«Σ’ αγαπώ: δεν μπορώ / τίποτ’ άλλο να πω / πιο βαθύ, πιο απλό, / πιο μεγάλο!» Να που η ανάμνηση, η επίκληση ενός καταδικασμένου έρωτα γέννησε έναν «Μεγάλο Ερωτικό». Μιλάμε για το ποίημα που η Μυρτιώτισσα (η Κωνσταντινοπολίτισσα Θεώνη Δρακοπούλου) πρωτοδημοσίευσε τη χρονιά που γεννήθηκε ο Μάνος Χατζιδάκις, το 1925, στην ποιητική της συλλογή «Κίτρινες φλόγες», με τις λέξεις που είχε καταφέρει να συναρμόσει για τον μεγάλο και πρόωρα χαμένο έρωτά της, τον ποιητή Λορέντζο Μαβίλη, που είχε σκοτωθεί στους Βαλκανικούς Πολέμους, 13 χρόνια πριν.

Λίγο πριν από τον θάνατό της, το 1968, και δέκα χρόνια μετά τον αδόκητο θάνατο του γιού της, ηθοποιού Γιώργου Παπά, αγαπημένου δασκάλου της Τζένης Καρέζη και φίλου του Μάνου Χατζιδάκι ,έστειλε στον συνθέτη αυτό το ίδιο ποίημα, από το κρεβάτι του νοσοκομείου. Ο Μάνος το διάβαζε μπροστά στον φακό του Παντελή Βούλγαρη για το ντοκιμαντέρ «Μεγάλος Ερωτικός» (παραγωγής του σκηνοθέτη, του συνθέτη και του Νάσου Κατακουζηνού), το 1972: «Κύριε Χατζιδάκι, σας στέλνω αυτό το ποίημα μου, το «Σ’ αγαπώ». Είναι από τα παλαιότερα ποιήματά μου, αλλά είχε μεγάλην απήχηση. Έχει πολύ αγαπηθεί από τον κόσμο μας. Γι’ αυτό, μεγάλη μου επιθυμία είναι να τα’ αγαπήσετε κι εσείς σαν κάτι δικό σας. Για να ζήσει το ωραίο του πάθος μέσα στη μουσική σας. Αν αυτό γίνει, θα μου δώσετε μεγάλη χαρά, Μυρτιώτισσα».

Και ο ίδιος εξηγεί: «Το γράμμα αυτό το πήρα στα χέρια μου πολύ αργά, στη Νέα Υόρκη. Η Μυρτιώτισσα στο μεταξύ είχε πεθάνει. Αυτό το γράμμα έγινε αφορμή να σκεφθώ και να γράψω τον Μεγάλο Ερωτικό».

Μιλάμε για ένα έργο που, ίσως μαζί με το «Χαμόγελο της Τζοκόντας», κατάφερε να καθιερωθεί, αν και λόγιο, αν και τόσο ποιητικό και να αποκτήσει αρετές λαϊκού, δημοφιλούς και διαχρονικού στα χρόνια που ακολούθησαν. Μέχρι σήμερα. Μπορεί να καταχωρίστηκε ως το έργο (opus) 30 στην επίσημη εργογραφία του Μάνου Χατζιδάκι, αλλά όπως μου επισημαίνει ο μουσικός Ανδρέας Λινός – σολίστ δεινός της βιόλα ντα γκάμπα στο Παρίσι – δεν είναι ένα έργο… παρτιτούρας, αλλά «στην πραγματικότητα ένας δίσκος, μια ατμόσφαιρα που χτιζόταν κάθε μέρα επί δύο μήνες, από τον Σεπτέμβριο μέχρι τον Νοέμβριο του 1972, στο στούντιο (σ.σ.: της Columbia). Μια εμπειρία συλλογική. Και η υπέρτατη μουσική δωματίου, στούντιο, αν θέλετε. Αινιγματική. Που έχει το μεγαλείο της τυχαιότητας».

Ο Ανδρέας Λινός δικαιούται δια να ομιλεί, εν προκειμένω, καθώς έχει αναλάβει την μουσική επιμέλεια σε μία απρόσμενη εκδοχή του χατζιδακικού «Μεγάλου Ερωτικού», για την Εθνική Λυρική Σκηνή. Για πρώτη φορά με αναγεννησιακά όργανα και στα αγγλικά, ως «Magnus Eroticus» (στις 6 και 7 Δεκεμβρίου στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος).

Διαβάζεται ως αυθαίρετο; Προκλητικό; Ξεκρέμαστο; Όχι. Υπάρχει ολόκληρη σκέψη ή «ιδεολογία», αν θέλετε, πίσω από τα πράγματα. Όπως σκέψη και «ιδεολογία» υπάρχει πίσω από το τριετές, ουσιαστικά (από το 2018, που διανύουμε, ως το 2020) αφιέρωμα στο έργο του αξέχαστου Μάνου Χατζιδάκι, που επιμελείται ο γιoς του, Γιώργος Χατζιδάκις. Και έγινε, όπως εκείνος μού λέει, χάρη και στο όραμα του διευθυντή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, «πεφωτισμένου» συνθέτη Γιώργου Κουμεντάκη. «Ένα πείραμα που, αν πετύχει, θα είναι έως και συγκλονιστικό», όπως παρατηρεί ο Γιώργος Χατζιδάκις. Ποίηση, σε μια εποχή μάλλον αντιποιητική. ««Hμασταν μια φτωχή χώρα, που ζούσε με τους ποιητές της. Τώρα είμαστε μια φτωχή χώρα που ζει με τους δανειστές της», όπως το θέτει ο γιoς του Μάνου. «Ένα ωραίο ρίσκο και σε επίπεδο μουσικό». Όπως αυτό: ο «Magnus Eroticus», που στην πραγματικότητα προσθέτει στην φιλολογία του Μάνου Χατζιδάκι ένα νέο έργο, ειδωμένο αλλιώς. Με βάση το υλικό του εξαιρετικά δημοφιλούς και στις ημέρες μας και πάντα «μεγαλείου της τυχαιότητας, σε ένα στούντιο», που ξεκίνησε από ένα σημείωμα της Μυρτιώτισσας και το ποίημά της «Σ’ αγαπώ».

«Ο πρώτος αντανακλαστικός στόχος είναι να παρουσιαστεί το ίδιο το έργο του Μάνου Χατζιδάκι και να έρθουν σε επαφή με αυτό και άνθρωποι που δεν το γνωρίζουν, νεότεροι», μου εξηγεί ο Γιώργος Χατζιδάκις το τριετές σχέδιο. «Η δουλειά μου είναι να παρουσιάζω το έργο του, βασικά με τις προδιαγραφές που ο ίδιος είχε θέσει και στην Εθνική Λυρική Σκηνή μου δίνεται η δυνατότητα να το παρουσιάσω έτσι».

Κάπως έτσι ξεκίνησε το Σεπτέμβριο το σχέδιο με τον «Μεγάλο Ερωτικό», που σημάδεψαν με τις φωνές και τις ερμηνείες τους η αξέχαστη Φλέρυ Νταντωνάκη, που ο Μάνος είχε φέρει μαζί του από την Αμερική, και ο νέος και «άψητος» Δημήτρης Ψαριανός. Εδώ, στην ΕΛΣ ανέλαβαν να αναπλάσουν το μύθο, να συνεχίσουν την μυθολογία του «Μεγάλου Ερωτικού» (προηγήθηκαν το Μάιο οι «15 Εσπερινοί» και η «Μυθολογία») οι φωνές και οι ερμηνείες του Αλκίνοου Ιωαννίδη και της νεότατης Δήμητρας Σελεμίδου, από τη Φλώρινα, στην οποία πιστεύει πολύ ο Γιώργος Χατζιδάκις. «Τόσο καθαρό αίσθημα», μου λέει, «δεν έχω συναντήσει τα τελευταία χρόνια».

Στο ίδιο πλαίσιο, 93 χρόνια από την ημέρα της γέννησης του Μάνου Χατζιδάκι, στις 23 Οκτωβρίου, το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος θα πλημμυρίσει από τις μουσικές του. Από το φωνητικό σύνολο Γιασεμί μέχρι το ρεσιτάλ της Γιώτας Νέγκα, το πιάνο της Ντόρας Μπακοπούλου και τις μπάντες των Schooligans. Και από την Μπάντα του Ναυτικού μέχρι τους λυρικούς καλλιτέχνες σε τραγούδια Χατζιδάκι και τον διεθνούς καριέρας Διονύση Σούρμπη στον «Καπετάν Μιχάλη». Κάπως έτσι θα τον μάθουν και οι νεότεροι…

«Δεν ήθελε να τον μαθαίνουν», αντιτείνει ο Γιώργος Χατζιδάκις. «Ήθελε να τον ανακαλύπτουν. Εξ ου και αντιδρούσε όταν του έλεγαν ότι η μουσική του θα έπρεπε να διδάσκεται στα σχολεία». Και καλούσε, απλά, βαθιά σε αυτό το μεγάλο, όπως και στο ποίημα της Μυρτιώτισσας: να τον ανακαλύψουν. Καλούσε στην αισθαντική πρόσληψη του έργου του, όπως το επισημαίνει, κόντρα σε όποια τεχνική ή επιστημονική προσέγγιση, ο Ανδρέας Λινός, από τη νεότερη γενιά μουσικών με διεθνές διαβατήριο. «Η ανακάλυψη είναι το κλειδί σε αυτό το τριετές σχέδιο παρουσίασης του έργου του», βάζει την λέξη-κλειδί ο Γιώργος Χατζιδάκις.

Μετά τα «Reflections» της Νέας Υόρκης

Πίσω στο 1972 του «Μεγάλου Ερωτικού». Εν μέσω Χούντας. Ο Μάνος Χατζιδάκις μόλις είχε γυρίσει από την Αμερική, όπου είχε ζυμωθεί με τις ροκ ατμόσφαιρες του New York Rock N’ Roll Ensemble, μουσικών ζυμωμένων με την σειρά τους και με την κλασική μουσική, που είχαν «γεννήσει» την πρώτη κι αξεπέραστη εκδοχή των «Αντικατοπτρισμών» του, ως «Reflections». Εκεί, στο ροκ, που κατά τον Ανδρέα Λινό, «δεν είναι άλλο από το απαραίτητο», όπως ένα μουσικό σχήμα έξι οργάνων, βρίσκεται το αθέατο για πολλούς μουσικό «κλειδί» (της ανακάλυψης;) του «Μεγάλου Ερωτικού». Αυτό που επιχειρεί να ξεκλειδώσει το «Magnus Eroticus», με έξι αναγεννησιακά όργανα και δύο φωνές. Αγγλόφωνες και όχι αγγλομαθείς. Καθώς είναι «τεράστια η διαφορά», όπως μου λέει ο Ανδρέας Λινός. Της «μεταξένιας», όπως την έχουν χαρακτηρίσει, σκωτσέζας σοπράνο Ρέιτσελ Ρέντμοντ και του καναδού τενόρου και χορευτή Κέβιν Ντ.Σκέλτον, που τελευταία στήνει παραστάσεις σύγχρονου χορού, στις οποίες ταυτόχρονα τραγουδάει μπαρόκ!

«Ο “Μεγάλος Ερωτικός” έγινε από ένα αίσθημα ενοχής κι όχι από ερωτικούς λόγους», έγραφε ο Μάνος Χατζιδάκις. «Μόνον οι ανόητοι φαντάζονται ότι όταν είσαι ερωτευμένος γράφεις ένα έργο σαν τον “Μεγάλο Ερωτικό”. Τον “Μεγάλο Ερωτικό” τον γράφεις όταν έχεις ξεκαθαρίσει τα θέματα και είσαι ελεύθερος να σκέπτεσαι. Είχα ένα αίσθημα ενοχής απέναντι σε μια θαυμάσια γυναίκα, τη Μυρτιώτισσα…».

Και ακόμη: «Ο Μεγάλος Ερωτικός είναι ένας λαϊκός θεός, που ζει στη φαντασία μας από τη στιγμή που γεννιόμαστε, ίσαμε να πεθάνουμε, όμορφος, εφηβικός και αδιάκοπα ζωντανός. Δεν περιέχει μηνύματα που εύκολα τα σβήνουν οι βροχές…». Είναι ένα έργο, τόνιζε, «περί έρωτος» (εξ ου και περιλαμβάνει ποιήματα από όλη την ιστορία της ελληνικής ποίησης: Σαπφώ, Σολωμός, Καβάφης, Ελύτης, Σαραντάρης, Γκάτσος, Χορτάτζης ακόμα και το γραμμένο στα εβραϊκά «Άσμα Ασμάτων» του Σολομώντα, στην μετάφραση των Εβδομήκοντα ή Ο’) και όχι συλλογή από ερωτικά τραγούδια. «Η σειρά που ακολουθούν τα ποιήματα αυτά, σχηματίζει έναν αδιάσπαστο κύκλο τραγουδιών, μια λειτουργία για τον Μεγάλο Ερωτικό – κάτι σαν τους εσπερινούς Αγίων σ’ ερημοκκλήσια μακρινά με την συμμετοχή φανταστικών αγγέλων, εραστών, παρθένων και εφήβων. Είναι μια λιτανεία περίεργη, όμως και τόσο φυσική, στην εσωτερική κι απόκρυφη ζωή μας. Τα τραγούδια αυτά δεν είναι αισθησιακά. Λειτουργούν πέρ’ απ’ την πράξη, στο βαθύ αίσθημα που χαρακτηρίζει οποιαδήποτε σχέση, κάθε μορφής, αρκεί να περιέχει τις προϋποθέσεις γι’ ανθρώπινη επικοινωνία».

Πώς μεταφέρεται αυτός ο «Μεγάλος Ερωτικός» στην μουσική Αναγέννηση και στην… Αγγλία; Μέσω ενός μουσικού κινήματος – όχι τόσο συνθέσεων, αλλά μεταγραφών για έξι όργανα, με την μετέπειτα ροκ οικονομία του απαραίτητου – που άνθισε στην Αγγλία για μόλις 15 χρόνια, το Broken Consort. Με αντίστοιχα προς τον «Μεγάλο Ερωτικό» όργανα (πρώτο κοινό) και σχεδόν για ανάλογο προς την μουσική ιστορία χρόνο με τους δύο μήνες «γέννησης» στο στούντιο του «Μεγάλου Ερωτικού», όπως το θέτει ο Ανδρέας Λινός, που μαθήτευσε μεταξύ άλλων δίπλα και στον Ρος Ντέιλι και από το 2008 οργανώνει στην αίθουσα L’ Archipel του Παρισιού το «Consort Project», αφιερωμένο στους συνδυασμούς των viols στην αγγλική μουσική. «Μπορεί να διήρκεσε λίγο το Broken Consort», προσθέτει, «όμως έχει μεγάλη παράδοση και πριν – και κατά – τον Σαίξπηρ και μετά, ως πρόδρομος της ροκ μπάντας». Σε αυτό το «ιδίωμα» μεταγράφτηκαν και πολλά έργα θρησκευτικής, μη εκκλησιαστικής, μουσικής. Να ένα ακόμη κοινό. Ο Μάνος Χατζιδάκις θεωρούσε τον «Ερωτικό» ως θρησκευτικό ουσιαστικά έργο. Ο οποίος είναι και από τα πλέον αντιστικτικά χατζιδακικά έργα – όταν (κοινό και αυτό) η αντίστιξη, με την κλασική αναγεννησιακή έννοια, είναι το μουσικό θεμέλιο του Broken Concort.

«Τον ήχο του Broken Concort δεν θα μπορούσαμε να τον εννοήσουμε δίχως την αγγλική γλώσσα που έχει συγκεκριμένο ρυθμό, οποίος και δημιουργεί την αντίστιξη», συνεχίζει να μου εξηγεί ο Ανδρέας Λινός, μπαίνοντας στο δεύτερο μεγάλο θέμα του «Magnus Eroticus»: τον Λόγο. Από τον πολυποίκιλο ελληνικό λόγο των ποιητών, από την αρχαιότητα (Σαπφώ) έως σήμερα, στον «Μεγάλο Ερωτικό» στον αγγλικό που είναι συνυφασμένος με την λογική του Broken Concort με το οποίο ο δραστήριος στο Παρίσι μουσικός πρότεινε, στο Γιώργο Χατζιδάκι και στον Γιώργο Κουμεντάκη, να εμφορήσει το εμβληματικό χατζιδακικό έργο «περί έρωτος».

Το δύσκολο έργο της μετάφρασης ανέλαβε ο Ιάσων Μαρμαράς, τσεμπαλίστας, τραγουδιστής, διευθυντής του συνόλου Os Orphicum, που κάνει και το γύρο του κόσμου, ερμηνεύοντας λίντερ σε μικρά καφέ με παραμελημένα προπολεμικά πιάνα. Πέρα από τις νέες μεταφράσεις πάνω στη μουσική «λεπτοδουλειά» του λαουτίστα και άλλοτε ροκ κιθαρίστα Μιγκέλ Ανρί, η Σαπφώ (το «Κέλομαί σε γογγύλα», που απογείωσε η Φλέρυ Νταντωνάκη στο δίσκο) παραμένει ως αρχαίο κείμενο, «στην ακόμη πιο ερασμιακή προφορά της». Το «Κραταιά ως θάνατος αγάπη» από το «Άσμα Ασμάτων» του Σολομόντα, αφού δοκιμάστηκε ανεπιτυχώς στην αγγλική King James απόδοσή του, καταλήγει να εφαρμόσει πάνω στη μουσική όχι πλέον στην ελληνική μετάφραση από τα εβραϊκά των Ο’, αλλά στην λατινική εκδοχή του, που γεφυρώνει και με την αρχαία γλώσσα. Μιλάμε, δηλαδή, για το «Canticum Canticorum Salomonis» και εν προκειμένω το ανάλογο εδάφιο, ξεκινώντας από το «Quam pulchra es et quam decora, carissima, in deliciis!».

Όλη αυτή η δουλειά – καταλήγει ο Ανδρέας Λινός, στην κουβέντα μας, στην Αγορά του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος – γίνεται με την αίσθηση «σαν να προσπαθούμε να αναδημιουργήσουμε ένα έργο που βρήκαμε σε μια βιβλιοθήκη το 1617». Πάνω σε αυτό, το δικό τους μουσικό «παραμύθι», εντοπίζουν στο έργο του Μάνου Χατζιδάκι «ποια είναι τα φυσικά και διαχρονικά στοιχεία που το κάνουν συγγενές προς το Broken Consort της ελισαβετιανής μουσικής. Και αυτό σε επίπεδο αισθαντικό και όχι στεγνό, επιστημονικό». Με ένα νέο ουσιαστικά έργο, έως 45 λεπτών, πάνω στον «Μεγάλο Ερωτικό» που δεν είχε εκτελεσθεί ζωντανά όσο ζούσε ο αγαπημένος συνθέτης, έργο που ελπίζεται να εκδοθεί πλέον και ως «Magnus Eroticus» -πρόσφορο για ερμηνεία και διεθνώς, εφεξής.

Η Κατίνα Παξινού και οι «Αισθήσεις»

Ο Γιώργος Χατζιδάκις έχει βάλει στα σκαριά, μαζί με τον Γιώργο Κουμεντάκη και την Εθνική Λυρική Σκηνή, ακόμη περισσότερες συναυλίες για το 2019 και σχεδιάζει και άλλες για το 2020, όπως ένα μουσικό σχέδιο, πιθανότατα με άξονα τη μουσική του πατέρα του για το θέατρο, που θα μπορούσε να ακουστεί και στην Επίδαυρο. Ή ένα έργο που θα μπορούσε να ακουστεί ως μπαλέτο. Ανάμεσα στα προγραμματισμένα μελλούμενα (διαβάστε στο Ιnfo), οι ελάχιστα γνωστοί «Παίδες επί Κολωνώ» και ο «Κοινός Βίος», με την φωνή του Αλκίνοου Ιωαννίδη, αλλά και τα «Τραγούδια της Aμαρτίας» με την φόρα ενός εικοσάχρονου από το Ιλιον – αποκάλυψη και ανακάλυψη σε οντισιόν – του Πάρι Κιμιωνή (τον έχουμε δει, σε ρόλο μαθητή, στον κινηματογραφικό «Καζαντζάκη» κατά Γιάννη Σμαραγδή και στην «Γέρμα» του Λόρκα από τη θεατρική ομάδα θεατρΙΛΙΟΝ).

Στα μελλούμενα όμως περιλαμβάνεται και η ανέκδοτη μέχρι σήμερα μουσική του Μάνου Χατζιδάκι για την ταινία του 1970 «The Martlet’s Tale», σε σκηνοθεσία Τζον Κάουθερ. Στην ταινία, παραγωγής ιταλικής εταιρείας, η οποία έκλεισε αμέσως μετά, έπαιζαν η Πάμελα Μπέλγουντ (μετέπειτα της «Δυναστείας»), η Κατίνα Παξινού, ο Μαρκ Φιορίνι (πρόσφατα των «Illuminatti»), ο Τάκης Εμμανουήλ, η Αλέκα Παΐζη κ.ά. Προβλήθηκε δε στο Φεστιβάλ του Σαν Φραντσίσκο και έκτοτε… εξαφανίστηκε.

Δουλεύοντας στη Ρώμη την μουσική ο Μάνος Χατζιδάκις είχε ως βοηθό τον μετέπειτα βραβευμένο με Όσκαρ συνθέτη Νικόλα Πιοβάνι. Στο «Martlet’s Tale» (η ιστορία ενός πουλιού, σαν μικρό σπουργίτι, δίχως πόδια) ακούστηκε για πρώτη φορά, με αγγλικούς στίχους του Σον Φίλιπς η «Μπαλάντα των Αισθήσεων και των Παραισθήσεων» («Σαν παλιό σινεμά»), που το 1982 ακούστηκε με ελληνικούς στίχους του Νίκου Γκάτσου στην παράσταση «Πορνογραφία» του Μάνου Χατζιδάκι.

Η ανέκδοτη μουσική θα ακουστεί μαζί με την αγαπημένη του «Sweet Movie», του Ντούσαν Μακαβέγιεφ. «Προσπαθήστε να πάρετε από την μουσική μου, όλη την γλυκιά και ζαχαρένια γεύση που η ταινία περιέχει, μαζί με τους κινέζικους βελονισμούς των ευρηματικών σκηνών της», καλούσε το κοινό με το σημείωμά του για την πρώτη αθηναϊκή προβολή της ταινίας, με το περίφημο «Τα παιδιά κάτω στον κάμπο», στο «Άστυ», το 1974.

Ο συνθέτης είχε ενθουσιαστεί με την προηγούμενη ταινία του Μακαβέγιεφ «W.R., Misterije organizma» («Τα μυστήρια του οργανισμού», αν θέλετε), που λόγω τολμηρού πολιτικού και ερωτικού περιεχομένου, είχε «εξοριστεί» από την τότε Γιουγκοσλαβία, και δέχτηκε να γράψει μουσική για την αβάν γκαρντ ταινία του Σέρβου, μία ποιητική «υπερβολή για την απελευθέρωση των ζωικών ενστίκτων και την “ανάρμοστη” σεξουαλική συμπεριφορά».

Όλα αυτά στην προσπάθεια να φωτισθεί και ανακουστεί το έργο του αξέχαστου Μάνου Χατζιδάκι, το οποίο πέρα από το ότι απευθύνεται στην ευαισθησία μας, έχει πάντα κάτι να αποκαλύψει, ακόμη και στον εξοικειωμένο ακροατή. Αλλά και πάντα φέρει κάτι το προφητικό. Όχι μόνον μουσικά.

«Τον Μάνο Χατζιδάκι, τον είπαν προφήτη για πράγματα που ήταν μαθηματικώς εμφανή ότι θα συμβούν», είναι η επωδός του γιού του, Γιώργου Χατζιδάκι, στην κουβέντα μας. «Έλεγε ότι θα καταλήξουμε γκαρσόνια της Ευρώπης, όχι διότι είχε κάποια προφητική έκλαμψη, αλλά επειδή έβλεπε πως ζούμε. Όπως και όταν έλεγε ότι οδηγούμαστε σε παρακμή ήταν κάτι που θα μπορούσε να διαπιστώσει οποιοσδήποτε άνθρωπος με βασική συγκρότηση στην ζωή του. Μην με θαυμάζετε για τα αυτονόητα, έλεγε. Ανακαλύψτε με…»

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News