«Διασκέδαση σημαίνει να είναι κανείς μόνος με τους αρχαίους Έλληνες» έγραφε σε μια επιστολή του ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν. Ηδη έχει ταλαιπωρηθεί, πολύ, από την προϊούσα κώφωσή του και αναζητούσε στα αρχαιοελληνικά πρότυπα, ηρώων και σκέψης, μια χειρολαβή. Δύναμη να κρατηθεί στην ζωή του και να την αντέξει.

Με έναν παράξενο τρόπο, αυτή η πνευματική αναζήτηση προτύπων και χειρολαβών στην ζωή του Μπετόβεν είναι που, κυρίως, τον συνέδεσε με την Ελλάδα. Και, κατ’ επέκταση, με την ξεσηκωμένη τότε Ελλάδα, της Επανάστασης, που υποσχόταν κάτι νέο, σημαντικό, στη βάση της ελληνικής αρχαιότητας. Ρομαντισμός; Ε, ναι, λοιπόν. Ρομαντισμός. Αλλά και στάση ζωής.

«Ο Μπετόβεν ήταν ένας άνθρωπος, ευαίσθητος, ο οποίος έζησε τις κοσμοϊστορικές αλλαγές που προκάλεσε η Γαλλική Επανάσταση. Σε αυτό το πλαίσιο, του Διαφωτισμού, ο ελληνικός Πολιτισμός κατείχε προνομιακή θέση», όπως μού το εξηγεί η ιστορικός (Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία) στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης Ξένη Δ.Μπαλωτή, που έχει μελετήσει συστηματικά αυτή τη σχέση του μουσουργού με την Ελλάδα.

«Εμπνεύσθηκε από τους αρχαιοελληνικούς μύθους και την ελληνική ιστορία. Δεν ήταν ένας φιλέλληνας, αλλά ένας άνθρωπος με τεράστιες ευαισθησίες που ζητούσε να βρει τα στοιχεία του δικού του δυναμισμού μέσα από τα στοιχεία, που τα θεωρούσε σημαντικά για την ύπαρξή του, με αυτά να ταυτιστεί και να μπορέσει ο ίδιος να ζήσει, μέσα στην κόπωση από τις περιπέτειες της ζωής του. Κυρίως το θέμα της κώφωσης».

Η σχέση του Μπετόβεν με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό τον κάνει να βλέπει, στη δική του αντίληψη, τη σύγχρονη Ελλάδα, που θα ξαναγεννηθεί, ως συνέχεια στην Ελλάδα της αρχαιότητας, όπως μού εξηγεί η ιστορικός.

Μπετόβεν και Ελλάδα, λοιπόν. Πώς κι έτσι; Η πανευρωπαϊκή ερμηνεία και των εννέα συμφωνιών του, σε εννέα σημεία, συμπεριλαμβανομένων των Δελφών (με πρωτοστάτη το γαλλογερμανικό πολιτιστικό κανάλι arte και αφορμή τα 250 χρόνια από το θάνατο του συνθέτη), μάς δίνει την ευκαιρία να ξαναδούμε και να επανεκτιμήσουμε τη σχέση του μεγάλου Γερμανού με την Ελλάδα και το αρχαιοελληνικό πνεύμα.

Ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών και διεθνούς φήμης πιανίστας Γιάννης Βακαρέλης στέκεται σε αυτή τη σχέση, με αφορμή και τη σύμπραξη του ελληνικού θεσμού στο πανευρωπαϊκό εγχείρημα. Και στρέφει το βλέμμα μας «στον επαναστατικό αέρα που φυσούσε στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα, με τους καλλιτέχνες να ενθουσιάζονται, να εμπνέονται από αυτές τις κοσμοϊστορικές αλλαγές και που όμως να προσγειώνονται καμία φορά από την πραγματικότητα.

»Ο ιδεαλιστής  Μπετόβεν, που πίστεψε στον “Επαναστάτη” Ναπολέοντα, αφιερώνοντας του την 3η Συμφωνία, “Ηρωική”, βλέποντας την εξέλιξη του, απογοητεύτηκε και διέγραψε την αφιέρωση. Ο συνθέτης, όπως πολλοί άλλοι καλλιτέχνες της εποχής, εμπνεύστηκε από την Αρχαία Ελλάδα και ξεκίνησε να γράφει την ημιτελή του όπερα “Προμηθέας” (ο Γ. Πέτρου ηχογράφησε με την Armonia Atenea για την Decca ό,τι σώζεται).

»Αυτό ακριβώς το κλίμα έριξε ευνοϊκό φως στον Αγώνα για την Απελευθέρωση το 1821 όπως το μαρτυρούν πίνακες ζωγραφικής, λογοτεχνικά κείμενα και μουσικές συνθέσεις της εποχής».

«Ερείπια των Αθηνών»

Εκείνη την εποχή έγραψε τα «Ερείπια των Αθηνών» διαπιστώνοντας ότι σε αυτή την Ελλάδα «είναι τόσο μεγάλη η οθωμανική καταστροφή που είναι δύσκολο να δημιουργηθεί μια νέα εστία ενός μεγάλου πολιτισμού, εφάμιλλου του αρχαίου».

Παράλληλα, σκέφτηκε, για αυτή την Ελλάδα, που θα μπορούσε, έστω και ύστερα από τόση καταστροφή, να ξαναγεννήσει το αρχαιοελληνικό «θαύμα» (υπήρχαν ήδη τα πρώτα σκιρτήματα του Απελευθερωτικού Αγώνα), να γράψει μια όπερα.

«Είναι πολλοί που ισχυρίζονται ότι ο Μπετόβεν δεν αγαπούσε να γράφει όπερες. Το ήθελε, όμως υπό μία προϋπόθεση: ότι το λιμπρέτο που θα χρησιμοποιούσε θα ήταν του επιπέδου της μουσικής του. Οταν θέλησε, λοιπόν, να τιμήσει τη διαφαινόμενη ελληνική αναγέννηση, ζήτησε από τον Αυστριακό ποιητή και δραματουργό Φραντς Γκριλπάτσερ να γράψει το λιμπρέτο», εξηγεί η κυρία Μπαλωτή.

Ομως, ο Γκριλπάτσερ «είχε στο παρελθόν του στοιχεία που θα τον έφερναν σε ευθεία αντιπαράθεση με το καθεστώς Μέτερνιχ» (μιλάμε για τον «ορκισμένο εχθρό» της Ελληνικής και της Γαλλικής Επανάστασης, καγκελάριο Κλέμενς Βέντσελ Λόταρ φον Μέτερνιχ). Ετσι δεν έδωσε ποτέ το λιμπρέτο στον Μπετόβεν.

O Μπετόβεν υιοθέτησε τα πιστεύω του γερμανικού κινήματος Sturm und Drang (Θύελλα και Ορμή), που πίστευε αφενός στην ένωση, σε ένα κράτος, των ανεξάρτητων πριγκιπάτων (που απάρτιζαν τότε αυτό που λέμε σήμερα Γερμανία), αλλά και θεωρούσε – και ο Μπετόβεν ομοίως – ότι τα στοιχεία του «ενωμένου» γερμανικού πολιτισμού μπορούν να έχουν ως πρότυπο τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Υιοθετώντας τις αρχές του.

«Αυτό το υιοθέτησε, το πίστεψε και το υποστήριξε ο Μπετόβεν», συνεχίζει η ιστορικός στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης. Προσθέτοντας: «Η μουσική του είναι η μεταγραφή της αρχαίας ελληνικής σκέψης και των ηρώων της ελληνικής αρχαιότητας».

Ο Ομηρος κι ο Προμηθέας

Τα πρότυπα του Μπετόβεν ήταν δύο:  ο Όμηρος και ο Προμηθέας. Παρά την κόπωση, στην οποία τον υποχρέωνε εκείνα τα χρόνια η βαριά αναπόδραστη κώφωσή του, έβρισκε τη δύναμη να συνεχίσει έχοντας ως πρότυπο τον Προμηθέα.

Δεν μπορεί, λοιπόν, ύστερα από όλα αυτά να θεωρηθεί διόλου τυχαία η επιλογή των Δελφών, ως έναν από τους εννέα τόπους της Ευρώπης  στους οποίους θα ερμηνευθούν μέσα σε μία ημέρα, την Κυριακή 6 Ιουνίου 3031, οι εννέα συμφωνίες του μουσουργού. Και αυτό μας εξηγεί ο Γιάννης Βακαρέλης:

«H αφετηρία κι ο τερματισμός του μουσικού μαραθωνίου έχουν άμεση σχέση με τη ζωή του μεγάλου μουσουργού. Η Βόννη είναι εκεί που γεννήθηκε και η Βιέννη εκεί που άφησε την τελευταία του πνοή. Οι ενδιάμεσες πόλεις, ορχήστρες και μαέστροι ήταν επιλογή του γαλλογερμανικού τηλεοπτικού καναλιού arte που είχε και την σύλληψη αυτής της φιλόδοξης παραγωγής.

»Από τις πρώτες μας επαφές με τον Θεόδωρο Κουρεντζή, τη χορογράφο Sasha Waltz και τους συντελεστές του arte αναζητούσαμε έναν χώρο υψηλού συμβολισμού για την αναμετάδοση της Εβδόμης Συμφωνίας του Μπετόβεν. Οι Δελφοί, ένας χώρος απαράμιλλης ομορφιάς, ένας χώρος συνδεδεμένος με το “φως” και τον Απόλλωνα, ο ομφαλός της Γης, έμοιαζε ξαφνικά ο αυτονόητος τόπος να φιλοξενήσει αυτή την εκδήλωση, που μέσα από τον Μπετόβεν γιορτάζει τις αξίες της αλληλεγγύης, της αδελφοσύνης, την ίδια την Ευρώπη. Είμαι προσωπικά ευγνώμων στο ΥΠΠΟΑ, το ΚΑΣ και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Στερεάς Ελλάδας για τη δυνατότητα να φιλοξενηθεί η συναυλία εκεί».

Το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, λόγω της μακρόχρονης εμπειρίας του στην οργάνωση μουσικών γεγονότων υψηλού επιπέδου, «ήταν ο αυτονόητος συμπαραγωγός σε αυτό το project. Είναι, πιστεύω, και η απόδειξη ότι σε αυτή την 30χρονη διαδρομή του έχει δίκαια κατακτήσει μια θέση ανάμεσα στους σπουδαιότερους πολιτιστικούς οργανισμούς της Ευρώπης.

»Από την αρχική ιδέα ότι η Ελλάδα θα ήταν ένας από τους σταθμούς σ’ αυτό το “μουσικό ταξίδι”, δουλέψαμε στενά με τους διεθνείς συντελεστές για την άρτια οργάνωση του και μάλιστα σε μια περίοδο που σχεδόν ολόκληρη η Ευρώπη ήταν σε αυστηρό lockdown λόγω covid-19. Όλοι όμως βλέπαμε μέσα απ΄αυτό ένα μήνυμα ελπίδας ότι αφήνουμε πίσω μας το σκοτάδι και βγαίνουμε ξανά στο φως.

»Ίσως γι’ αυτό πιστεύω ότι η συναυλία του Θεόδωρου Κουρεντζή στους Δελφούς θα είναι το απόλυτο highlight αυτού του project. Διότι σχεδόν όλοι οι Ευρωπαίοι  συνδυάζουν την Ελλάδα με τον ήλιο… το φως…».

Μιλάμε για τον διεθνούς φήμης (για να μην πούμε για σταρ) μαέστρο Θόδωρο Κουρεντζή, που με έδρα στη Ρωσία, κάνει μεγάλη, φωτεινή καριέρα. Και μιλάμε για τον μουσικό που θεωρεί ότι «η έκσταση στη μουσική είναι μία μεταφυσική εμπειρία. Γίνεσαι κάποιος άλλος με τη μουσική. Ομως, η μουσική δεν πρέπει να είναι σύμβαση. Αν προσπαθήσεις να τα πεις όλα αυτά σε μία συνηθισμένη ορχήστρα, θα έχεις να αντιμετωπίσεις χασμουρητά», όπως έχει διατυπώσει ο Κουρεντζής τα μουσικά του «Πιστεύω» στην ιταλική εφημερίδα «La Repubblica».

«Η φλόγα της καρδιάς…»

«Η αληθινή δύναμη που έχει ένας αρχιμουσικός», είχε δηλώσει στο «ArtWeek» της ΕΡΤ, το 2017, «είναι η φλόγα που έχει μέσα στην καρδιά του. Η ανθρώπινη εμπειρία και η πνευματική πρακτική είναι που δημιουργεί τον καλλιτέχνη». Αυτό κι αν ταιριάζει στον Μπετόβεν…

Τι θα μας μείνει, άραγε, από αυτό τη μεγάλο, φιλόδοξο πανευρωπαϊκό εγχείρημα, ρωτάω το Γιάννη Βακαρέλη.

«Η Ευρώπη γιορτάζει τον Μπετόβεν… Κι η χώρα μας είναι ανάμεσα σ’ αυτούς που προσκλήθηκαν να τιμήσουν αυτό τον σπουδαίο συνθέτη. Είναι μια θαυμάσια ευκαιρία, ένα διεθνές και δυναμικό κοινό, όπως οι λάτρεις της κλασικής μουσικής, να συνδέσουν τη Ελλάδα με υψηλού επιπέδου μουσικές εκδηλώσεις, αντάξιες άλλων σημαντικών για τον πολιτιστικό τουρισμό τους προορισμών».

Αλήθεια, ποιο κομμάτι του Μπετόβεν – αφού δεν έγινε ποτέ πραγματικότητα η όπερά του για την Ελληνική Επανάσταση – θα επέλεγε για να δώσει ήχο στο εγχείρημα; «Την εισαγωγή του “Τα ερείπια των  Αθηνών”, έργο που ενέπνευσε συνθέτες όπως ο Φραντς Λιστ, που το μετέγραψε σ’ ένα εξαιρετικά εντυπωσιακό κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα, σπάνια παιζόμενο», αποφαίνεται ο διευθυντής του Μεγάρου. «Και που θα το ερμηνεύσει ο Κυπριανός Κατσαρής με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών τον Οκτώβριο στο Μέγαρο Μουσικής».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News