Σκεφτείτε ότι πετάτε με ένα ελικόπτερο πάνω από ένα γήπεδο ποδοσφαίρου όπου διεξάγεται αγώνας. Δεν έχετε την παραμικρή ιδέα από ποδόσφαιρο. Το ύψος που πετάτε είναι τέτοιο που δεν διακρίνετε ούτε το διαφορετικό χρώμα των ομάδων, ούτε βέβαια τη μπάλα. Για να εξηγήστε τις κινήσεις των αθλητών που πάνε μια δώθε μια κείθε, μια πυκνώνουν, μια αραιώνουν, αναπτύσσετε μια θεωρία που πολύ απέχει βέβαια από το να αποδώσει αυτό που ξέρουμε εμείς ως ποδόσφαιρο. Χαμηλώνετε το ύψος του ελικοπτέρου. Τώρα βλέπετε ότι υπάρχουν δύο ομάδες με διαφορετικές φανέλες. Δεν βλέπετε όμως ότι υπάρχει η μπάλα. Νέα προσπάθεια ερμηνείας όσων βλέπετε (νέα θεωρία). Και αυτή βέβαια απλουστευτική αλλά κάπως καλύτερη. Κατεβαίνετε κι άλλο και τώρα βλέπετε την μπάλα. Α! τώρα καταλαβαίνετε ότι οι ομάδες επιδιώκουν να στείλουν την μπάλα στα τέρματα, Νέα θεωρία λοιπόν, αυτή τη φορά σχεδόν τέλεια. Για να μη σας κουράσω άλλο, κατεβαίνετε ακόμη χαμηλότερα, και τώρα βλέπετε τι είναι το φάουλ, το off-side, το κόρνερ, κ.λπ. Η θεωρία σας αυτή τη φορά θα είναι πλήρης και οι κανόνες του ποδοσφαίρου δεν θα αποτελούν πια μυστικό για σας!

Αυτό το παράδειγμα εξηγεί τη σχέση πειράματος (παρατήρησης) και θεωρίας (προσπάθεια ερμηνείας ενός φαινομένου) στη Φυσική, αλλά και γενικότερα. Μας το είχε δώσει στο αμφιθέατρο στο τρίτο έτος, ο καθηγητής Πυρηνικής Φυσικής Α. Αποστολάκης. Το βρίσκω γλαφυρό και πετυχημένο. Όσο λιγότερο προχωρημένα, σε βάθος, το πείραμα και η παρατήρηση, τόσο οι θεωρίες που προσπαθούν να ερμηνεύουν το φαινόμενο, μπορούν να ποικίλουν ή και ακόμη να συγκρούονται μεταξύ τους. Νομίζω ότι αυτό είναι, κυρίως, γνώρισμα των κοινωνικών επιστημών, όπου ο παράγοντας άνθρωπος καθιστά την παρατήρηση ακόμα πιο πολύπλοκη και τις προσπάθειες προσέγγισης φαινομένων, όπως η οικονομία και η πολιτική, με μία και μόνη θεωρία αδύνατες. Έτσι, έχουμε πλήθος οικονομικών και πολιτικών θεωριών, που, συνήθως, τις κατηγοριοποιούμε σε δεξιές και αριστερές, συντηρητικές και προοδευτικές.

Τα παραπάνω μού ήρθαν στο μυαλό με αφορμή το πρόσφατο συνέδριο του Ποταμιού, στο Λαύριο. Βασική άποψη του Ποταμιού είναι ότι δεν υπάρχουν δεξιές και αριστερές προσεγγίσεις, και άρα αντίστοιχες λύσεις, στα προβλήματα. Υπάρχουν σωστές και λαθεμένες, και είναι θέμα συνεννόησης των διαφόρων πλευρών/κομμάτων η εύρεση της σωστής πρότασης και λύσης, κατεύθυνση προς την οποία το Ποτάμι σκοπεύει να εργαστεί. Την άποψη αυτή τη θεωρώ απλουστευτική και στερούμενη ιστορικής αλήθειας. Η πραγματικότητα είναι πιο περίπλοκη. Εξ ου, όπως ήδη ανέφερα, και η πληθώρα οικονομικών θεωριών και πολιτικών συστημάτων που έχουν εμφανιστεί κατά καιρούς και έχουν εφαρμοστεί σε διάφορους ιστορικούς χρόνους σε διάφορες χώρες. Όλες τους, βέβαια, θεωρούν ότι είναι οι σωστές λύσεις και προσεγγίσεις στα προβλήματα της κοινωνίας. Στην πραγματικότητα όμως δεν είναι παρά μέρος της λύσης, δεν είναι παρά πλευρές ενός πολυπρισματικού φαινομένου. Όταν εφαρμόζεις μία απ’ αυτές, αργά ή γρήγορα, αναπτύσσονται τοξίνες, οι οποίες οδηγούν στην ανάγκη αλλαγής πλεύσης. Έτσι, η άκρατη οικονομία της αγοράς και ο φιλελευθερισμός (η δεξιά άποψη), οδηγεί στα golden boys, στον ξέφρενο υπερκαταναλωτισμό, και στη «σκλαβοποίηση» του ατόμου στον βωμό των δανείων και στη βέβαιη πτώχευση που θα ακολουθήσει. Από την άλλη, ο άκρατος σοσιαλισμός (για να μην πω ο κομμουνισμός), η αριστερή άποψη, με την κρατική παρέμβαση και ρύθμιση των πραγμάτων οδηγεί στη δημιουργία κάστας προνομιούχων που νέμονται την εξουσία, στη διαφθορά, και στη στέρηση ελευθεριών του ατόμου. Εξίσου μύθος λοιπόν η «αυτορύθμιση» της κοινωνίας, όπως άλλωστε και η θεωρία του καλού κράτους-πατερούλη που φροντίζει για το «καλό» μας. Η λύση που απαιτείται είναι η εναλλαγή των δύο βασικών θεωριών και μεθόδων διακυβέρνησης, μόλις εμφανιστούν οι τοξίνες που η κάθε μία από αυτές παράγουν.

Η «σωστή και συναινετική» λύση, η επονομαζόμενη και απολιτίκ άποψη, που ευαγγελίζεται το Ποτάμι δεν θεωρώ ότι υπάρχει, και πιστεύω ότι αργά ή γρήγορα θα αναγκαστεί να επιλέξει την αριστερή ή τη δεξιά όχθη του ποταμιού. Η άποψή μου είναι ότι, στη σημερινή συγκυρία, η χώρα χρειάζεται να στραφεί αριστερά, αλλά αυτή είναι άλλη ιστορία!

Κλείνω με ένα χαρακτηριστικό ανέκδοτο της εποχής του ψυχρού πολέμου, που δείχνει επιγραμματικά τα όρια κάθε συστήματος. Εμφανίζονται δύο σκύλοι στο φυλάκιο του δυτικού Βερολίνου και λένε στον φύλακα ότι θέλουν να περάσουν απέναντι, στον ανατολικό τομέα. Στην ερώτηση του φύλακα γιατί το θέλουν αυτό, απαντούν «μας είπαν ότι εκεί το κράτος εξασφαλίζει στέγη, και ένα πιάτο φαγητό, και δεν χρειάζεται να αγωνίζεσαι για τα στοιχειώδη, όπως εδώ.». Δυο βδομάδες μετά να τους πάλι, αλλά αυτή τη φορά ζητούν να ξαναπεράσουν στη Δύση. Γιατί, ρωτά ο φύλακας, δεν είχατε δωρεάν σπίτι και φαγητό; Ναι, απαντούν αυτοί. Τότε ποιο είναι το πρόβλημα; Δεν μας επιτρέπανε να γαβγίσουμε, κι αυτό δεν το αντέξαμε, απάντησαν…

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News