Πριν από εξήντα χρόνια, στις 29 Ιανουαρίου 1964, η Columbia Pictures κυκλοφόρησε την πρώτη από δύο ασπρόμαυρες ταινίες με την ίδια ιδέα: τι θα γινόταν αν τα αμερικανικά αεροπλάνα με βόμβες υδρογόνου λάμβαναν κατά λάθος την εντολή να ρίξουν το φορτίο τους σε στόχους στη Σοβιετική Ενωση, προκαλώντας πιθανώς έναν ολοκληρωτικό πυρηνικό πόλεμο, που θα εξαφάνιζε την ανθρωπότητα; Η κρίση των πυραύλων της Κούβας είχε ωθήσει τις υπερδυνάμεις στο χείλος της σύγκρουσης λιγότερο από δύο χρόνια πριν, επισημαίνει ο Σκοτ Τομπάιας σε άρθρο του στον Guardian, και οι κινηματογραφιστές, λέει, ήταν ασυνήθιστα πρόθυμοι να αντιμετωπίσουν τους εφιάλτες του Ψυχρού Πολέμου κατάματα.

Οι ημερομηνίες κυκλοφορίας των δύο ταινιών έμοιαζαν με αντιστροφή της περίφημης φράσης του Καρλ Μαρξ για το πώς η ιστορία επαναλαμβάνεται, «την πρώτη φορά σαν τραγωδία, και τη δεύτερη ως φάρσα». Στην περίπτωση της Columbia Pictures, ήρθε πρώτη η φάρσα «S.O.S Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα» («Dr Strangelove») του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, που βγήκε στους κινηματογράφους στις 29 Ιανουαρίου του 1964. Και τον Οκτώβριο της ιδιας χρονιάς ακολούθησε η τραγωδία «Fail Safe» του Σίντνεϊ Λιούμετ. Υπήρξαν πολλές νομικές συνέπειες για την κοινή προέλευση των δύο ταινιών, αλλά γεγονός είναι ότι αλληλοσυμπληρώνονται υπέροχα, με μια μικρή διαφορά στην οπτική γωνία της αδυναμίας μας να διαχειριστούμε όπλα τέτοιας θεϊκής καταστροφής.

Το μήνυμα του «Fail Safe»: τα ανθρώπινα όντα είναι επιρρεπή σε λάθη. Το μήνυμα του «S.O.S Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα»: οι άνθρωποι είναι ηλίθιοι…

Συνολικά, το μήνυμα του Κιούμπρικ είναι πιο πειστικό, γράφει ο Τομπάιας στον Guardian. Το «S.O.S Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα» παραμένει η σπουδαιότερη κινηματογραφική σάτιρα για πολλούς λόγους, κυρίως επειδή προσεγγίζει πάρα πολύ τους πραγματικούς παραλογισμούς του Ψυχρού Πολέμου, με δύο υπερδυνάμεις να κλιμακώνουν μια κούρσα εξοπλισμών, που θα μπορούσε να καταλήξει μόνο σε αμοιβαίο αφανισμό. Δεν υπάρχει καμία απολύτως αμφισβήτηση, για παράδειγμα, ότι οι κορυφαίοι στρατιωτικοί και πολιτικοί έχουν υπολογίσει τις καταστροφικές απώλειες ζωών σε μια πυρηνική σύγκρουση, όπως ακριβώς κάνουν στην αίθουσα του πολέμου εδώ. Ισως μάλιστα να έγνεψαν σοφά για τη διάκριση μεταξύ 20 εκατομμυρίων νεκρών έναντι 150 εκατομμυρίων νεκρών. Το μόνο που έχουν να προσθέσουν ο Κιούμπρικ και οι συν-σεναριογράφοι του, Τέρι Σάουθερν και Πίτερ Τζορτζ, είναι μια τελική ειρωνία: «Δεν λέω ότι δεν θα τα κάναμε θάλασσα».

Μέρος της ιδιοφυΐας του «S.O.S Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα» είναι το πόσο επιδέξια εναλλάσσεται μεταξύ σάτιρας και ανοησίας χωρίς να χάνει τίποτα από τη δύναμή του. Ταυτόχρονα, η ταινία δεν χρειάζεται να πάρει και πολύ μεγάλη φόρα. Υπάρχει άραγε πραγματικά μεγάλη διαφορά μεταξύ του Ρίπερ (Στέρλινγκ Χέιντεν), που εξαπολύει πυρηνικό χτύπημα λόγω των φόβων ότι οι Ρώσοι θα μολύνουν τα «πολύτιμα σωματικά μας υγρά» και του πρώην υποστράτηγου Μάικλ Φλιν με τις φαντασιώσεις QAnon, ο οποίος κατείχε πολύ υψηλότερη θέση ως σύμβουλος εθνικής ασφάλειας του Ντόναλντ Τραμπ;

Ωστόσο, ο Κιούμπρικ ξέρει πότε χρειάζεται να κάνει πίσω, επισημαίνει ο Τομπάιας στον Guardian. Το «S.O.S Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα» δεν προσπαθεί να είναι μια γελοία παρωδία, γιατί η αληθοφάνεια είναι το πιο σημαντικό όπλο της. Τίποτα στο στήσιμο της ταινίας δεν είναι πιο αστείο από ό,τι στο «Fail Safe»: βομβαρδιστικά B-52 με πυρηνικό οπλοστάσιο κάνουν μια συνηθισμένη περιπολία δύο ώρες από τους σοβιετικούς στόχους, περιμένοντας τον συνηθισμένο κωδικό για να επιστρέψουν στη βάση.

Αντ’ αυτού, ο επικεφαλής τους, στρατηγός Ρίπερ, εκδίδει τον κωδικό για το «Wing Attack Plan R», το οποίο όχι μόνο τους οδηγεί στην ΕΣΣΔ, αλλά μειώνει επίσης τις επικοινωνίες σε έναν κωδικό τριών γραμμάτων, που είναι γνωστός μόνο στον Ρίπερ. Στην πολεμική αίθουσα του Πενταγώνου, ο αναποτελεσματικός πρόεδρος Μέρκιν Μάφλεϊ (Πίτερ Σέλερς) καλεί τον πρόεδρο του κοινού επιτελείου, στρατηγό «Μπακ» Τάργκιντσον (Τζορτζ Σ.Σκοτ) και άλλους διακεκριμένους στρατιωτικούς για να αντιμετωπίσουν την κρίση. Πώς θα μπορούσε να συμβεί αυτό; Και τι -αν υπάρχει κάτι- μπορεί να γίνει για να το σταματήσει;

Η απλή υπόθεση είναι ένα μάθημα για τη σημασία της δομής στη σάτιρα, η οποία εδραιώνεται εδώ όχι μόνο στις συμπαγείς παραμέτρους της πλοκής αλλά και στην ασπρόμαυρη φωτογραφία που παρουσιάζει το δικό της θανατηφόρο χιούμορ, γράφει ο Τομπάιας στον Guardian. Η εμμονική  ακρίβεια της παραγωγής του Κιούμπρικ δεν καταπνίγει την κωμωδία στο «S.O.S Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα». Αντίθετα την απελευθερώνει, όπως ο Μπάστερ Κίτον που διατηρεί την πέτρινη έκφρασή του ενώ γύρω του ξεσπά το χάος. Επειδή πιστεύουμε ότι ο κώδικας «Wing Attack Plan R» θα δημιουργούσε ένα άκρως απόρρητο πρωτόκολλο, όπως αυτό που πραγματοποιεί ο  ταγματάρχης Τ.Τζ. «Κινγκ» Κονγκ (Σλιμ Πίκενς) στο B-52 του, μπορούμε να γελάσουμε βλέποντας ότι το κιτ επιβίωσής του περιλαμβάνει προφυλακτικά, κραγιόν και τρία ζευγάρια νάιλον κάλτσες.

Το casting είναι άψογο, ξεκινώντας από τον Πίτερ Σέλερς σε έναν τριπλό ρόλο του Λάιονελ Μάντρεϊκ, ενός αξιωματικού της RAF που μιλάει απερίσκεπτα στον Ρίπερ λες και είναι χαζός, του προέδρου Μάφλεϊ, ο οποίος ανταλλάσσει ξεκαρδιστικές κοινοτοπίες με τον σοβιετικό πρωθυπουργό ενώ τον ενημερώνει ευγενικά για την κατάσταση, και ως δρ Στρέιντζλαβ,  ενός πρώην Ναζί καθηλωμένου σε αναπηρικό καροτσάκι που δεν μπορεί να ελέγξει το χέρι του όταν χαιρετάει. Οι Χέιντεν και Πίκενς υποδύονται αντίστοιχα έναν πανύψηλο τρελό και έναν αξιαγάπητο χωριάτη, και ο Σκοτ, ο οποίος έξι χρόνια αργότερα θα έπαιζε τον Τζορτζ Πάτον, υποδύεται μπουφονικά τον Τάργκιντσον, με άγριο βλέμμα και χτυπώντας τα χέρια του στην κοιλιά του.

Η ταινία του Κιούμπρικ επιφυλάσσει μια ιδιαίτερη περιφρόνηση για την έννοια της αποθάρρυνσης, την οποία οι Ναζί εξηγούν ως «την τέχνη του να παράγεις στο μυαλό του εχθρού τον φόβο της επίθεσης». Για το σκοπό αυτό, οι Σοβιετικοί δημιούργησαν μια «μηχανή για την Hμέρα της Kρίσης», που θα ανταποκρινόταν αυτόματα σε μια πυρηνική επίθεση με τέτοια δύναμη η οποία θα καθιστούσε τη Γη ακατοίκητη για 93 χρόνια. Η ιδέα είναι ότι οι άνθρωποι απαλλάσσονται από τη λήψη μιας απόφασης για το τέλος του κόσμου, αλλά όπως επισημάνθηκε στον σοβιετικό πρεσβευτή, δεν λειτουργεί αν δεν πεις σε κανέναν γι’ αυτό.

«Επρόκειτο να ανακοινωθεί στο συνέδριο του κόμματος τη Δευτέρα», απαντά ο πρέσβης. «Οπως γνωρίζετε, ο πρωθυπουργός λατρεύει τις εκπλήξεις»…

Βλέποντας την ταινία σήμερα, υπό το φως του «Οπενχάιμερ» του Κρίστοφερ Νόλαν, αναγνωρίζουμε ακόμη πιο έντονα τα ανθρώπινα ελαττώματα που οδηγούν σε όπλα μαζικής καταστροφής, ξεκινώντας από τον κύριο αρχιτέκτονα της ατομικής βόμβας. Ο Κιούμπρικ, όμως, επισημαίνει την βλακεία πίσω από τον μεγαλύτερο φόβο του σύγχρονου ανθρώπου. Mε άλλα λόγια, η ύβρις μπορεί να μας σκοτώσει όλους, αλλά προηγουμένως μπορούμε να γελάσουμε για τα καλά.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News