοτα, γράφει ο Ματ Κένιον στο BBC. Το Εθνικό Δημόσιο Ραδιόφωνο (NPR) στις ΗΠΑ υπέθεσε το 2016 ότι το παλαιότερο καταγεγραμμένο αστείο είναι από την Εποχή του Χαλκού στη Σουμερία (πολιτισμός της Μεσοποταμίας που χρονολογείται το 3300-1200 π.Χ.): «Τι δεν έχει συμβεί ποτέ προ αμνημονεύτων χρόνων; Μια νεαρή σύζυγος δεν έκλασε στην αγκαλιά του συζύγου της»…

Οι χοντράδες έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα

Περιττό να πούμε ότι αυτό το αστείο δεν θα γέμιζε σήμερα μια κωμική παράσταση. Ωστόσο, είναι εντυπωσιακό ότι το πρώτο αστείο, που καταγράφηκε αφορά το χιούμορ της τουαλέτας. Η κωμική προσήλωση στο χονδροειδές, σωματικό και καθαρό σκατολογικό χιούμορ δεν είναι σύγχρονη εφεύρεση, αντίθετα είναι κοινή στο χιούμορ διαφορετικών πολιτισμών και εποχών.

«Τα πρώτα αστεία ήταν βρώμικα. Οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να τους αντισταθούν», λέει στο BBC η Μάρθα Μπέιλες, τώρα διευθύντρια του τμήματος Λαογραφίας και Δημόσιου Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο του Ορεγκον, η οποία έχει γράψει μια σειρά από βιβλία για την πρώιμη κωμωδία.

Οι πορδές, για παράδειγμα, είναι αστείες  γιατί δείχνουν την «ανεξέλεγκτη σωματικότητά μας», λέει η Ανου Κόρχονεν, καθηγήτρια πολιτισμικών σπουδών από το Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι στη Φινλανδία, σε συνέντευξή της στο πανεπιστημιακό περιοδικό. Και προσθέτει ότι ο ρόλος τους στα πρώιμα αστεία ήταν να αντιπροσωπεύουν την κοινή μας ανθρωπιά και την ισότητα των ανθρώπων. Ο μετεωρισμός (αέρια στομάχου – εντέρου) μας επηρεάζει όλους, κανείς δεν μπορεί να το αποφύγει.

Μερικοί ερευνητές υποθέτουν ότι επειδή το χιούμορ μας ενώνει, μπορεί να έχει εξελικτικό σκοπό. Ισως η ικανότητά μας να αντιμετωπίζουμε άσχημες καταστάσεις μάς βοηθά να τις ξεπερνάμε· γελώντας  όλοι μαζί, μπορέσαμε να ενισχύσουμε τους κοινωνικούς μας δεσμούς, γράφουν σε παλιότερη δημοσίευσή τους για το χιούμορ οι Τζόζεφ Πολιμένι και Τζέφρι Ράις. Ορισμένοι μελετητές επισημαίνουν, μάλιστα, την ύπαρξη συμπεριφορών, που μοιάζουν με πειράγματα σε πρωτεύοντα θηλαστικά όπως οι χιμπατζήδες, ως απόδειξη μιας πρώιμης εξελικτικής προέλευσης του χιούμορ στους ανθρώπους. Τα ζώα σε αιχμαλωσία, όμως, θα μπορούσαν να αντιγράφουν συμπεριφορές, που έχουν δει σε εμάς.

Ωστόσο, δεν μεταφράζονται καλά όλα τα αγενή αστεία των διαφόρων πολιτισμών. Ο Πίτερ ΜακΓκρόου, καθηγητής μάρκετινγκ και ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κολοράντο στο Μπόλντερ, εξηγεί στο BBC ότι οι πολιτισμικοί κανόνες ποικίλλουν πάρα πολύ, και το να βρεις ένα αστείο που μπορεί να προκαλεί τα γέλια παγκοσμίως είναι πρόκληση. Για παράδειγμα το ρέψιμο: «Σε ορισμένες κουλτούρες, το να ρεύεσαι στο τραπέζι είναι πολύ προσβλητικό. Εάν το κάνει το παιδί σας, μπορεί να γελάσετε επειδή δεν το ξέρει. Σε άλλους πολιτισμούς, όμως, μπορεί να σημαίνει “Ευχαριστώ, αυτό ήταν ένα υπέροχο γεύμα”», λέει.

Την περίοδο του Μεσαίωνα, πολλά αστεία ήταν τόσο αγενή, που μπορεί να υποθέσει κανείς ότι προέρχονταν από άθλια πανδοχεία και «ανθυγιεινές» κοινωνικές ομάδες, πράγμα που όμως δεν ισχύει: «Παλιά πίστευαν ότι υπήρχε το επίσημο επίπεδο της [Καθολικής] Εκκλησίας, που ήταν πολύ ευγενικό και αξιοπρεπές, και αστεία έκαναν οι άνθρωποι [στη γενική κοινωνία], αλλά ερευνώντας περισσότερο, ανακαλύπτεις ότι σημαντικοί άνθρωποι έκαναν αστεία επίσης», λέει η Μπέιλες.

Η Μάρθα Μπέιλες ανακάλυψε ότι πολλά από τα παλαιότερα γραπτά ανέκδοτα γράφτηκαν στα περιθώρια περίτεχνων πρώιμων αντιτύπων της Βίβλου στα Λατινικά. Ακόμη και σε μια κουλτούρα, όπου μόνο οι ακαδημαϊκές και θρησκευτικές ελίτ μπορούσαν να διαβάζουν και να γράφουν, οι πρώτοι λόγιοι της Εκκλησίας διασκέδαζαν ο ένας τον άλλον με βρώμικα σχόλια.

Τα αστεία στην εποχή των παντοδύναμων μοναρχών του Μεσαίωνα ήταν, βέβαια, μια ριψοκίνδυνη υπόθεση. Η Μπέιλες αφηγείται μια ιστορία όπου ένα αστείο προκάλεσε προβλήματα με τον άγγλο βασιλιά Ριχάρδο Α’: «Ο βασιλιάς, έξαλλος, κάλεσε δύο άντρες που τον ειρωνεύτηκαν όταν μέθυσαν σε ένα γλέντι. Είναι σαφές ότι επρόκειτο να τους βρει μεγάλη συμφορά, αλλά τότε ένας από τους δύο είπε, “Μπορεί να τα είπαμε αυτά τα πράγματα, αλλά δεν ήταν τίποτα σε σχέση με αυτά, που θα λέγαμε αν δεν είχε τελειώσει το κρασί!”».

Και γλύτωσαν, ενώ «αν δεν είχαν καταλήξει σε μια τόσο πνευματώδη απάντηση, η μοίρα τους θα ήταν πράγματι τρομερή», παρατηρεί η Μπέιλες.

Σήμερα, μπορεί να υπάρχει λιγότερος κίνδυνος από έναν θυμωμένο μονάρχη, αλλά η δεξιότητα κάποιου κωμικού να «διαβάζει» το κοινό του εξακολουθεί να παίζει σημαντικό ρόλο. Ο Πίτερ ΜακΓκρόου λέει ότι τα αποτελεσματικά αστεία είναι πάντα μια «καλοήθης παραβίαση» και πράξη εύθραυστης ισορροπίας μεταξύ του πολύ απαλού και του υπερβολικά ακραίου, με σκοπό να προκαλέσει γέλιο και αηδία ταυτόχρονα, κάτι που ίσως εξηγεί γιατί το χονδροειδές θέμα εμφανίζεται τόσο συχνά.

Ας μην ξεχνάμε, εξάλλου, ότι από τον 5ο αιώνα π.Χ ο Αριστοφάνης, από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της αρχαίας αθηναϊκής κωμωδίας, τα έργα του οποίου παραμένουν αθάνατα μέχρι σήμερα,  συνδυάζει το γέλιο και τον τρόμο σε σοφές αναλογίες.

Αυτή η ισορροπία -όταν δεν υπάρχει- εξηγεί επίσης «το πώς μπορεί να αποτύχει ένα αστείο», προσθέτει ο ΜακΓκρόου, «Μπορεί να είναι πολύ καλοήθες και πολύ βαρετό, όπως το αστείο ενός παιδιού ή υπερβολικά παραβιαστικό, υπογραμμίζοντας πόσο ευαίσθητο είναι το να λες αστεία επειδή είναι πιο εύκολο να αποτύχεις παρά να πετύχεις», εξηγεί ο αμερικανός καθηγητής. Με απλά λόγια, το να λες ανέκδοτα είναι σοβαρή υπόθεση και απαιτεί ισχυρή ικανότητα κατανόησης του κοινού.

Τα αποτελεσματικά αστεία είναι μια πράξη εύθραυστης ισορροπίας μεταξύ του πολύ απαλού και του υπερβολικά ακραίου, με σκοπό να προκαλέσει γέλιο και αηδία ταυτόχρονα, κάτι που ίσως εξηγεί γιατί το χονδροειδές θέμα εμφανίζεται τόσο συχνά

Στην πραγματικότητα, ο ΜακΓκρόου υποστηρίζει ότι η ακατέργαστη ευφυΐα είναι ο πιο αποτελεσματικός δείκτης για το αν κάποιος είναι αστείος, γράφει ο Ματ Κένιον στο BBC. Το χιούμορ των προγόνων μας, έδειχνε ότι οι κωμικοί είχαν ισχυρή γνώση του περιβάλλοντός τους. Τα αστεία τους έγιναν στο πλαίσιο του χαμηλού προσδόκιμου ζωής και ενός κόσμου εχθρικού, στοιχεία θεμελιώδη, που εξακολουθούν να ισχύουν στη σύγχρονη εποχή: «Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε πόσο ευχάριστο είναι να περνάς χρόνο με κάποιον που είναι αστείος, γιατί έχει την τάση να σε βοηθάει να αντιμετωπίζεις καλύτερα τις δυσκολίες του κόσμου», λέει ο ΜακΓκρόου.

Πράγματι, έρευνα του 2014 αναφέρει ότι μια αστεία ατάκα μπορεί να μας βοηθήσει όταν αντιμετωπίζουμε δύσκολες καταστάσεις αποσπώντας την προσοχή μας από τα αρνητικά συναισθήματα. Τι γίνεται, όμως, με τον σύγχρονο πανικό για την «κουλτούρα ακύρωσης» στην κωμωδία; Για τον αμερικανό καθηγητή, αυτή η στιγμή δεν είναι μοναδική στην Ιστορία: «Αυτό το φαινόμενο συμβαίνει από τότε που υπάρχει stand-up comedy», λέει ο Πίτερ ΜακΓκρόου. Οπως αποδεικνύουν οι δύο γελωτοποιοί στην αυλή του Ριχάρδου Α’, η κωμωδία ήταν πάντα ριψοκίνδυνη και τη δύναμη την είχε τελικά το κοινό.

Το κοινό έχει την εξουσία του γέλιου

«Το τι είναι λάθος και τι είναι σωστό δεν καθορίζεται από τον αφηγητή, αλλά από το κοινό, από τους αποδέκτες και τη διάθεσή τους, το πλαίσιο στο οποίο βρίσκονται, τον αριθμό των ποτών που έχουν πιει, την κουλτούρα τους και την ταυτότητά τους», συνεχίζει ο ΜακΓκρόου.

Η δύναμη, λοιπόν, ανήκει στο κοινό και ο κωμικός έχει το δύσκολο έργο να το ευχαριστήσει. Η stand-up κωμικός Κάθριν Μπόχαρτ γνωρίζει καλά αυτή την πίεση: «Η ψυχολογία του κοινού είναι πραγματικά ενδιαφέρουσα γιατί [αν] φαίνεσαι καλά, οι θεατές είναι πρόθυμοι να σε εμπιστευτούν», λέει, «Αλλά αν είσαι ευάλωτος, μπορούν να οσμιστούν το άγχος και την αδυναμία σου». Η αγγλίδα κωμικός συμφωνεί με τον ΜακΓκρόου ότι, ενώ μπορεί να υπάρχουν κοινά θέματα σε κωμωδίες χιλιάδων ετών, δεν υπάρχει υλικό stand-up που να λειτουργεί στο 100% του χρόνου. Η stand-up comedy είναι επικίνδυνη ακριβώς επειδή ο κωμικός αντιμετωπίζει ένα νέο σύνολο μελών του κοινού, που πρέπει να κερδίσει κάθε φορά.

Η Μπόχαρτ  σημειώνει ακόμη ότι η αντίδραση του κοινού στο αστείο είναι περίπλοκη: «Η στιγμή του σοκ μπορεί να καταπνίξει το γέλιο. Δεν πρέπει να γελάμε με τον θάνατο, την ψυχική υγεία, τη βίαιη υποτίμηση του εαυτού. Οι άνθρωποι μπορεί να ντραπούν να γελάσουν δυνατά».

Το stand-up comedy είναι ένα είδος που έχει εξελιχθεί ταχύτατα τα τελευταία χρόνια με τους ικανούς κωμικούς του είδους να παρασύρουν το κοινό τους σε γέλια μέχρι δακρύων. Δημιουργούν έναν χαρακτήρα, γράφουν μόνοι τους τα κείμενά τους και τα σκηνοθετούν, παρωδώντας μέσα σε λίγα λεπτά ό,τι συμβαίνει γύρω μας.

Αυτός ο τύπος μοντέρνας κωμωδίας, που έχει αναπτυχθεί πάρα πολύ στο Διαδίκτυο την περίοδο της πανδημίας, απέχει, βέβαια, πολύ από ένα αστείο γραμμένο στο περιθώριο ενός λατινικού κειμένου, το οποίο έπρεπε να παραμείνει αστείο για τον επόμενο μελετητή, όποια στιγμή και αν το συναντούσε.

Αυτήν η επιταχυνόμενη παραγωγική διαδικασία ενέχει επίσης κινδύνους. Αλλά με ένα κοινό εκατομμυρίων πίσω από μια οθόνη, ο online «βομβαρδισμός» είναι λιγότερο καταστροφικός. Στα social media οι θεατές δεν σκέφτονται και πολύ και ο εκτιθέμενος κωμικός (που συχνά είναι ερασιτέχνης) το πολύ-πολύ να μην πάρει όσα likes θα ήθελε. Τόσο απλά και διαφορετικά από μια αίθουσα θεάτρου.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News