Απειλή και για τα μνημεία μας η κλιματική αλλαγή
Απειλή και για τα μνημεία μας η κλιματική αλλαγή
Η μάχη με την κλιματική αλλαγή μοιάζει άνιση για τα μνημεία μας. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα απειλούν τον ιστορικό πλούτο της χώρας και ο κίνδυνος να μην μπορέσουν οι μελλοντικές γενιές να εξερευνήσουν τα σοκάκια της παλιάς πόλης της Κέρκυρας, τη Δήλο, την Αρχαία Μεσσήνη, τους παραδοσιακούς οικισμούς στα Ζαγοροχώρια και πολλά άλλα ιστορικά θαύματα δεν αποτελεί σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Όπως καταδεικνύουν νέες εν εξελίξει μελέτες που υλοποιήθηκαν μέσω του ευρωπαϊκού έργου LIFE-IP AdaptInGR από την πολυάριθμη επιστημονική ομάδα της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΛΛΕΤ) με επικεφαλής την ομότιμη καθηγήτρια του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ) Ελένη Μαΐστρου, σημαντικά μνημεία ενδέχεται να καταστραφούν εάν δεν ληφθούν γρήγορα μέτρα για την προσαρμογή τους και την προστασία τους στις νέες ακραίες συνθήκες που δημιουργεί η αποσταθεροποίηση του παγκόσμιου κλίματος.
Στο πλαίσιο του έργου αναλύθηκαν και αξιολογήθηκαν οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής σε πέντε επιλεγμένες περιπτώσεις (Αρχαία Μεσσήνη, Δήλος, Βυζαντινός Ναός Πόρτα Παναγιά, Παλιά Πόλη Κέρκυρας και Ζαγοροχώρια) που αντιπροσωπεύουν το πολύπλευρο φάσμα της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας το οποίο συγκροτείται από αρχαιολογικούς χώρους, μεμονωμένα μνημεία, ιστορικές πόλεις, παραδοσιακούς οικισμούς και συλλογές μουσείων. Εκτός όμως από τις επιπτώσεις στον μνημειακό πλούτο της χώρας αναδείχθηκαν παράλληλα και οι επιπτώσεις στην οικονομία και στη ζωή των τοπικών κοινωνιών.
Οι αρχαιολογικοί χώροι, όπως προέκυψε μέσα από τις μελέτες της Αρχαίας Μεσσήνης και της νήσου Δήλου, – σε συνάρτηση και με τη γεωγραφική τους θέση- αντιμετωπίζουν σημαντικές προκλήσεις που αποδίδονται, μεταξύ άλλων, στην αύξηση της θερμοκρασίας και στην ξηρασία που οδηγεί σε υψηλή πιθανότητα πυρκαγιών οι οποίες με τη σειρά τους ενδέχεται να προκαλέσουν πλημμυρικά φαινόμενα. Αλλά και τα ίδια τα υλικά των μνημείων επηρεάζονται από τις καθημερινές κλιματικές μεταβολές και από τα ακραία φαινόμενα. Επίσης, η άνοδος της θάλασσας σε παραθαλάσσιους αρχαιολογικούς χώρους απειλεί τα αρχαιολογικά μνημεία με χαρακτηριστικά παραδείγματα την αρχαία Δήλο, το Πυθαγόρειο της Σάμου, το παλιό φρούριο της Κέρκυρας κ.α.
Όσο για τα μεμονωμένα μνημεία (μοναστήρια, εκκλησίες κλπ.) όπως προέκυψε από τη μελέτη για τον βυζαντινό ναό Πόρτα-Παναγιά στα Τρίκαλα, αντιμετωπίζουν κινδύνους πυρκαγιάς λόγω ξηρασίας, από το ευρύτερο δασικό τους περιβάλλον ή και πλημμύρες από την υπερχείλιση ποταμών ή ρεμάτων. Σχετικά με τις ιστορικές πόλεις – όπως η Κέρκυρα, η Ρόδος, τα Χανιά, το Ναύπλιο αλλά και το Κέντρο της Αθήνας – καλούνται να συνδυάσουν τις απαιτήσεις τις σύγχρονης ζωής με τη διατήρηση της ιστορικής και αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας τους. Όπως προέκυψε από τη μελέτη της Παλιάς Πόλης της Κέρκυρας είναι ευάλωτες στα φαινόμενα της κλιματικής αλλαγής _ αύξηση της ξηρής θερμικής καταπόνησης, έντονες βροχοπτώσεις, θαλάσσιοι υδροστρόβιλοι, άνοδος της στάθμης της θάλασσας.
Πέρα από την περιβαλλοντική απειλή (π.χ. η άνοδος της στάθμης της θάλασσας) κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες, όπως η υπερβολική ανάπτυξη καταστημάτων εστίασης, η κατάληψη του δημόσιου χώρου με τραπεζοκαθίσματα και εμπορεύματα, ο μεγάλος αριθμός επισκεπτών που δεν διαχέονται στον χώρο και στον χρόνο, και ως επακόλουθο η αύξηση της κυκλοφορίας αυτοκινήτων, σε συνδυασμό με την ιστορική αστική δομή και την πυκνότητα δόμησης, καθιστούν δύσκολη έως απαγορευτική την απομάκρυνση του πληθυσμού και των επισκεπτών και την πρόσβαση σωστικών μέσων σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης (π.χ. πλημμύρες).
Η παθολογία των δομικών υλικών των μνημείων και ιστορικών κτιρίων επιδεινώνεται από κλιματικούς παράγοντες όπως η ξηρασία, η υγρασία, οι απότομες θερμοκρασιακές μεταβολές και η επιβάρυνση από ατμοσφαιρικούς ρύπους η και θαλάσσια άλατα. Ορεινοί παραδοσιακοί οικισμοί, όπως προέκυψε από τη μελέτη στα τρία ζαγοροχώρια Τσεπέλοβο, Πάπιγκο και Δίλοφο, με την αύξηση της έντασης και της συχνότητας των βροχοπτώσεων διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο καθιζήσεων, αποσαθρώσεων, κατολισθήσεων και επιφανειακής διάβρωσης.
Στο πλαίσιο του έργου LIFE-IP AdaptIn-GR «Ενισχύοντας την εφαρμογή πολιτικής για την προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή στην Ελλάδα» αναλύθηκαν και αξιολογήθηκαν οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής σε πέντε περιπτώσεις, αντιπροσωπευτικές του εύρους της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας: Αρχαία Μεσσήνη, Δήλος, Βυζαντινός Ναός Πόρτα Παναγιά, Παλιά Πόλη Κέρκυρας και Ζαγοροχώρια.
Η περίπτωση της Παλιάς Πόλης στην Κέρκυρα
Πριν λίγες ημέρες, στο διήμερο 8 με 9 Απριλίου, διεξήχθη στην Κέρκυρα διημερίδα με θέμα «Επιτάχυνση της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή στην Περιφέρεια Αδριατικής – Ιονίου» που οργανώθηκε από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας σε συνεργασία με το Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών και την Περιφέρεια Ιονίων Νήσων. Εκεί παρουσιάστηκε η περίπτωση της Παλιάς Πόλης του νησιού που αποτελεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς και παράλληλα ένα ζωντανό ιστορικό οικιστικό σύνολο που καλείται να συνδυάσει τις απαιτήσεις τις σύγχρονης ζωής με τον αυθεντικό του χαρακτήρα και τη μοναδική του αρχιτεκτονική κληρονομιά δυτικών επιρροών.
Η πόλη είναι ευάλωτη στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής οι οποίες επιτείνονται από κοινωνικο-οικονομικούς παράγοντες, όπως η τουριστική υπερανάπτυξη και οι λειτουργίες που στηρίζουν τον τουρισμό, που υπερβαίνουν την φέρουσα ικανότητά της σε φυσικούς πόρους και σε υποδομές, με χαρακτηριστικά παραδείγματα την λειψυδρία, την υπέρβαση των αντοχών σε παροχή ηλεκτρικής ενέργειας και την κυκλοφοριακή συμφόρηση στις τουριστικές περιόδους.

Η αύξηση των ξηρών και θερμών ημερών οδηγεί σε αυξημένες απαιτήσεις σε κλιματισμό και κατ’ επέκταση σε ανάγκη περισσότερης ηλεκτρικής ενέργειας. Επίσης, οι υψηλές θερμοκρασίες και η ανομβρία, σε συνδυασμό με τους έντονους ανέμους, οδηγούν σε αυξημένο κίνδυνο εκδήλωσης πυρκαγιάς. Όσο για τις σποραδικές αλλά ραγδαίες βροχοπτώσεις όχι μόνον δεν βοηθούν στον εμπλουτισμό των ταμιευτήρων νερού αλλά αντίθετα, σε συνδυασμό με ελλείψεις υποδομών, προκαλούν πλημμύρες σε ορισμένες περιοχές της πόλης. Η προβλεπόμενη μέση στάθμη της θάλασσας για τα επόμενα χρόνια καταδεικνύει αυξημένο πλημμυρικό κίνδυνο στις παράκτιες ζώνες.
Τα δομικά υλικά της Παλιάς Πόλης παρουσιάζουν αυξημένη παθολογία που οφείλεται στην έλλειψη ηλιασμού στους στενούς δρόμους της και στις απότομες θερμοκρασιακές μεταβολές σε συνδυασμό με τη χρήση ακατάλληλων υλικών αποκατάστασης. Η αστική διάρθρωσή της –με υψηλή πυκνότητα δόμησης, στενούς δρόμους, έλλειψη ελεύθερων χώρων και έντονη τουριστική δραστηριότητα– καθιστά δύσκολη την απομάκρυνση πληθυσμού και την πρόσβαση σωστικών μέσων σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης.

Η παλιά πόλη της Κέρκυρας, Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς, σύμφωνα με τη μελέτη που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του LIFE-IP AdaptInGR έχει ανάγκη ιδιαίτερης φροντίδας από την πολιτεία με συμπλήρωση και βελτίωση των απαραίτητων ηλεκτρομηχανολογικών υποδομών (όπως αποστραγγιστικών συστημάτων, δικτύων απορροής ομβρίων υδάτων κ.ά.), με διαρκή συντήρηση των ιστορικών υλικών με επιλεγμένα υλικά και σωστές τεχνικές. Επίσης, απαιτείται έλεγχος των τουριστικών ροών και η διάχυσή τους στον χρόνο και στον χώρο για να προστατευθούν οι φυσικοί της πόροι. Απαραίτητη είναι και η διαρκής παρακολούθηση των φαινομένων της κλιματικής αλλαγής και η ένταξη των απαραίτητων μέτρων και δράσεων στο σχέδιο διαχείρισης της πόλης.
Οι παραδοσιακοί οικισμοί στα Ζαγοροχώρια
Η μελέτη για το Τσεπέλοβο, το Πάπιγκο και το Δίλοφο ανέδειξε την τρωτότητα της πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τον ενιαίο χαρακτήρα του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος. Οι έντονες κλίσεις του εδάφους και η γεωλογική αστάθεια – παρατηρείται ιδίως στο Δίλοφο,– σε συνδυασμό με την αυξανόμενη ένταση και συχνότητα των βροχοπτώσεων δημιουργούν αυξημένο κίνδυνο καθιζήσεων, αποσαθρώσεων, κατολισθήσεων και καταστροφής του ιστορικού κτιριακού πλούτου στα Ζαγοροχώρια.
Όπως προέκυψε από τη μελέτη της επιστημονικής ομάδας της ΕΛΛΕΤ, η καταστροφή των παραδοσιακών καλντεριμιών, τα οποία ήταν σοφά κατασκευασμένα για την απορρόφηση των όμβριων υδάτων και η αντικατάστασή τους με σύγχρονα αδιαπέραστα υλικά, αυξάνει τον κίνδυνο πλημμυρικών φαινομένων και λειτουργεί αρνητικά στον εμπλουτισμό των υπόγειων ταμιευτήρων νερού. Οι οικισμοί διατρέχουν παράλληλα κίνδυνο απομόνωσης λόγω των έντονων καιρικών φαινομένων από κρίσιμες υποδομές και υπηρεσίες, ιδίως κατά τη χειμερινή περίοδο. Ιδιαίτερη σημασία έχει η διατήρηση καλής κατάστασης του οδικού δικτύου.

Παράλληλα, καταγράφεται σημαντική μείωση της πρωτογενούς παραγωγής – ιδιαίτερα της γεωργίας και της κτηνοτροφίας –, που σε συνδυασμό με την εντεινόμενη τουριστική μονοκαλλιέργεια, έχει ως αποτέλεσμα την κοινωνικο-οικονομική αλλοίωση της φυσιογνωμίας των οικισμών αλλά και του ίδιου του πολιτιστικού τοπίου. Επιπλέον, η τοπική βλάστηση και η βιοποικιλότητα απειλούνται από τη σταδιακή μετατόπιση των φυτοκλιματικών ζωνών και την εξάπλωση εισβλητικών ειδών, φαινόμενα που επιφέρουν άμεσες επιπτώσεις στο τοπίο και την οικολογική του συνέχεια, ενώ μειώνουν τη φυσική ανθεκτικότητα των περιοχών στις επιπτώσεις ακραίων καιρικών φαινομένων.
Υψηλές θερμοκρασίες και ξηρασία απειλούν την Αρχαία Μεσσήνη
Η μελέτη αποκαλύπτει επίσης ότι ο αρχαιολογικός χώρος της Αρχαίας Μεσσήνης βρίσκεται σε ένα περιβάλλον που αναμένεται να βιώσει αυξημένες θερμοκρασίες και ξηρότητα, με υψηλή πιθανότητα πυρκαγιών και ερημοποίησης, γεγονός που ενδέχεται να προκαλέσει πλημμυρικά φαινόμενα λόγω της αδυναμίας του εδάφους να συγκρατήσει και να απορροφήσει το νερό.

Η υλική κατάσταση των μνημείων επηρεάζεται έμμεσα από τις καθημερινές κλιματικές μεταβολές και άμεσα από τα ακραία φαινόμενα. Η τοπική βλάστηση, αν και ανθεκτική σε αλλαγές, δυσκολεύεται να αναγεννηθεί φυσικά μετά από ακραία φαινόμενα.
Η ενίσχυση των υποδομών, η εξασφάλιση συστήματος πυροπροστασίας και η διαρκής συντήρηση των μνημείων αποτελούν τα απαραίτητα μέτρα για την προσαρμογή της Αρχαίας Μεσσήνης αλλά και όλων των αρχαιολογικών χώρων της χώρας στην κλιματική αλλαγή.
Σύνθετο το φάσμα των προκλήσεων για τη Δήλο
Η Δήλος αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αρχαιολογικού χώρου που αντιμετωπίζει ένα σύνθετο φάσμα προκλήσεων, τόσο λόγω της εξαιρετικής πολιτιστικής του σημασίας σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, όσο και εξαιτίας της απομονωμένης νησιωτικής του θέσης, χωρίς μόνιμο πληθυσμό και με ιδιαίτερη περιβαλλοντική ευαισθησία. Παράλληλα, η περιοχή παρουσιάζει αυξημένη έκθεση σε κλιματικούς κινδύνους, με κυριότερο την προβλεπόμενη άνοδο της στάθμης της θάλασσας.

Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα στοιχεία που επεξεργάστηκε η μελέτη που υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού έργου LIFE-IP AdaptInGR, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας ενδέχεται να φτάσει έως και το 1,04 μέτρα έως το 2100, θέτοντας σε άμεσο κίνδυνο σημαντικά τμήματα της παραθαλάσσιας αρχαιολογικής ζώνης, μεταξύ των οποίων και το Ιερό του Απόλλωνα, οι οικιστικές δομές κοντά στο αρχαίο λιμάνι και η κεντρική νησίδα πρόσβασης. Αν και το συνολικό πλημμυρικό δυναμικό δεν έχει αυξηθεί ριζικά, η τοπογραφία και τα σημεία φυσικής συγκέντρωσης νερού (λούκια, αρχαίοι δρόμοι, θεμέλια κτιρίων) καθιστούν ορισμένα τμήματα του χώρου ευάλωτα σε τοπικές συσσωρεύσεις σε ακραίες βροχοπτώσεις. Επιπλέον, τα υλικά και οι δομές των μνημείων φθείρονται σημαντικά από την υγρασία, τα άλατα, τις θερμικές διακυμάνσεις, αλλά και από την έλλειψη υποδομών, καθιστώντας επιτακτική την ανάγκη εφαρμογής στοχευμένων μέτρων.
Ο κλιματικός κίνδυνος για τον βυζαντινό ναό Πόρτα Παναγιά
Ο βυζαντινός ναός Πόρτα Παναγιά βρίσκεται σε ιδιαίτερα ευάλωτη γεωγραφική θέση, στην έξοδο του φαραγγιού του Πορταϊκού ποταμού, εντός φυσικής πλημμυρικής ζώνης. Η μελέτη αναδεικνύει ότι, η περιοχή του μνημείου συγκαταλέγεται στις ζώνες υψηλού δυνητικού κινδύνου πλημμύρας, με τη συχνότητα και την ένταση τέτοιων γεγονότων να προβλέπεται να αυξηθούν σημαντικά τις επόμενες δεκαετίες. Ταυτόχρονα, η γεωλογική σύσταση της περιοχής —με ασβεστόλιθους, σχιστόλιθους και ποταμοχειμάριες αποθέσεις— σε συνδυασμό με τις υψηλές κλίσεις του εδάφους, καθιστά την Πόρτα Παναγιά επιρρεπή σε κατολισθήσεις, εντείνοντας την ανάγκη λήψης προληπτικών μέτρων για τη σταθερότητα του εδάφους και τη δομική προστασία του ναού.

Σε επίπεδο υλικών, ο ναός ήδη εμφανίζει φθορές από τη δράση της υγρασίας και την κρυστάλλωση αλάτων, που προκαλούν αποκολλήσεις, ρηγματώσεις και διάβρωση. Η ανεπαρκής συντήρηση, σε συνδυασμό με ασύμβατες επεμβάσεις στο παρελθόν, επιδεινώνει τη δομική ακεραιότητα του μνημείου και μειώνει την προσαρμοστική του ικανότητα στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.
Πώς θα θωρακιστούν τα μνημεία
Για την προσαρμογή στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής των αρχαιολογικών χώρων, των μνημείων και των ιστορικών οικιστικών συνόλων (πόλεων και οικισμών) που συγκροτούν την πολιτιστική κληρονομιά της χώρας απαιτούνται άμεσες επεμβάσεις. Σε τεχνικό επίπεδο καθοριστική είναι η διαρκής φροντίδα για βελτίωση των απαραίτητων ηλεκτρομηχανολογικών και κυκλοφοριακών υποδομών και η συντήρηση με σωστές τεχνικές των ιστορικών υλικών. Σε διαχειριστικό επίπεδο, απαραίτητη είναι η παρουσία επαρκούς ανθρώπινου δυναμικού και ο σχεδιασμός των απαραίτητων μέτρων πολιτικής προστασίας.
Σε θεσμικό επίπεδο, απαιτείται ο καθορισμός ζωνών προστασίας και ελέγχου των χρήσεων γης, και η διασύνδεση της προστασίας τους και των δράσεων προσαρμογής με τον τοπικό χωρικό και αναπτυξιακό σχεδιασμό. Σε κοινωνικό επίπεδο απαραίτητη είναι η κοινωνική ευαισθητοποίηση, μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων, τοπικών συνεργειών και δράσεων ενημέρωσης. Οι προτάσεις αυτές συγκροτούν ένα δυναμικό, προσαρμοζόμενο ανάλογα με την κάθε περίπτωση, πλαίσιο προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, ικανό να ανταποκριθεί στις σύνθετες και κλιμακούμενες προκλήσεις της κλιματικής κρίσης. Το έργο αναμένεται να ολοκληρωθεί το 2026 με την συμπλήρωση της τελικής φάσης του προγράμματος η οποία θα περιλαμβάνει την οικονομική αξιολόγηση των απαραίτητων δράσεων και έργων για την προσαρμογή των ιστορικών μνημείων στην κλιματική αλλαγή.
Ακολουθήστε το Protagon στο Google News
Γράψτε σχόλιο στο: Απειλή και για τα μνημεία μας η κλιματική αλλαγή
Παρακαλούμε, εισάγετε σχόλια μόνο σχετικά με το θέμα. Σχόλια με υβριστικό περιεχόμενο ή με περιεχόμενο που έρχεται σε αντίθεση με τις οδηγίες και τους όρους χρήσης του protagon.gr δεν θα δημοσιεύονται.Το email σας δεν θα εμφανίζεται.