«Ο Στέφανος Λαζαρίδης ήταν μια μοναδική φωτιά. Οι Ελληνες θα πρέπει να κατηγορούν τον εαυτό τους που σπατάλησαν ένα τόσο εκπληκτικό ταλέντο». Αυτή είναι η κατακλείδα του επικήδειου που έγραψε ο Guardian για τον Στέφανο Λαζαρίδη. 1793 λέξεις που έκλειναν με αυτή τη φράση του θρυλικού βρετανού σκηνοθέτη Ντέιβιντ Πάουντνι.

Ο σκηνογράφος που επί 30 χρόνια έγινε ο τολμηρός, ρηξικέλευθος, εντατικά διαβασμένος εικονοκλάστης της Οπερας του Λονδίνου, ο αναμορφωτής του τρόπου σκηνογραφίας στην ευρωπαϊκή όπερα, ο επί 18 μήνες διευθυντής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής (2006-2007). Αφησε την κορυφή που βρισκόταν για να έρθει να αναλάβει την Λυρική –όταν είδε τις πρώτες παραστάσεις έφριξε με το κοινό, τα ανοιχτά κινητά, την μη σύνδεση με αυτό που συνέβαινε στη σκηνή αφού οι περισσότεροι ήταν εκεί με προσκλήσεις. Προσπάθησε να κάνει τομές στην Λυρική, κατέληξε να αποπεμφθεί κακήν κακώς από το ΔΣ, να λοιδορηθεί και να πεθάνει σχεδόν τρία χρόνια αργότερα από καρκίνο, στις 8 Μαϊου του 2010.

Τώρα, σχεδόν οκτώ χρόνια μετά τον θάνατό του ο Στέφανος Λαζαρίδης δικαιώνεται από την πατρίδα του με την έκθεση «Ρομαντικός Κυνικός» που εγκαινιάζεται στο ΚΠΙΣΝ, στον τέταρτο όροφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης στις 4 Φεβρουαρίου, σε συνεργασία της Λυρικής με την Εθνική Βιβλιοθήκη, το ΚΠΙΣΝ και το Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τράπεζας.

Πριν φτάσουμε στον τέταρτο όροφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης για να δούμε την έκθεση που μέσα σε εννέα κύβους και διατρέχοντας τα ράφια της βιβλιοθήκης θα μας τραβήξουν στη μήτρα της δημιουργίας του Λαζαρίδη, θελήσαμε να μιλήσουμε για αυτόν με ανθρώπους που τον γνώρισαν βαθιά. Με τον συγγραφέα Δημήτρη Δημητριάδη και με τον εικαστικό και επιμελητής της έκθεσης, συνεργάτη του στο Λονδίνο Αντώνη Βολανάκη. Οι αφηγήσεις είναι αποκαλυπτικές. Ετσι ο Λαζαρίδης τιμάται σε ιστορικό ενεστώτα με μελλοντικό πρόσημο χάρη στην τόλμη της νέας Εθνικής Λυρικής Σκηνής και του Γιώργου Κουμεντάκη. Ανυπομονώντας για την έκθεση που θα μας βάλει στο σύμπαν του Λαζαρίδη….

 

Δημήτρης Δημητριάδης:
Η ζωή εν τάφω στη Λυρική

«Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για την υπόθεση Λαζαρίδη χωρίς να μιλήσουμε για την νοοτροπία των Ελλήνων, για την ψυχοσύνθεση αυτού του λαού. Νοοτροπία και ψυχοσύνθεση που κυριολεκτικά σκότωσαν τον Λαζαρίδη. Αποδίδω ανθρωποκτονία σε αυτό που ονομάζεται Εθνική Λυρική Σκηνή. Πρέπει δια βίου να φέρει βάρος στη συνείδησή της αυτό που λέγεται θάνατος του Στέφανου Λαζαρίδη. Είναι ανθρωποκτόνος η Λυρική.

Ξέρετε, ο Λαζαρίδης δεν ανέκαμψε ποτέ μετά από την απομάκρυνσή του από τη Λυρική. Είχε ακυρώσει συμβόλαια, προοπτικές, άφησε τη σπουδαία θέση του στο Λονδίνο, έκανε μια τομή ζωής για να αφοσιωθεί απολύτως στη Λυρική. Είναι μια νοοτροπία που εξακολουθεί να δολοφονεί συνεχώς προσωπικότητες στην Ελλάδα. Η περίπτωση του θανάτου του Λαζαρίδη και του τρόπου που οδηγήθηκε στον θάνατο είναι εμβληματική περίπτωση, συγκεντρώνει πολλά μέσα της. Και εξακολουθεί αυτή η νοοτροπία και η δειλία και η υποκρισία των Ελλήνων να κυριαρχεί. Αν και γενικεύω, έχω συνείδηση των πολλών εξαιρέσεων σε αυτό τον κανόνα, που πρόκειται για προσωπικότητες που επέλεξαν να ζήσουν και να δημιουργήσουν εκτός Ελλάδας.

Αυτός ο άνθρωπος ερχόμενος στην Ελλάδα, βρισκόμενος σε ελληνικό περιβάλλον υπέστη τα χειρότερα, αποξενώθηκε ακόμα και από την οικογένειά του. Δεν αποκλείω μάλιστα η στάση των ανθρώπων της Λυρικής αφορούσε και την σεξουαλική του ιδιαιτερότητα. Είναι ικανοί για όλα. Αυτά τα πράγματα αποτελούν έναν καρκίνο που γίνεται συνεχώς αντικείμενο ανοχής και ακόμα και διατήρησης. Επαναλαμβάνονται. Ζούμε σε μια κατάσταση. Λέμε χώρα, αλλά το σωστό είναι να μιλάμε για λαό. Αυτούς που τους οποίους ζούμε. Τι είναι αυτό το πράγμα που δημιουργεί συνεχώς διαχωρισμούς, κατηγοριοποιήσεις. Αυτή είναι η ουσία του τι συνέβη στον Λαζαρίδη. Τον εξόντωσαν ως κάποιον που ήρθε να συγκρουστεί, όχι για να τους αφανίσει, αλλά για να τους βελτιώσει.

“Πρέπει δια βίου να φέρει βάρος στη συνείδησή της αυτό που λέγεται θάνατος του Στέφανου Λαζαρίδη. Είναι ανθρωποκτόνος η Λυρική”.

Παρά το ότι ήταν δύστροπος, δύσκολος, μπορεί να γινόταν ακόμα και προκλητικός όλα αυτά δεν είχαν καμία αρνητική πρόθεση από την πλευρά του. Δεν είχε καμία προσωπική φιλοδοξία. Αυτό που ήθελε να κάνει αφορούσε τον πολιτισμό μιας ολόκληρης χώρας σε μια στιγμή που ήταν επίσης πολίτικά κρίσιμη, με μια κατάσταση που δεν ήταν στην χειρότερη στιγμή της όπως σήμερα, αλλά είχε δυσκολίες. Αλλωστε από την κυβέρνηση είχε επιλεγεί και ο ίδιος. Και όμως η κυβέρνηση Καραμανλή με υπουργό τον Βουλγαράκη δεν πήρε το μέρος του.

Ηταν ένας ανένδοτος, σκληρός άνθρωπος, βαθύτατα απαιτητικός. Να βλέπατε με τι τρόπο διάβαζε τα κείμενα. Tην πρώτη φορά που τον είδα ήταν στο μικρό γραφείο του Γιάννη Χουβαρδά στο θέατρο Αμόρε όταν επρόκειτο να ανεβάσουμε το έργο μου “H αρχή της ζωής”. Είχε μπροστά ανοιχτή την τσάντα του που ήταν μια βαλίτσα και ήδη εργαζόταν. Ηταν ένας συνεχής, ακαταπόνητος εργαζόμενος. Ας δούμε τη δουλειά του στην έκθεση στο ΚΠΙΣΝ και θα καταλάβουμε ότι συνεχώς πήγαινε πιο πέρα από εκεί που είχε φτάσει. Ηταν εναντίον του δεδομένου και του συμβατικού. Δεν άφηνε ποτέ μια όπερα εκεί που την έβρισκε. Και βέβαια η σκηνογραφία του ήταν και σκηνοθεσία. Για αυτό και θέλησε κάποια στιγμή να περάσει και ο ίδιος στη σκηνοθεσία. Και αυτό στο Αμόρε έγινε με τον καλύτερο τρόπο, όμως η υποδοχή ήταν καταστροφική, εισπράξαμε έναν παγωμένο αέρα που μας προειδοποιούσε «μη συνεχίζετε». Ετσι έγινε και με τη Λυρική του έλεγαν «μη συνεχίσεις. Δεν σε θέλουμε. Δεν θέλουμε έναν σαν εσένα. Μην μας αλλάζεις. Μην μας προτείνεις τίποτα».

Περίπου δέκα χρόνια από τότε που ανέλαβε και σχεδόν οκτώ από τον θάνατό του δεν μπορώ να τα λησμονήσω αυτά. Δυστυχώς δεν μπόρεσα να είμαι κοντά του λίγο πριν το τέλος. Μου είπαν ότι ήταν ένας Λαζαρίδης που δεν αναγνωριζόταν πια. Και όταν μιλούσαμε δεν ήθελε να αναφέρεται σε αυτό, μου απαντούσε πάντα με λίγα λόγια. Αυτά τα λέμε για να μιλήσουμε για έναν τολμηρό καλλιτέχνη, ιδιοφυή, ευφάνταστο, με ιδέες που πάντα είχαν το στοιχείο της υπέρβασης του γνωστού και του οικείου. Και όταν του δίνονταν τα τεράστια μέσα, όπως στο Φεστιβάλ του Μπρέγκεντς, στην εθνική Οπερα του Λονδίνου, στη Βαστίλη, στο Αμστερνταμ, στη Ρώμη, στο Μπαιρόιτ που έκανε φυσικά το Λόενγκριν του Βάγκνερ, ό,τι δούλεψε είχε το στοιχείο έκπληξης γιατί κάθε φορά προσπαθούσε να δει τι δεν έχει ανακαλυφθεί μέσα σε ένα έργο όπερας.

Δεν μου είπε ποτέ ότι μετάνιωσε που ήρθε στη Λυρική. Δεν χρησιμοποίησε αυτή τη λέξη. Ηταν βέβαια βαθύτατα πικραμένος, στεναχωρημένος, σοκαρισμένος. Του άφησε ένα πλήγμα και σιγά σιγά ο οργανισμός του κατέρρευσε. Δεν μπόρεσε μετά να ξαναδουλέψει. Είχε επίγνωση αυτού που έκανε και πίστευε ότι έκανε αυτό ακριβώς που ήθελε. Συγκρούστηκε, αμφισβητήθηκε, διώχθηκε αλλά υπήρξε ανυποχώρητος σε αυτό που έκανε. Ισως να σκέφθηκε ότι δεν άξιζε τον κόπο που ήρθε να κάνει αυτό που θέλησε στην Ελλάδα.

Αυτό συνέβη τη στιγμή που ήταν στην μεγάλη ακμή του. Σχεδόν εξήντα χρονών, ένας άνθρωπος γεμάτος ιδέες, γόνιμος, έτοιμος για μεγάλα τολμήματα, για ανεξάντλητη προσφορά που θα επιδρούσε σε ολόκληρο το ελληνικό θέατρο, όχι μόνο στην οπερα. Ηταν η ζωή εν τάφω αυτό που του συνέβη στη Λυρική. Δεν του έδιναν καν τα γραφεία τους οι προηγούμενοι διευθυντές, αντιμετωπίσθηκε κυριολεκτικά ως ξένος ενώ πιστεύω ότι είναι –το λέω στον ενεστώτα- o Ελληνας που θα πρέπει να είναι υπόδειγμα. Ένα άνθρωπος που στοχεύει ψηλά, είναι αυστηρός με τον εαυτό του, ανυποχώρητος και συγκρούεται με το ψέμα και τη δειλία. Υπάρχει τόσο ψέμα και υποκρισία… Και αυτό αποδεικνύεται από αυτό που βρίσκεται σήμερα στην εξουσία

Ιστορικός ενεστώτας με μελλοντικό πρόσημο για τον Στέφανο. Είναι ένας ενεστώτας που έχει μέσα του όλο το μέλλον. Και αυτή είναι η εν ζωή νίκη του. Η έκθεση θα αποκαλύψει ένα έργο μεγαλειώδες που κανείς δεν ξέρει πλήρως τις διαστάσεις του. Η διαδικασία της δουλειάς του κάθε φορά ήταν πραγματικά μια Βεργίνα. Εσκαβε, έσκαβε, έσκαβε, διάβαζε, ήταν μελετητής, διανοούμενος, είχε εξονυχιστική γνώση της όπερας. Τον θεωρώ ισάξιο της Μαρίας Κάλλας, του Δημήτρη Μητρόπουλου.

Ο Στέφανος Λαζαρίδης ήταν ένας άνθρωπος με χιούμορ, οικείος, άνθρωπος απλός Μια μεγαλοφυία του θεάτρου που την πλήρωσε ακριβά. Την πλήρωσε με τον ελληνικότατο τρόπο…»

 

Αντώνης Βολανάκης:
Ο θρίαμβος, η Λαίδη Νταϊάνα, ο Μάικλ Τζάκσον

«Με το που έφτασα στο Λονδίνο για σπουδές στο Wimbledon College of Art πήγα στον Λαζαρίδη με συστατική επιστολή του Μίνωα Βολανάκη για να του δείξω τη δουλειά μου. Τα κοίταξε πολύ γρήγορα και μου λέει “έλα σε μια εβδομάδα με νέα σου δουλειά”. Ενιωσα καλλιτεχνικά γυμνός μπροστά του. Εκανα και άλλα πρότζεκτ, πήγα να τον δω στο προγραμματισμένο ραντεβού και τότε διαπίστωσα ότι απλώς ήθελε να δει αν είμαι εργατικός. Δούλεψα μαζί του σε οκτώ παραγωγές. Είχε τρομερό εκτόπισμα, σε κάθε πρόβα, όπου πηγαίναμε στο θέατρο έβλεπες τα σώματα και τα μάτια να ανοίγουν και να υποδέχονται τις καινοτόμες ιδέες του.

Ηταν το 1998 όταν τον γνώρισα. Στην απόλυτη ακμή του. Περπατούσαμε στον δρόμο και σταματούσε κόσμος για να του μιλήσει και να τον ευχαριστήσει. Γνωριζόταν με τη Λαίδη Νταϊάνα, τον λάτρευε κυριολεκτικά η Λαίδη Ανια Σένσμπουρι που έχει δημιουργήσει μια ολόκληρη πτέρυγα στη National Gallery. Kαι όμως ήταν απολύτως ριζοσπαστικός. Κάποια στιγμή σκεφτόταν να ανεβάσει Μποέμ στην Ομόνοια, για να καταλάβετε. Δούλεψα στενά μαζί του και μάλιστα ο τίτλος που μου είχε δώσει ήταν “κριτικός παρατηρητής”.  Ετσι με παρουσίαζε. Με έβαζε να βλέπω κάθε λεπτομέρεια, ανέβαινα πάνω εκεί που είναι τα πιο φτηνά εισιτήρια, στο τέταρτο μπαλκόνι του Coliseum για να βεβαιωθώ ότι φαίνεται ξεκάθαρα το σκηνικό. Τον ενδιέφεραν οι άνθρωποι που είχαν τόση αγάπη για την όπερα, ανέβαιναν τόσα σκαλιά χωρίς ασανσέρ, έδιναν όσα χρήματα διέθεταν… Ηθελε οι θεάσεις στη σκηνή να είναι τέλειες ειδικά για αυτούς.

Ο Στέφανος ήταν τεράστιο σχολείο. Για όλους μας. Φανταστείτε, κάναμε meeting  για να αποφασίσουμε τι φλιτζανάκια θα κρατούσαν στην Μποέμ και σε αυτό το meeting  μέτρησα 18 ανθρώπους να συμμετέχουν! Υπήρχε ηχογράφηση, πρακτικά, στενογράφοι πάντα σε αυτές τις συσκέψεις ακόμα και για την παραμικρή λεπτομέρεια. Αυτή η συνέπεια που τον διακατείχε στο όραμα της όπερας ήταν κάτι το ανεπανάληπτο. Ενιωθε Ελληνας αλλά ο Αγγλοι τον είχαν υιοθετήσει. Στα κείμενα του British Theater Design γράφουν «Στέφανος Λαζαρίδης, ο πιο πρωτεϊκός από τους βρετανούς σκηνογράφους!

“Φανταστείτε, κάναμε meeting  για να αποφασίσουμε τι φλιτζανάκια θα κρατούσαν στην Μποέμ και σε αυτό το meeting  μέτρησα 18 ανθρώπους να συμμετέχουν!”

Ξέρω ότι κάποιοι ξαφνιάστηκαν που από τον κόσμο της όπερας βρέθηκε να συνεργάζεται με  τους Duran Duran (σχεδίασε το τουρ τους τo 1993).Ο Νικ Ρόουντς ήταν φανατικός οπαδός του Λαζαρίδη. Πήγαινε συνεχώς στο London Coliseum  και έβλεπε τις παραγωγές του και όλη αυτή την οπτική αφήγηση που έλειπε τότε από την ποπ κουλτούρα. Αυτό που δεν είναι γνωστό είναι ότι μετά τους Duran Duran τον προσέγγισε και ο Μάικλ Τζάκσον! Πήγε να τον συναντήσει στο σπίτι του και ο Τζάκσον τον ρώτησε αν του αρέσει η μουσική του. Ο Στέφανος του απάντησε “δεν ξέρω την μουσική σου”. Oι συνεργάτες του Τζάκσον σηκώθηκαν αναστατωμένοι, αλλά ο ίδιος είχε ενθουσιαστεί με την ειλικρίνειά του. Ηθελε να του σχεδιάσει ο Στέφανος μια τουρ. Όμως αμέσως μετά έγινε ένα σκάνδαλο με τον Τζάκσον και ο Στέφανος δεν θέλησε να συνεχίσει τη συνεργασία.

Στην Ελλάδα γυρίσαμε σχεδόν ταυτόχρονα πίσω. Με είχε καλέσει να δω το 2005 στο Μπαϊρόιτ την τελευταία παραγωγή που ανέβαζε, τον Λόενγκριν του Βάγκνερ. Καθόμασταν μαζί και με αρκετούς φίλους του και σε ένα από τα διαλλείματα του είπα ότι ακούγεται ότι θα επιστρέψει στην Ελλάδα για να αναλάβει τη Λυρική. Ηταν η πρώτη φορά που μου μίλησε για αυτή την πρόταση και τα μάτια του έλαμπαν. Ο Στέφανος είχε μια αίσθηση ιερού για αυτό που λέμε τέχνη, θέατρο.

Eίχε πάντα πολλούς φίλους και από διαφορετικούς χώρους. Ο ένας κολλητός του είναι ένας εξαιρετικός γιατρός αναισθησιολόγος, ο άλλος φιλόλογος και ένας από τους καλύτερους ξεναγούς του Λονδίνου. Είχε γύρω του ανθρώπους που τον ανατροφοδοτούσαν με υλικό, δεν εγκλωβιζόταν μόνο σε ένα καλλιτεχνικό κύκλωμα. Είχε επαφή με την πραγματικότητα.

Όταν τέλειωσε η περιπέτεια της Λυρικής είχαμε επαφή, αλλά όχι πολύ συχνή από τη στιγμή που επέστρεψε στο Λονδίνο με τη γνωστή περιπέτεια της υγείας του. Κάτι που κράτησε πολύ ιδιωτικό ως το τέλος της ζωής του. Τώρα, όσο ετοιμάζω την έκθεση για το έργο του –που είναι μια κορυφή από πολλές κορυφές που ήταν η δημιουργία του- κάθε βράδυ έρχεται στα όνειρά μου».

 

 

 

 

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News