Η διαδικασία της δημιουργίας έργων τέχνης ήταν ανέκαθεν μια πηγή γοητείας για το κοινό, αλλά και για τους ίδιους τους καλλιτέχνες. Εδώ και αιώνες, καλλιτέχνες εν ώρα εργασίας έχουν απεικονιστεί σε κάθε μέσο, από αρχαιοελληνικούς αμφορείς μέχρι σελίδες βιβλίων, πίνακες και φωτογραφίες. Τέτοιου είδους εικόνες ρίχνουν φως στον ρόλο και το στάτους του καλλιτέχνη, τις τεχνικές και τα τελετουργικά της εποχής του, στο πώς αλλάζουν οι συμπεριφορές προς τους ανθρώπους που ποζάρουν και τους επισκέπτες, αλλά και το περιβάλλον της δημιουργίας, γράφει στο BBC Culture η Κλερ Ντάουντι.

Σε ένα νέο βιβλίο, με τίτλο «The Artist’s Studio: A Cultural History», που θα κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο στο Ηνωμένο Βασίλειο και θα κυκλοφορήσει τον Ιανουάριο στις ΗΠΑ, ο ιστορικός Τέχνης Τζέιμς Χολ εμβαθύνει στους μύθους και τις πραγματικότητες της δημιουργικής διαδικασίας, μέσω εικόνων από εργασιακούς χώρους καλλιτεχνών και τεχνιτών ανά τους αιώνες. Με αφορμή τη νέα έκδοση, η Κλερ Ντάουντι επιλέγει δέκα από τις πιο αποκαλυπτικές εικόνες ιστορικών ατελιέ και μιλάει με τον συγγραφέα γι’ αυτές:

«Ενας χρυσοχόος στο κατάστημά του», 1449

Τον 15ο αιώνα, το στάτους των χρυσοχόων ήταν πολύ υψηλό, επειδή ασχολούνταν με πολύτιμα μέταλλα. Επρεπε να είναι αξιόπιστοι. Γι’ αυτό, έπρεπε να εργάζονται δημόσια, με τη ζυγαριά τους τοποθετημένη στο μπροστινό μέρος του καταστήματός τους, ώστε να αποδεικνύουν ότι δεν χρησιμοποιούσαν ψεύτικα βάρη. Ο χρυσοχόος στον πίνακα του Πέτρους Κρίστους ζυγίζει ένα δαχτυλίδι για να το εκτιμήσει, με τα βάρη και τα μέτρα του σε πλήρη θέα. «Αυτή η εικόνα έχει να κάνει με την ανοιχτότητα, εξ ου και τα διάπλατα, καθαρά μάτια του χρυσοχόου. Οι πελάτες είναι πίσω από τον ώμο του, και ο κυρτός καθρέφτης αυξάνει τα επίπεδα φωτός στο δωμάτιο και μεγεθύνει αντικείμενα για τον χρυσοχόο που εργάζεται σε μικρή κλίμακα», λέει ο Χολ στο BBC Culture.

Ο καλλιτέχνης τονίζει ότι ο ιδανικός χρυσοχόος έχει τέλεια όραση. «Και ο πίνακας είναι απόδειξη της τέλειας όρασης του ίδιου του Κρίστους, καθώς οι λεπτομέρειες –τα βάζα και τα αντικείμενα στο ράφι– είναι εξαιρετικές» προσθέτει ο Χολ.

«Ο διαγωνισμός εικόνας» (1509-10)

Από την Aπω Ανατολή, ελάχιστες είναι οι απεικονίσεις καλλιτεχνών ενώ δουλεύουν, γιατί το επάγγελμά τους δεν ανήκε σε υψηλή κοινωνική θέση. Υπάρχουν όμως πολλές απεικονίσεις διαγωνισμών εικόνων (E-awase), όπου οι καλλιτέχνες χωρίζονταν σε δύο ομάδες και έκαναν πίνακες με συγκεκριμένο θέμα για να κριθούν οι καλύτεροι. Υπάρχει ένα διάσημο e-awase στο κλασικό έργο της ιαπωνικής λογοτεχνίας των αρχών του 11ου αιώνα «Η ιστορία του Γκέντζι» της ευγενούς και κυρίας των τιμών Μουρασάκι Σικίμπου (θεωρείται το πρώτο μοντέρνο μυθιστόρημα και το πρώτο ψυχολογικό μυθιστόρημα), το οποίο φιλοτεχνήθηκε το 1509-10 από τον ζωγράφο Τόσα Μιτσουνόμπου. Ο Χολ εξηγεί ότι ο Γκέντζι, νόθος γιος αρχαίου ιάπωνα αυτοκράτορα, ήταν καταξιωμένος ζωγράφος και καλλιγράφος, όπως και ο σημερινός αυτοκράτορας. «Στον μεγάλο τελικό του διαγωνισμού, ο Γκέντζι υποβάλλει τους δικούς του αυτοβιογραφικούς πίνακες, οι οποίοι είχαν φτιαχτεί με αυθορμητισμό και συγκίνηση», γράφει ο Χολ, «Κάνουν τους αυλικούς, άνδρες και γυναίκες, να δακρύσουν».

«Ο Απελλής ζωγραφίζει την Καμπάσπη» (περίπου 1630)

Ο πίνακας του Βίλεμ φαν Χεχτ, ο οποίος βρίσκεται στο μουσείο Mauritshuis της Χάγης στην Ολλανδία, πιστεύεται ότι είναι η εξιδανικευμένη εικόνα του ατελιέ του Πίτερ Πολ Ρούμπενς. Ο φλαμανδός καλλιτέχνης είχε στην Αμβέρσα ένα ειδικά κατασκευασμένο εργαστήριο με κήπο, που έγινε τουριστικό αξιοθέατο. Αλλοι καλλιτέχνες ακολούθησαν το παράδειγμα του Φαν Χεχτ, δημιουργώντας συλλογές τέχνης παρουσιασμένες με οργανωμένο τρόπο. «Τους άρεσε να έχουν αυτού του είδους τις συμμετρίες για να οργανώσουν μια ανόμοια συλλογή από πίνακες και μερικές φορές τους έκοβαν για να ταιριάζουν στο χώρο», λέει ο Χολ.

Πρόκειται για ένα νέο είδος απεικόνισης που εμφάνιζε εξιδανικευμένες πινακοθήκες, ατελιέ και χώρους εργασίας, γεμάτους επισκέπτες. Ο Απελλής, διάσημος ζωγράφος της αυλής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, απεικονίζεται εδώ ως ο κοκκινομάλλης Ρούμπενς. Ζωγραφίζει την Καμπάσπη, ερωμένη του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο οποίος στέκεται πίσω από τον καλλιτέχνη. Ο πίνακας εντυπωσίασε τόσο πολύ τον Μέγα Αλέξανδρο ώστε (βάζοντας την τέχνη πάνω από τη φύση) παραχώρησε την Καμπάσπη στον Απελλή.

«Λας Μενίνας», 1656

Σύμφωνα με τον Χολ, ο πίνακας του Ντιέγκο Βελάσκεθ «Οι Δεσποινίδες των Τιμών», που εκτίθεται στο μουσείο Prado της Μαδρίτης, είναι μια αρκετά ακριβής απεικόνιση του ατελιέ του καλλιτέχνη, στα διαμερίσματα του πρίγκιπα διαδόχου Μπαλτάσαρ Κάρλος στο παλάτι Αλκάθαρ. Ο Μπαλτάσαρ Κάρλος, πρωτότοκος γιος του Φιλίππου Δ’ και της πρώτης του συζύγου Ελισάβετ των Βουρβώνων, ασθένησε από ευλογιά και απεβίωσε το 1646 σε ηλικία 17 ετών.

O βασιλιάς Φίλιππος Δ’ και η δεύτερη σύζυγός του, Μαριάνα της Αυστρίας, φαίνονται στον καθρέφτη πίσω από τον ζωγράφο της αυλής. Το μεγάλο μέγεθος και η κορνίζα από έβενο σημαίνουν ότι αυτός ο καθρέφτης είναι ίσως το πιο ακριβό αντικείμενο στον χώρο, εκτός από το μεταξωτό φόρεμα με ασημί κλωστή της πεντάχρονης ινφάντα Μαργαρίτα Μαρία: «Ο Βελάσκεθ είχε 10 καθρέφτες, κάτι που υποδηλώνει τόσο ότι τον γοήτευαν όσο και πλούτο», γράφει ο Χολ.

«Η τέχνης της ζωγραφικής» (1666-68)

Την εποχή που ο Γιοχάνες Βερμέερ ζωγράφισε αυτό τον πίνακα, οι γυναίκες ήταν οι πιο συχνοί επισκέπτες στα ατελιέ καλλιτεχνών και οι ίδιοι οι χώροι απέκτησαν έναν «χαρακτήρα πιο θηλυκό», γράφει ο Χολ. Στην «Τέχνη της ζωγραφικής», που εκτίθεται στο Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης στη Βιέννη, παρουσιάζονται υφάσματα και ρούχα με σχέδια, ένας ορειχάλκινος πολυέλαιος, ένα ωραίο τραπέζι που ανοίγει με φύλλα και σκαλιστά πόδια, δάπεδο με μαρμάρινα πλακάκια, ένας χάρτης ζωγραφισμένος στο χέρι και καρέκλες από ξύλο καρυδιάς στολισμένες με βελούδο, μετάξι και δαντέλα. «Εκτός από τον πολυτελή πολυέλαιο, τα περισσότερα από αυτά τα αντικείμενα εμφανίζονται και σε άλλα έργα, οπότε μπορούμε να υποθέσουμε ότι ήταν είδη του σπιτιού του», γράφει ο Χολ. Αν και προσθέτει ότι τα πλακάκια (ακριβά και βαριά) ήταν απίθανο να βρεθούν σε εργαστήριο ζωγράφου ή στον πρώτο όροφο.

Εν τω μεταξύ, ο καλλιτέχνης φοράει έναν κομψό μπερέ ζωγράφου, ογκώδη βράκα και βελούδινα παπούτσια. Αλλά το αστείο είναι ότι ο ζωγράφος του Βερμέερ έχει λίγα ορατά εργαλεία – δεν υπάρχει παλέτα, άλλα πινέλα, μπουκάλια ή χρώματα. Και «κανένα μοντέλο δεν θα μπορούσε να κρατήσει αυτή τη πόζα για πολύ», λέει ο Χολ. Στην πραγματικότητα, ο καλλιτέχνης είχε πιθανότατα κάνει προσχέδια και είχε ντύσει ένα μανεκέν.

«Αυτοπροσωπογραφία με δύο μαθήτριες», (1785)

Το έργο της γαλλίδας ζωγράφου Αντελαΐντ Λαμπίλ-Γκιάρντ, στο οποίο απεικονίζεται η ίδια μαζί με τις δύο αγαπημένες της μαθήτριες, τις Μαρί-Γκαμπριέλ Καπέτ και η Μαρί-Μαργκερίτ Καρό ντε Ροζεμόντ, «είναι σχεδόν επιτομή της επιθυμίας του Λεονάρντο ντα Βίντσι ότι η ζωγραφική πρέπει να είναι ένα κοινωνικό γεγονός ,χαλαρό και αβίαστο», λέει ο Χολ περιγράφοντας την εικόνα ως «ένα είδος λεοναρδικής φαντασίωσης». Επισημαίνει το περίτεχνο σατέν φόρεμα, πάνω στο οποίο δεν έχει πιτσιλίσει ούτε μια σταγόνα μπογιά, και το εξωφρενικό (και απολαυστικά μη πρακτικό) καπέλο.

Η μόνη παραχώρηση στην αυθεντική ακαταστασία και προσπάθεια του ατελιέ είναι ο καμβάς καρφωμένος σε ξύλινο πλαίσιο. Στο βάθος, διακρίνεται μια προτομή του πατέρα της Λαμπίλ-Γκιάρντ, «άρα δεν ανατρέπει εντελώς την πατριαρχία, ο πατέρας της ενέκρινε αυτό που έκανε», λέει ο Χολ.

Ο Ροντέν στο εργαστήριό του στη Μεντόν, γύρω στο 1902

Η ιδέα του εργαστηρίου σαν κελί μοναχού ταυτίζεται κυρίως με τον γάλλο γλύπτη Φρανσουά Ογκίστ Ρενέ Ροντέν, όπως αποτυπώθηκε από τον εικαστικό Εζέν Ντρούε, «Αυτό συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό επειδή το στούντιο του γλύπτη είναι πολύ αυστηρό και έχει όλα αυτά τα μοντέλα από πηλό και γύψο, όλοι οι τοίχοι είναι βαμμένοι λευκοί και περιβάλλεται σχεδόν εξ ολοκλήρου από λευκά γύψινα γλυπτά και θραύσματα», λέει ο Χολ.

Το 1895 ο Ροντέν αγόρασε τη Villa de Brillants στο Μεντόν, όπου έγινε σπίτι και εργαστήριό του  –σήμερα μουσείο, 20 λεπτά με το τρένο από το Παρίσι-  και αμέσως έγινε το πιο πολυφωτογραφημένο μέρος της εποχής του και, ασυνήθιστα για την εποχή, πολλές από τις λήψεις έδειχναν ημιτελή έργα.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News