Κάτω από έναν φλεγόμενο ουρανό, σαν κι αυτόν που χρόνια μετά ο Μάλκολμ Λόουρι μάς εμφάνισε στο εμβληματικό μυθιστόρημα «Κάτω από το ηφαίστειο», με το κίτρινο, το πορτοκαλί και το κόκκινο να συγκρούονται ως αντίπαλες φύσεις, μια ανδρόγυνη φιγούρα στέκεται σε μια γέφυρα. Φοράει ένα μπλε παλτό που δείχνει να ρέει πάνω στο σώμα του, ενώ πίσω του ένας χείμαρρος από λουλακί και ultramarine χρώματα δημιουργούν ένα σουρεαλιστικό δεύτερο επίπεδο δράσης. Μπροστά μας, όμως, αναπτύσσεται όλο το δράμα: το βλέμμα του θεατή δεν μπορεί να ξεφύγει από την αδρή φιγούρα με το άτριχο κεφάλι, με τα χέρια να είναι δέσμια αυτού του δύσμορφου κρανίου.

Μα, πάνω από όλα, το πλέον δραματουργικό στοιχείο της σύνθεσης είναι το αχανές στόμα, το αγωνιώδες «όμικρον» που σχηματίζουν τα χείλη του προσώπου. Τη στιγμή που τα μάτια του τελούν σε κατάσταση σοκ, το στόμα του δείχνει να εξακοντίζει μια διαπεραστική κραυγή.

Σε τέτοιο σημείο που είναι σχεδόν άηχη, εσωτερική, καυστική. Τα μοναδικά στοιχεία «κανονικότητας» στον πίνακα βρίσκονται στο βάθος, περισσότερο υπονοούνται και έχουν ελάχιστη συνάφεια με το δράμα που παίζεται στο κεντρικό κάδρο. Δύο λιγνές φιγούρες που περπατούν στη γέφυρα, μια βάρκα που πλέει στο φιόρδ αδιαφορώντας για τα ανθρώπινα.

Αυτός ο πίνακας δεν είναι άλλος από την περιώνυμη «Κραυγή» του νορβηγού ζωγράφου, Εντβαρντ Μουνχ – ο δεύτερος πιο σημαντικός πίνακας στην ιστορία της τέχνης μετά την Μόνα Λίζα του Λεονάρντο, όπως αναφέρει το άρθρο του BBC.

Το σχετικό θέμα του βρετανικού BBC, υπενθυμίζει ότι η συγκεκριμένη εκδοχή είναι μια από τις τέσσερις που δημιούργησε ο Μουνχ κατά τη διάρκεια της ζωής του. Η παλαιότερη βερσιόν (του 1893) βρίσκεται αυτή τη στιγμή στην Εθνική Πινακοθήκη του Οσλο. Στο Μουσείο Μουνχ, επίσης στο Οσλο, βρίσκεται μια δεύτερη εκδοχή (του 1910), καθώς και μια απόδοση σε παστέλ (1893).

Η τέταρτη εκδοχή (του 1895) ανήκει σε ιδιωτική συλλογή και το 2012 σημείωσε ρεκόρ ως πιο ακριβό έργο τέχνης που πουλήθηκε ποτέ σε δημοπρασία. Μέσα σε 12 λεπτά, το έργο πουλήθηκε έναντι 120 εκατομμύρια δολάρια στο Σόθμπις. Ο αγοραστής ήταν ένας αμερικανός χρηματιστής, ο Λέον Μπλακ, ο οποίος στη συνέχεια επινοικίασε το έργο στην έκθεση «Μουνχ και εξπρεσιονισμός» στην γκαλερί Neue στη Νέα Υόρκη.

Σύμφωνα με τον ιστορικό τέχνης, Τζιλ Λόιντ, «η πιο ακριβή βερσιόν είναι η ελαιογραφία που βρίσκεται στο Οσλο, ωστόσο η απόδοση με παστέλ είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Το χρώμα είναι τόσο ζωντανό, τόσο φρέσκο, είναι σαν να φτιάχτηκε χθες. Κατά τη γνώμη μου είναι η πιο έντονη εκδοχή και αυτό διότι το παστέλ μας δείχνει τις μεταβολές στις γραμμές και τα περιγράμματα που ήθελε να δείξει ο Μουνχ. Η επιφάνεια του καμβά είναι εξαιρετικά ζωντανή, κάτι που δεν το βλέπεις στην ελαιογραφία».

Υπαρξιακή αγωνία

Η έκθεση στην Γκαλερί Neue εξετάζει τη σχέση ανάμεσα στον Μουνχ και το κίνημα του αβανγκάρντ εξπρεσιονισμού που αναπτύχθηκε στη Γερμανία και την Αυστρία τα πρώτα χρόνια του 20^ου αιώνα. Να σημειωθεί ότι ο Μουνχ συνέθεσε την «Κραυγή» το 1893, τρία χρόνια μετά την πρώτη του επίσκεψη στο Βερολίνο, όπου πολύ νωρίς είχε γίνει ονομαστός.

Κατά τη διάρκεια μιας φρενίτιδας που κράτησε χρόνια, ο Μουνχ, ζώντας στη Γερμανία, βρέθηκε κοντά σε ομοϊδεάτες καλλιτέχνες και συγγραφείς, όπως ο Αύγουστος Στρίντμπεργκ, σύχναζε σε ένα συγκεκριμένο μπαρ και δημιούργησε κάποια από τα έργα του που παραμένουν ακόμη και σήμερα γνωστά για την αξία τους (βλ. «Vampire» και «Madonna»). Ανάμεσα σε αυτά τα 22 έργα που καλύπτουν τη γερμανική περίοδό του, εντάσσεται και η αρχική βερσιόν της «Κραυγής», το 1893.

Ενα χρόνο πιο πριν, ο Μουνχ είχε ζωγραφίσει τον προάγγελο της «Κραυγής», με τον πίνακα που είχε τον τίτλο «Sick Mood at Sunset, Despair». Η σύνθεση ομοιάζει αρκετά με το μετέπειτα magnum opus του: έχουμε έναν αιματοβαμμένο ουρανό, μια γέφυρα με τρεις φιγούρες, μια λίμνη σε χρώματα μπλε και πράσινο και στο βάθος ένα τοπίο. Πάντως, το συγκεκριμένο έργο, καίτοι πρωτοποριακό για την εποχή του, δεν είχε την επίδραση της «Κραυγής».

Σε μια καταγραφή στο ημερολόγιό του, με ημερομηνία 22 Ιανουαρίου 1892, ο Μουνχ αναφέρει πως η έμπνευση για την «Κραυγή» του ήρθε κάπως έτσι: «Περπατούσα στο δρόμο με δύο φίλους – ο ήλιος έπεφτε σιγά σιγά- και ένιωσα ένα τσίμπημα μελαγχολίας – ξαφνικά ο ουρανός πήρε ένα χρώμα κόκκινο, του αίματος. Τότε σταμάτησα και ένιωσα τόσο κουρασμένος. Την ίδια στιγμή ο αιματοβαμμένος ουρανός ήταν σαν ξίφος πάνω από το φιόρδ και την πόλη. Οι φίλοι μου συνέχισαν τον περίπατό τους, ενώ εγώ έμεινα καρφωμένος στη θέση μου γεμάτος άγχος, τρέμοντας. Ηταν σαν μέσα από τη φύση να ερχόταν μια άπειρη κραυγή».

Ολοι κραυγάζουμε

Η φιγούρα στην «Κραυγή» μπορεί να νοηθεί ως μια αυτοπροσωπογραφία του καλλιτέχνη. Κάποιοι ιστορικοί τέχνης αναφέρουν πως υπάρχει περίπτωση ο Μουνχ να είχε επηρεαστεί από μια μούμια που είχε βρεθεί στο Περού (την είχε δει σε μια έκθεση στο Παρίσι το 1889).  Στην πραγματικότητα, πάντως, στην «Κραυγή» δεν είναι ο καλλιτέχνης, αλλά ολόκληρη η ανθρωπότητα που κραυγάζει.

Ο Μουνχ, για τους τεχνοκριτικούς, ήταν η μήτρα μέσα από την οποία αναδύθηκε ο Φράνσις Μπέικον, ενώ το 1984, ο Αντι Γουόρχολ έκανε μια σειρά από διαφορετικές εκδοχές του έργου μέσα από τη δική του ποπ ματιά.

Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ο πίνακας είναι πλέον μέρος της ποπ κουλτούρας, ακόμη και για ανθρώπους που δεν γνωρίζουν τον καλλιτέχνη και το έργο του. Δεν είναι τυχαίο ότι στο ψευδοθρίλερ «The Scream», η δυσώδης φιγούρα του Χάρου φέρει μια μάσκα που μοιάζει στη φιγούρα του Μουνχ.

Εύκολα μπορεί να γίνει καρικατούρα, αναφέρουν οι ειδικοί, ωστόσο το έργο διατηρεί την εμβληματικότητά, καθώς είναι σαν να πορεύεται παράλληλα με την αγωνία και την προβληματική πρόοδο του ανθρώπου κατά τη διάρκεια του 20^ου αιώνα. Αλλωστε, ήταν μια πορεία γεμάτη από πόνο, υπαρξιακό άγχος και βαθιές πληγές.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News