Η ραδιενέργεια αφήνει μια μεταλλική γεύση στο στόμα όσων βρεθούν εκεί όπου όλα ακτινοβολούν· άλλοι αισθάνονται να τους τσιμπάνε βελόνες στο πρόσωπο.

Οι πυροσβέστες που έφθασαν στο πυρηνικό εργοστάσιο λίγο μετά τις 01:30, εκείνο το Σάββατο 26 Απριλίου 1986, νόμιζαν -έτσι τους είπαν άλλωστε- ότι είχαν να αντιμετωπίσουν μια τυπική πυρκαγιά, το νερό όμως δεν μπορούσε να τη σβήσει. Ο γραφίτης από τον πυρήνα του αντιδραστήρα που είδαν να καίγεται καταγής θα τους έπεισε ότι τα πράγματα ήταν χειρότερα. Μετά ήρθε η μεταλλική γεύση, οι ζαλάδες, η ναυτία, η ξαφνική κόπωση και, αργότερα, οι συνάδελφοι που άρχισαν ένας-ένας να χάνονται.

Τριάντα χρόνια από τότε, το Τσερνόμπιλ φαίνεται σαν μια ιστορία ηρώων που αποσόβησαν πολύ μεγαλύτερες τραγωδίες και μαζί της μια ιστορία των ψεμάτων που την συνόδευαν.

Εξέθεσε στα μάτια όλων, εχθρών και φίλων στο εσωτερικό και στο εξωτερικό της Σοβιετικής Ενωσης, ότι το μοντέλο λειτουργίας ήταν διάτρητο και ότι η χώρα είχε μπει ξεκάθαρα σε τροχιά παρακμής. Η διαχείριση της τραγωδίας πέρασε μέσα από παλινωδίες και αποσπασματικά μέτρα -αναμενόμενο ίσως για το σοβιετικό καθεστώς- που για να τα καλύψουν χρειάστηκε η σκληρή δουλειά εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων και ο θάνατος πολλών από αυτούς.

«Θα είναι για λίγο, πάρτε μαζί σας μόνο τα απαραίτητα», είπαν οι υπεύθυνοι -στρατός και αστυνομία που είχαν κατακλύσει την περιοχή- στους 43.000 κατοίκους του Πρίπιατ, της πόλης δίπλα στο εργοστάσιο, που εκκενώθηκε το μεσημέρι της 27ης Απριλίου.

Ως τότε, τα παιδιά έπαιζαν αμέριμνα και η ζωή συνεχιζόταν χωρίς ορατή διαφορά. Δεν τους είχε πει κανένας ότι τα επίπεδα ραδιενέργειας στην πόλη τους είχαν φτάσει σε εξωπραγματικά επίπεδα, εκατοντάδες φορες πάνω από το φυσιολογικό. Αν έμεναν εκεί λίγες ημέρες ακόμη η δόση που θα απορροφούσαν θα γινόταν θανατηφόρα. Μέχρι που 1.000 λεωφορεία μέσα τρεις ώρες μάζεψαν όλον τον πληθυσμό. Κανένας δεν ξαναγύρισε στο σπίτι του για να μείνει.

Οι κάτοικοι του Πρίπιατ είχαν ακούσει ψέματα, είχαν μείνει στο σκοτάδι, κυκλοφορούσαν πάντως φήμες ότι κάτι σοβαρό συνέβη – άλλωστε κάποιοι είχαν παρατηρήσει ότι τα ζώα είχαν παράξενη συμπεριφορά. Τα σκουλίκια είχαν εξαφανιστεί βαθιά στη γη, τα πουλιά είχαν πετάξει μακριά.

Αυτό το σοβαρό ήταν ένα πείραμα στη λειτουργία του αντιδραστήρα 4, όταν μια σειρά από ατυχίες, αστοχίες, λάθος εκτιμήσεις έφερε λίγο μετά τα μεσάνυχτα της 26ης Απριλίου την έκρηξη.

Οι μηχανικοί ήθελαν να απαντήσουν στο πόσο και πώς θα μπορούσε να λειτουργήσει ο αντιδραστήρας αν σταματούσε ξαφνικά. Σε περίπτωση αυτόματης διακοπής της λειτουργίας, το πρώτο που αμέσως θα χρειαζόταν θα ήταν να κρατηθεί χαμηλά η θερμοκρασία του πυρηνικού καυσίμου μέχρι να τεθούν σε λειτουργία τα συστήματα ασφαλείας.

Θεωρητικά, δηλαδή, οι γεννήτριες θα έβαζαν σε λειτουργία τα εφεδρικά ψυκτικά συστήματα και, αν όλα πήγαιναν σωστά, αυτά θα «έσβηναν» με ασφάλεια την πυρηνική αντίδραση και ο αντιδραστήρας θα έκλεινε. Αυτά ήταν η θεωρία που δεν δοκιμάστηκε σχεδόν ποτέ στην πράξη στο Τσερνόμπιλ. Η δοκιμή που θα άρχιζε τα ξημερώματα της 26ης Απριλίου ήταν ουσιαστικά η πρώτη ζωντανή δοκιμή.

Μια σειρά λαθών έφερε την καταστροφή ενώ μια σειρά ψεμάτων προσπάθησαν να καλύψουν την πανικόβλητη αντίδραση των υπευθύνων

Οι εκθέσεις για το τί έγινε -αν και κάποια κρίσιμα άτομα πέθαναν χωρίς να είναι δυνατόν να καταθέσουν την μαρτυρία τους- δείχνουν ότι γύρω στη 01:20 ο αντιδραστήρας ήταν σε ασταθή κατάσταση γιατί λειτουργούσε σχεδόν απόλυτα έξω από τις προδιαγραφές του, πολλά συστήματα ασφαλείας είχαν σκόπιμα απενεργοποιηθεί για να γίνει η δοκιμή, αλλά ακόμα και η έκτακτη ενεργοποίησή τους δεν θα μπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή.

Στις 01:23 η παραγωγή ενέργειας, ενώ για ώρα είχε πέσει σε πολύ χαμηλά επίπεδα, ξαφνικά αυξήθηκε πέρα από το προβλεπόμενο. Το νερό στο κύκλωμα λειτουργίας έγινε επί τόπου ατμός και εξερράγη, καταστρέφοντας το περίβλημα του αντιδραστήρα που ζύγιζε πάνω από 1.000 τόνους και μαζί του όλο το κτίριο.

Το πρωί αποτύπωσε την κατάσταση ένας φωτογράφος που πέταξε πάνω από το εργοστάσιο· ήταν ο πρώτος που κατέγραψε την ιστορική πλέον εικόνα της πλήρους καταστροφής. Ερείπια, ραδιενεργά υλικά που ήταν σκοπισμένα στη γη, φωτιές που έκαιγαν σε άλλα κτίρια και θανατηφόρες ποσότητες ραδιενέργειας που εκλύονταν στο περιβάλλον.

Οι σοβιετικές αρχές, αφού έστησαν μία τεράστιας κλίμακας επιχείρηση, άρχισαν να ρίχουν υλικό που θα επιβραδύνει την έκλυση ραδιενέργειας και θα κρατήσει χαμηλά -όσο ήταν δυνατόν- την θερμοκρασία. Αυτό γινόταν με πτήσεις ελικοπτέρων: καθώς οι πιλότοι ήταν εκτεθειμένοι σε υπερβολικά μεγάλες δόσεις ραδιενέργειας, εκατοντάδες πέθαναν το προσεχές διάετημα ή τα επόμενα χρόνια – και δεν έλειψαν τα ατυχήματα.

Στο έδαφος, στρατιώτες έφεδροι από όλη τη χώρα σε μικρές ομάδες και για πολύ λίγο, κάτω από στολές και πλάκες μολύβδου, όπως φορούν οι ακτινολόγοι, ανέλαβαν τον καθαρισμό. Σε μια από τις πιο επικίνδυνες αποστολές, κάποιοι κλήθηκαν να καθαρίσουν την οροφή των γύρω κτιρίων από τα ραδιερνεργά συντρίμια της έκρηξης. Κάποιες από τις εξόδους κρατούσαν λιγότερο από ένα λεπτό, 40-45 δευτερόλεπτα την ημέρα, πριν το «βιορομπότ», όπως είχαν βαφτίσει (ειρωνικά άραγε;) αυτούς τους άνδρες, πετάξει από την ταράτσα με το φτυάρι ό,τι και όσα μπορούσε να μαζέψει και φύγει.

Μια ακόμα μεγαλύτερη καταστροφή -αποσιωπημένη για χρόνια- αποσοβήθηκε χάρη στη θυσία τριών ανθρώπων.

Στα υπόγεια κάτω από τον πυρήνα που έλιωνε τα υλικά γύρω του (τσμέντο και μέταλλα και τα επιβραδυντικά υλικά που έριχναν οι πυροσβέστες) λίμναζαν τόνοι νερά. Η καταπόνηση του κτιρίου από όσα είχαν συμβεί και διάβρωση από τον λιωμένο πυρήνα απειλούσαν την κατάρρευση των διαμερισμάτων. Τότε το ραδιενεργό υλικό θα έρχονταν σε επαφή με το νερό και θα προκαλούσε έκρηξη η οποία υπολόγιζαν ότι θα έφτανε να είναι σε εκατοντάδες φορές μεγαλύτερη ισχύ από την ατομική βόμβα της Χιροσίμα. Πραγματικά θα ήταν σε θέση να ισοπεδώσει μια μεγάλη εκτάση και να μολύνει μια ακόμα μεγαλύτερη.

Τρεις μηχανικοί μπήκαν στις αρχές Μαΐου με στολή δύτη στο έντονα ραδιενεργό νερό και στα τυφλά, χωρίς φως, άνοιξαν τις βαλβίδες ασφαλείας. Ηταν ο Αλεξέι Ανανένκο, ο Βάλερι Μπεζπάλοφ και ο Μπόρις Μπαράνοφ, που πεθαναν λίγες ημέρες αργότερα.

https://www.youtube.com/watch?v=dS3WvKKSpKI

Η απελπισμένη, γεμάτη αυτοθυσία διαχείριση στην Ουκρανία για κάποιο καιρό – και σίγουρα τις πρώτες ημέρες – ήταν άγνωστη στη Δύση. Ολα έβαιναν καλώς, η κατάσταση ήταν υπό έλεγχο, παραδεχόταν δύο ημέρες αργότερα το επίσημο πρακτορείο TASS, σε μια ανακοίνωση 3-4 γραμμών. Σαφώς ένα ψέμα που, όπως φάνηκε τις επόμενες ημέρες, ήταν χονδροειδές.

Τα νέα έφτασαν στον ημερήσιο Τύπο στην Ελλάδα τη Μεγάλη Τρίτη 29 Απριλίου: «σοβαρό ατύχημα, ανεξακρίβωτα αίτια», ο ξαφνικός εντοπισμός ραδιενέργειας στην Σκανδιναβία και οι διαβεβαιώσεις από τη Σοβιετική Ενωση ότι παίρνει μέτρα είναι όλη και όλη η αναφορά στις εσωτερικές σελίδες. Δεν ήταν πολλά περισσότερα από τις επίσημες αναφορές που είχαν γίνει από το σοβιετικό πρακτορείο και δεν ήταν και πραγματικά περισσότερα από όσα μετέδιδαν τα διεθνή μέσα.

Μία ημέρα αργότερα άρχισε να εμφανίζεται η ανησυχία για την έκταση του πρωτόγνωρου για τους πολίτες φαινομένου και οι διαβεβαιώσεις ότι η Ελλάδα δεν κινδυνεύει – πράγμα όχι εντελώς λανθασμένο ως τις 30 Απριλίου, αφού τότε άλλαξε πορεία το ραδιενεργό σύννεφο και άρχισε να κινείται προς τα νότια.

Από την ανέμελη έξοδο-μαμούθ για το ελληνικό Πάσχα, στην επιστροφή και τις «επιδρομές» στο σούπερ μάρκετ για γάλα

Μέσα στο κλίμα της Πρωτομαγιάς και του Πάσχα, τα νέα από το Τσερνόμπιλ πέρασαν λιγάκι σε δεύτερη μοίρα. Οι Αθηναίοι βγήγαν μαζικά προς την επαρχία, λιγάκι αμέριμνοι γιατί το ραδιενεργό σύννεφο ήταν μακριά.

Μετά το Πάσχα, οι πολίτες θα επέστρεφαν μέσα στην ανησυχία ότι η γιορτή στην εξοχή είχε πάρει έναν επικίνδυνο χαρακτήρα. Οπου έβρεξε, το βρόχινο μερό παρέσυρε στο έδαφος ραδιενεργά υλικά όπως το καίσιο που μοιραία μπήκαν στο καθημερινό λεξιλόγιο. Πόσο επικίνδυνο όμως, για ανθρώπους, τα ζώα (όσα καταλήγουν στο πιάτο) και τους καρπούς, είναι δύσκολο να διακριβώσει κανένας ακόμα ίσως και σήμερα.

Το Τσερνόμπιλ έγινε ένα μαζικό διαχρονικό πείραμα για τις επιπτώσεις της έκθεσης της ραδιενέργειας, πώς περνά στις τροφές και στο σώμα, τι επιπτώσεις έχει ανάλογα με την έκθεση σε αυτήν. Ακόμα και αν κάποια από τα συμπεράσματα ποικίλλουν, είναι δύσκολο να πεις ακόμα και σήμερα αν υπάρχει «πολλή» ή «λίγη» έκθεση στη ραδιενέργεια πέρα από τη φυσική ποσότητα που δεχόμαστε κάθε χρόνο και τι σημαίνει αυτό για τον ενήλικα, το παιδί ή ακόμα τα φυτά, τα οικόσιτα και τα άγρια ζώα.

Σύντομα η αγορά -στην Ελλάδα τουλάχιστον- νέκρωσε και το πρόβλημα πήρε πολιτικές διαστάσεις. Οι εφημερίδες βρήκαν αφορμή για μια πιο ακατονόητη σήμερα διαμάχη. (Ας θυμηθούμε ότι τότε οι Ελληνες διάβαζαν ακόμη εφημερίδες, αλλά και ότι υπήρχαν μόνο δημόσια ραδιοτηλεοπτικά μέσα).

Πόσα γνωρίζει και γιατί τα κρύβει ο Ριζοσπάστης, η εφημερίδα του ΚΚΕ που έσπευσε από την πρώτη στιγμή να υπερασπιστεί την σοβιετική κυβέρνηση, ακολουθώντας πιστά την -έστω καθυστερημένη- γραμμή της για απλό ατύχημα; Είναι η ΕΡΤ όργανο της δυτικής προπαγάνδας που εκπορεύεται από το Λευκό Οίκο και θέλει να υπονομεύσει τις ειρηνευτικές πρωτοβουλίες της ΕΣΣΔ ή καθησυχαστικό φερέφωνο της ελληνικής κυβέρνησης;

Εφήμερες συγκρούσεις όταν στα υπόγεια του αντιδραστήρα, βαθιά πλέον μέσα στη σαρκοφάγο, υπάρχει ακόμα το «πόδι του ελέφαντα», μια άμορφη μάζα από πυρηνικό καύσιμο, μέταλλα και μπετόν που κύλησαν σαν λάβα και μετά κρύωσε και στερεοποιήθηκε ξανά.

Αυτή είναι μια από τις πλέον διαχρονικές κληρονομιές της τραγωδίας. Οταν σχηματίστηκε το «πόδι» ήταν τόσο ραδιενεργό ώστε πέντε ή και λιγότερα λεπτά δίπλα του σήμαιναν θάνατο· όχι στο μέλλον από κάποια χρόνια ασθένεια, αλλά από την ολική κατάρρευση του οργανισμού, δηλαδή θάνατο άμεσο.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News