Πριγκίπισσα της αρχαίας Μεσοποταμίας, ποιήτρια και ιέρεια, η Ενχεντουάννα ήταν η πρώτη συγγραφέας που κατονομάστηκε στη μέχρι σήμερα καταγεγραμμένη Ιστορία. Σας προκαλεί έκπληξη; Καθόλου παράξενο: «Οταν οι άνθρωποι ρωτούν ποιος είναι ο πρώτος συγγραφέας, δεν μαντεύουν ποτέ κάποιον από τη Μεσοποταμία, πόσο μάλλον ότι είναι γυναίκα», λέει στο BBC Culture ο Σίντνεϊ Μπάμπκοκ, επιμελητής της έκθεσης «She Who Wrote: Enheduanna and Women of Mesopotamia, ca 3400-2000 BC», που εγκαινιάστηκε πρόσφατα στο μουσείο και βιβλιοθήκη Μόργκαν της Νέας Υόρκης.

Συνήθως, παρατηρεί, υποθέτουν  ότι είναι κάποιος αρχαίος Ελληνας και αν αναφερθούν σε γυναίκα συγγραφέα, αυτή είναι η Σαπφώ, που έζησε μια χιλιετία αργότερα και της οποίας σώζονται λιγότερα έργα από εκείνα της Ενχεντουάννα.

Η Ενχεντουάννα (υπολογίζεται ότι έζησε γύρω στο 2285-2250 π.Χ.) παρέμενε παντελώς άγνωστη μέχρι το 1927, όταν ο βρετανός αρχαιολόγος σερ Λέοναρντ Γούλεϊ ανέσκαψε αντικείμενα που έφεραν το όνομά της. Ωστόσο, τώρα πια γνωρίζουμε, γράφει η Νταϊάν Κόουλ στο BBC Culture, ότι το όνομά της σημαίνει στα σουμερικά «Στολίδι του Παραδείσου» και πως ως αρχιέρεια της θεότητας της σελήνης Νάνα-Σουέν συνέθεσε 42 ιερούς ύμνους και τρία αυτόνομα ποιήματα τα οποία, όπως και το «Επος του Γκιλγκαμές» (που δεν αποδίδεται σε επώνυμο συγγραφέα), οι ερευνητές θεωρούν ως σημαντικό μέρος της λογοτεχνικής κληρονομιάς της Μεσοποταμίας.

Πατέρας της ήταν ο Σαργών ο Μέγας (2371-2330 π.Χ), ο οποίος ίδρυσε τη δυναστεία των Ακκαδίων και επέκτεινε την κυριαρχία του σε ολόκληρη τη Μεσοποταμία – ορισμένοι ιστορικοί, μάλιστα, τον θεωρούν ιδρυτή της πρώτης αυτοκρατορίας στον κόσμο. Σε συνδυασμό, λοιπόν, με την ιδιότητα της ιέρειας, η Ενχεντουάννα ασκούσε και πολιτική εξουσία, παίζοντας ουσιαστικό ρόλο στην ενοποίηση του Ακκάδ, στη βόρεια Μεσοποταμία, με τις πόλεις-κράτη των Σουμερίων, στον Νότο.

Το έκανε δημιουργώντας ένα κοινό σύστημα πεποιθήσεων σε όλη την αυτοκρατορία, με τη συγχώνευση των τελετουργικών που συνδέονται με την Ινάννα, την κύρια θηλυκή θεότητα των Σουμερίων, με εκείνες της ακκαδικής θεάς Ιστάρ (Αστάρτη), τονίζοντας τους δεσμούς τους στους ύμνους και στα ποιήματά της.

Καθένας από τους ύμνους που έγραψε η Ενχεντουάννα για 42 ναούς στη νότια Μεσοποταμία τόνιζε στους πιστούς αυτών των πόλεων τον μοναδικό χαρακτήρα της προστάτιδας θεάς· μάλιστα, οι ύμνοι αντιγράφονταν από γραμματείς των ναών επί εκατοντάδες χρόνια μετά τον θάνατό της.

Τα γραπτά της Ενχεντουάννα που παρουσιάζονται στην έκθεση δεν είναι χειρόγραφα, αλλά πήλινες πλάκες με αποτυπώματα σφηνοειδούς γραφής. Στο ακόλουθο απόσπασμα από το ποίημά της «Η Εξύψωση της Ινάννα» περιγράφει τη δημιουργική διαδικασία: «Εχω γεννήσει /Ω δοξασμένη κυρία, (αυτό το τραγούδι) για σας /Αυτό που σας απήγγειλα τα μεσάνυχτα/ Ας σας το επαναλάβει ο τραγουδιστής το μεσημέρι!».

Διεκδικεί, μάλιστα, την πατρότητα των στίχων στο τέλος των «Υμνων του Ιερού», δηλώνοντας: «Ο συντάκτης του πινακίου (είναι) η Ενχεντουάννα. Κύριε μου, αυτό που έχει δημιουργηθεί (εδώ) κανείς δεν το έχει δημιουργήσει προηγουμένως».

«Αυτό που ακούμε στους ύμνους είναι η φωνή μιας προικισμένης ποιήτριας», γράφει η Μπέτι Ντε Σονγκ Μίντορ, Γιουνγκιανή αναλύτρια και μεταφράστρια της Ενχεντουάννα, στο βιβλίο της «Πριγκίπισσα, Ιέρεια, Ποιήτρια» (2009). «Περιγράφει αμερόληπτα την καθημερινή ζωή, τις φροντίδες και την εγγενή φύση των θεοτήτων και των ναών τους. Γεμίζει ολόκληρο τον κόσμο που την περιβάλλει με ενεργά, ελκυστικά, ανεξέλεγκτα θεϊκά όντα».

Αυτά τα ποιήματα θα μπορούσαν ακόμη να υπαινίσσονται ότι η Ενχεντουάννα είχε καλές γνώσεις μαθηματικών, πράγμα που δεν προκαλεί έκπληξη, αφού η προέλευση των μαθηματικών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία, παράλληλα με την ανάπτυξη της σφηνοειδούς γραφής και άλλων πρώιμων συστημάτων γραφής. Τόσο η γραφή όσο και το μέτρημα αναπτύχθηκαν, πιθανότατα, λόγω των αναγκών της μεγάλης αγροτικής και κλωστοϋφαντουργικής οικονομίας της Μεσοποταμίας, όπου τα συστήματα συνδέθηκαν, καθώς οι αγρότες και οι έμποροι μετρούσαν ό,τι παραγόταν και κατέγραφαν ό,τι πωλούσαν και εμπορεύονταν.

Η έκθεση, ελπίζει ο Μπάμπκοκ, θα προβάλει περισσότερο την Ενχεντουάννα, η οποία απεικονίζεται σε δίσκο από ασβεστίτη, περίπου του 2300 π.Χ., και ανακαλύφθηκε από τον Γούλεϊ σε ανασκαφή του 1927. Ο ανάγλυφος διάκοσμος του δίσκου απεικονίζει την Ενχεντουάννα και τρεις απλά ντυμένες συνοδούς που κουβαλούν τελετουργικά αντικείμενα, Βαδίζουν τελετουργικά έξω από έναν ναό που μοιάζει με ζιγκουράτ (ογκώδης βαθμιδωτή πυραμίδα, με τον κύριο ναό στην κορυφή της κατασκευής).

Η Ενχεντουάννα, η οποία διατήρησε τη θέση της επί 40 χρόνια, μέχρι τον θάνατό της, αναγνωρίζεται από την περίτεχνη κόμμωσή της και το πολυεπίπεδο ένδυμα. Το πρόσωπό της φαίνεται σε προφίλ, καθώς σηκώνει τα μάτια της προς την Ινάννα, θεά του έρωτα και του πολέμου.

Αρχαίος φεμινισμός

Εκτός από την ποιήτρια, τα 90 αντικείμενα που παρουσιάζονται στην έκθεση (από ποικίλα αγαλματίδια και πινακίδες με σφηνοειδή γραφή μέχρι πλάκες τοίχου, καθώς και πλήθος κυλινδρικών σφραγίδων μαζί με τις εικόνες και τις αποτυπώσεις που άφησαν όταν τυλίχτηκαν σε πήλινη ή πέτρινη πλάκα) αποκαλύπτουν τους ποικίλους τρόπους συμμετοχής των γυναικών σε διάφορες πτυχές της κοινωνικής ζωής της Μεσοποταμίας, υπογραμμίζει η Νταϊάν Κόουλ στο άρθρο της στο BBC Culture.

«Ηθελα να δημιουργήσω το σκηνικό για την Ενχεντουάννα» λέει ο επιμελητής της έκθεσης, προσθέτοντας ότι η κοινωνία της αρχαίας Μεσοποταμίας ήταν λιγότερο πατριαρχική από αλλού: οι γυναίκες επιτρεπόταν να έχουν ιδιοκτησία, η οποία μπορούσε να κληρονομηθεί μέσω της γυναικείας γραμμής.

Την περίοδο που ξεκινάει περίπου το 3400 π.Χ., τα αστικά κέντρα της Μεσοποταμίας χαρακτηρίζονταν από τεράστια ανάπτυξη και διαρκή επέκταση της παραγωγής και εμπορίας αγαθών σε ολόκληρη την περιοχή. Οι αυξανόμενες παραγγελίες απαιτούσαν περισσότερους εργαζομένους, πολλοί από τους οποίους ήταν γυναίκες. Πέρα από τους παραδοσιακούς ρόλους τους στο σπίτι ή τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, οι γυναίκες ασκούσαν επαγγέλματα όπως κεραμική, υφαντική, αρτοποιία, κτηνοτροφία, ζυθοποιία και χειροτεχνία.

Μια εικόνα απαθανατίζει ομάδα γυναικών που υφαίνουν σε αργαλειό, μια άλλη δείχνει γυναίκες σε κάτι που μοιάζει με ρόδα αγγειοπλαστικής. Αλλού, οι γυναίκες δειπνούν μαζί με άντρες, προφανώς ως ίσες. Παίζουν, επίσης, μουσικά όργανα, ομαδικά ή σόλο, όπως δείχνει  ένα εξαιρετικό ψηφιδωτό όπου μια γυναίκα κρατά ένα φλάουτο στο στόμα της, ενώ γύρω από τα σγουρά μαλλιά της είναι τυλιγμένες λεπτές κορδέλες.

Αυτό είναι μόνο ένα παράδειγμα μόδας της εποχής, το οποίο αναδεικνύει τα μεταβαλλόμενα και συχνά περίτεχνα στυλ μαλλιών και ρούχων που προτιμούσαν οι γυναίκες της Μεσοποταμίας. Αγαλματίδια, μερικά τόσο μικρά όσο οι κούκλες Barbie, έχουν χοντρές πλεξούδες μαλλιών, που τυλίγονται γύρω από το κεφάλι τους· κορδέλες κρατούν τα μακριά κυματιστά μαλλιά στη θέση τους· εσθήτες μέχρι τον αστράγαλο δίνουν την αίσθηση φτερών, ενώ ένας πολύ ιδιαίτερος χιτώνας έχει πλεγμένα γεωμετρικά σχέδια που θυμίζουν άχυρα ή καλάμια. Οι περισσότερες από αυτές τις γυναικείες μορφές στέκονται με γυμνά πόδια, χέρια ενωμένα και συγκρατημένα χαμόγελα, σαν να προσεύχονται.

Βασιλική αίγλη

Το κεντρικό στοιχείο της έκθεσης είναι το εκπληκτικό πολύχρωμο ταφικό σύνολο της βασίλισσας Πουάμπι των Σουμερίων, της δυναστείας των Ουρ, που έζησε γύρω στο 2500 π.Χ., περίπου 150 χρόνια πριν από την Ενεντουάννα, και για πρώτη φορά στην Ιστορία έβαψε κόκκινα τα χείλη της. Οπως αρμόζει σε μια βασίλισσα, η υπέροχη κόμμωσή της αποτελείται από σφυρήλατα φύλλα και κορδέλες από χρυσό, καθώς και στρογγυλές χάντρες από λάπις λάζουλι και καρνελιάνα.

Πάνω από αυτά τα στολίδια υπάρχει μια περίπλοκη χτένα σαν στέμμα, στολισμένη με λουλούδια που μοιάζουν με αστέρια, όλα χρυσά, όπως και τα μεγάλα σκουλαρίκια σε σχήμα φεγγαριού. Εξίσου μεγαλειώδεις είναι οι πολύχρωμες χάντρες από χρυσό και ημιπολύτιμες πέτρες, που φτάνουν από τον λαιμό μέχρι τη μέση, γύρω από την οποία τυλίγεται μια ζώνη με κρόσσια με χρυσούς κρίκους.

Ολα αυτά αποκαλύφθηκαν επίσης κατά τις ανασκαφές του Γούλεϊ στα τέλη της δεκαετίας του 1920, προκαλώντας θόρυβο αντίστοιχο με εκείνον της ανακάλυψης του τάφου του Τουταγχαμών στην Αίγυπτο το 1922.

Ωστόσο, «γνωρίζουμε πολύ λίγα για τη βασίλισσα Πουάμπι», λέει ο Μπάμπκοκ· μόνο το όνομά της είναι γνωστό, επειδή εμφανίζεται σε μια κυλινδρική σφραγίδα από λάπις λάζουλι που βρέθηκε πάνω στο σώμα της. Ο επιμελητής της έκθεσης εξηγεί ότι οι κυλινδρικές σφραγίδες –οι περισσότερες όχι μεγαλύτερες από μια μπομπίνα κλωστής– χρησιμοποιήθηκαν από όλη την κοινωνία της Μεσοποταμίας, τόσο σαν προσωπική ταυτότητα, αλλά και ως τρόπος για την πιστοποίηση μιας επικοινωνίας ή του περιεχομένου, για παράδειγμα, ενός βάζου.

Τα περίπλοκα σχέδια και οι εικόνες που σκαλίζονταν συχνά στις σφραγίδες είναι τα πιο σημαντικά στοιχεία για όσους προσπαθούν σήμερα να ανασυνθέσουν τη ζωή της Μεσοποταμίας, καθώς οι αποτυπώσεις τους δίνουν πληθώρα λεπτομερών πληροφοριών για όλα τα στρώματα της κοινωνίας.

Σφραγίδες δείχνουν, επίσης, τη μεταβαλλόμενη φύση των μεγάλων θηλυκών θεοτήτων Ινάννα και Ιστάρ, που με τη συμβολή της Ενχεντουάννα, τα διαφορετικά προφίλ τους συγχωνεύθηκαν σε ένα. Πριν από την κατάκτηση των Σουμερίων από τον Σαργώνα, η Ινάννα αντιπροσώπευε τη μητέρα τροφό και βασίλισσα του ουρανού, που επέβλεπε και συντηρούσε τον κύκλο της ζωής. Το πρόσωπό της δεν φαινόταν, την παρουσία της συμβόλιζαν θημωνιές.

Ενα θραύσμα αγγείου του 2400 π.Χ. παρουσιάζει μια θηλυκή θεότητα με ανθρώπινη μορφή. Φοράει ένα κερασφόρο στέμμα με φυλλώδες υλικό, που προεξέχει από τους ώμους της, και κρατά ένα σύμπλεγμα χουρμάδων, έχοντας την πτυχή της γονιμότητας που συνδέεται με την Ινάννα. Αλλά το στέμμα της υποδηλώνει επίσης αγριότητα.

Κατά τη βασιλεία του Σαργώνα και μέσα από τους ύμνους της Ενχεντουάννα αρχίζει να απεικονίζεται μια ολοένα και πιο πολεμική γυναικεία θεότητα: η Ιστάρ παρουσιάζεται στην έκθεση με όπλα να βγαίνουν από τους ώμους της και το πόδι της πάνω σε ένα λιοντάρι, το οποίο είναι δεμένο με λουρί. Παρομοίως, στα ποιήματά της η Ενχεντουάννα απεικονίζει  την Ινάννα/Ιστάρ ως μια ισχυρή θεά της μάχης και της κατάκτησης, αλλά και της αγάπης και της αφθονίας. Σύμφωνα με τον Μπάμπκοκ, οι σφραγίδες που εκτίθενται απεικονίζουν στην πραγματικότητα σκηνές από το ποίημά της «Ινάννα και Εμπίχ».

Το ποίημα παρουσιάζει την Ινάννα αντιμέτωπη με τον εχθρό της, μια οροσειρά που αρνείται να υποκύψει. Η θεά, οπλισμένη με μαχαίρι και τσεκούρια, σκοτώνει τον θεό του βουνού: «Ακόνισε και τις δύο ακμές του στιλέτου της/ Εσκισε τον λαιμό του Εμπίχ σαν να έκοβε γρασίδι/ Εβαλε τη λεπίδα στην καρδιά του»  και «ούρλιαξε σαν βροντή», έτσι ώστε «οι πέτρες που αποτελούσαν τον Εμπίχ να κατρακυλήσουν». Στη συνέχεια γιορτάζει την κατάκτησή της βάζοντας θριαμβευτικά το πόδι της πάνω στις πεσμένες πέτρες. «Είναι η πρώτη φορά που έγιναν εικονογραφήσεις για ένα κείμενο», σχολιάζει ο Μπάμπκοκ, άλλη μια πρωτιά για τη λογοτεχνική κληρονομιά της Ενχεντουάννα.

Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι η Ενχεντουάννα όχι μόνο έγραψε ποίηση, αλλά εξακολουθεί να αντέχει σε πολλούς τομείς: ως σημαντική προσωπικότητα στην αρχαία Μεσοποταμία, αλλά επίσης στην ιστορία των γυναικών και του φεμινισμού και οπωσδήποτε, της λογοτεχνίας.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News