Ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, ένας από τους μεγαλύτερους δραματουργούς της Σοβιετικής Ενωσης, διακρίθηκε για την καυστική του σάτιρα και το διεισδυτικό του χιούμορ. Σπούδασε Ιατρική, αλλά σύντομα αφοσιώθηκε στη λογοτεχνία και τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί σχεδόν σε όλες τις γλώσσες του κόσμου, ενώ η επίδρασή τους στη σοβιετική λογοτεχνία υπήρξε τεράστια.

Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε μόλις ξεκινήσει όταν ο συγγραφέας, πέθανε σε σχετική αφάνεια στη Μόσχα στις 10 Μαρτίου 1940. «Ο μαιτρ και η Μαργαρίτα»ήταν το τελευταίο και πιο φιλόδοξο έργο του Μπουλγκάκοφ, το οποίο δεν πρόλαβε να το δει δημοσιευμένο. Αρχισε να το γράφει το 1928 και συνέχισε να το διορθώνει μέχρι λίγο πριν από τον θάνατό του.  Μάλιστα, ο φόβος για τη μυστική αστυνομία του Ιωσήφ Στάλιν είχε οδηγήσει τον Μπουλγκάκοφ να κάψει το πρώτο χειρόγραφο του βιβλίου του.

«Ο μαιτρ και η Μαργαρίτα» είναι ένα σατιρικό μυθιστόρημα, που περιγράφει την επίσκεψη του Διαβόλου στη Μόσχα του 1930, και σε διάστημα λίγων ημερών κατορθώνει, μαζί με την δαιμονική ακολουθία του, να προκαλέσει το απόλυτο χάος στην πόλη. Το αριστούργημα του Μπουλγκάκοφ απαγορεύτηκε από τη σοβιετική λογοκρισία και μόνο τη δεκαετία του 1960, όταν το  έργο δημοσιεύτηκε ολοκληρωμένο στη Δύση σε μια εξαιρετικά περιορισμένη σοβιετική έκδοση, ο συγγραφέας κέρδισε τελικά τη φήμη και την αναγνώριση, που του άξιζαν.

Ωστόσο, 84 χρόνια μετά τον θάνατό του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, με έναν μεγάλο πόλεμο να μαίνεται ξανά στην πατρίδα του, η ζωή και το έργο του γεννημένου το 1891 στο Κίεβο συγγραφέα έχουν πυροδοτήσει έντονες διαφωνίες τόσο στη Ρωσία όσο και στην Ουκρανία, σύμφωνα με άρθρο των Times του Λονδίνου, το οποίο υπογράφουν οι Μαρκ Μπένετς (ανταποκριτής της βρετανικής εφημερίδας στη Ρωσία και την πρώην Σοβιετική Ενωση),  Τζορτζ Γκριλς (καλύπτει θέματα Αμυνας και Πολιτικής) και Τομ Μπολ από το Κίεβο.

Στη Ρωσία, προβάλλεται αυτό τον καιρό μια νέα ταινία με τίτλο «Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα», η οποία έχει μεν τον ίδιο τίτλο με το μυθιστόρημα, αλλά σε αντίθεση με αυτό, υφαίνει στην πολυεπίπεδη πλοκή της τους αγώνες του ίδιου του Μπουλγκάκοφ με τις τυραννικές σοβιετικές αρχές, και  θεωρείται ευρέως ως μια τραγική μεταφορά για την τρέχουσα καταβύθιση της Ρωσίας στον ολοκληρωτισμό. Ο σκηνοθέτης της ταινίας, Μάικλ Λόξιν, έχει δεχθεί απειλές για την αντίθεσή του στην εισβολή στην Ουκρανία και την υποστήριξή του στο Κίεβο, ενώ οι σκληροπυρηνικοί  ζήτησαν να του απαγγελθούν κατηγορίες για τρομοκρατία.

Ο Βλαντίμιρ Σολόβιοφ, παρουσιαστής της κρατικής τηλεόρασης, κατήγγειλε την ταινία ως «αντισοβιετική και αντιμοντέρνα Ρωσία», ενώ ο Αλεξάντρ Σολόκοφ, βουλευτής του κυβερνώντος κόμματος του προέδρου Πούτιν, πρότεινε να αποσυρθεί από τους κινηματογράφους. Ωστόσο, παρά την κριτική και τις αμφιβολίες για το αν θα κυκλοφορούσε ποτέ, ο «Μαιτρ και η Μαργαρίτα» έχει γίνει μια από τις ταινίες με τις υψηλότερες εισπράξεις στη Ρωσία τα τελευταία χρόνια. (Δείτε το trailer της ταινίας του Λόξιν)

«Το να πας να δεις την ταινία έχει γίνει σιωπηλή διαμαρτυρία. Είναι ένας τρόπος να δείξουμε ότι διαφωνούμε», δήλωσε ο Λόξιν. «Ηταν θαύμα [που κυκλοφόρησε η ταινία]. Είπα στους παραγωγούς ότι κάνουμε μια ταινία για τη λογοκρισία και δεν πρόκειται να αυτολογοκριθώ με κανέναν τρόπο, ειδικά για τον πόλεμο ή το καθεστώς».

Οταν ο Μάικλ Λόξιν, ένας 43χρονος αμερικανός πολίτης που μεγάλωσε στη Μόσχα, άρχισε να γυρίζει την ταινία το 2021, το Κρεμλίνο εξακολουθούσε να δείχνει κάποια ανοχή απέναντι στη δημόσια διαφωνία. Ολα άλλαξαν όταν ο Πούτιν διέταξε τα τανκς να μπουν στην Ουκρανία και ξεκίνησε μια καταστολή της ανεξάρτητης σκέψης που δεν έχει προηγούμενο στη Ρωσία από τις πιο σκοτεινές ημέρες της αιματηρής βασιλείας του Στάλιν, επισημαίνουν οι Times.

«Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι μέσα σε δύο ή τρία χρόνια, έχουμε φτάσει εδώ που βρισκόμαστε τώρα, με εκκαθαρίσεις καλλιτεχνών όπως του Στάλιν κλπ. Οταν γυρίζαμε την ταινία, σκεφτήκαμε ότι ήταν σχετική γιατί είδαμε πού μπορεί να φτάσει η Ρωσία του Πούτιν. Αλλά δεν πιστεύαμε ότι θα γινόταν τόσο σχετική όσο έγινε», είπε ο Λόξιν στους Times.

Η απεικόνιση της Σταύρωσης του Ιησού στην ταινία -ένας από τους τρεις άξονες της πλοκής του μυθιστορήματος του Μπουλγκάκοφ-, απέκτησε έναν σκοτεινό συμβολισμό τον περασμένο μήνα όταν ο Αλεξέι Ναβάλνι, ο ηγέτης της αντιπολίτευσης, που πολλοί ήλπιζαν ότι μια μέρα θα αναδυόταν ως σωτήρας της Ρωσίας, πέθανε σε μια βάναυση φυλακή της Αρκτικής.

«Πρέπει να ταφεί σε κρυφό μέρος. Αυτός ο τόπος είναι γεμάτος δεισιδαιμονίες και οι άνθρωποι περιμένουν τον Μεσσία κάθε μέρα», λέει ο Πόντιος Πιλάτος στην ταινία του Λόξιν, απηχώντας τις άθλιες και τελικά ανεπιτυχείς προσπάθειες του Κρεμλίνου να ενταφιαστεί ο Ναβάλνι κρυφά για να αποτραπεί η συγκέντρωση των οπαδών του στην κηδεία του.

Οι επιθέσεις των «σκυλιών» του Πούτιν, που καταγγέλλουν την ταινία στα μέσα ενημέρωσης, επαναλαμβάνονται και στην εκδοχή του Λόξιν στην οθόνη, όπου ένα μέλος της Ενωσης Σοβιετικών Συγγραφέων αποδοκιμάζει ένα από τα μυθιστορήματα του ήρωα ως «πολιτικά επιβλαβές και εξαιρετικά επικίνδυνο έργο».

«Μερικά από τα πράγματα που λένε οι κριτικοί για μένα αντιγράφουν σχεδόν στο ακέραιο όσα ειπώθηκαν για τον Μπουλγκάκοφ τότε. Ηταν πολύ περίεργο και πολύ “meta”. Νομίζω ότι ο Μπουλγκάκοφ θα γελάει στον τάφο του με αυτό», είπε ο Λόξιν. Ο «Μαιτρ και η Μαργαρίτα» είχε εδώ και πολύ καιρό τη φήμη καταραμένου έργου στη Ρωσία και ο Μάικλ Λόξιν αποκάλυψε στους Times ότι ορισμένοι ηθοποιοί αρνήθηκαν να παίξουν στην ταινία του επειδή δεν ήθελαν να έχουν σχέση με αυτή, ακόμη και πριν από τον πόλεμο.

Να σημειωθεί, ακόμη, ότι το μυθιστόρημα του Μπουλγκάκοφ ενέπνευσε επίσης τους στίχους του «Sympathy for the Devil» των Rolling Stones, ένα τραγούδι που πραγματικά στοίχειωσε το διάσημο συγκρότημα. Οταν το έπαιξαν σε ένα χαοτικό δωρεάν φεστιβάλ στο Αλταμοντ της Καλιφόρνια, το 1969, ο Μικ Τζάγκερ είπε από τη σκηνή: «Πάντα συμβαίνει κάτι πολύ αστείο όταν ξεκινάμε με αυτό». Λίγα λεπτά αργότερα οι Hells Angels, μια συμμορία μάτσο μηχανόβιων, οι οποίοι είχαν προσληφθεί για περιφρούρηση των καλλιτεχνών, μαχαίρωσαν τον Μέρεντιθ Χάντερ έναν 18χρονο Αφροαμερικανό, που είχε έρθει στο φεστιβάλ από το Μπέρκλεϊ.

«Ποτέ δεν υπήρξα δεισιδαίμων, αλλά αυτή η ταινία έχει τη δική της ζωή, και σίγουρα υπάρχει ένα είδος μυστικιστικής αίσθησης από όλους τους παραλληλισμούς που έχουν συμβεί, καθώς και από την απήχηση που είχε. Και, ως αρκετά λογικό άτομο, προσπαθώ να τα καταλάβω και να τα αντιμετωπίσω όλα αυτά», είπε ο Λόξιν στους Times.

Καταραμένος και στις δύο πλευρές

Στο Κίεβο, όπου γεννήθηκε ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ κατά την τσαρική εποχή, τα γραπτά του έχουν προκαλέσει επίσης διαμάχες, ωστόσο διαφορετικού είδους. Ρώσος στην καταγωγή, ο Μπουλγκάκοφ έχει κατηγορηθεί για ασέβεια απέναντι στην ουκρανική κουλτούρα και ακόμη ότι έγραψε «προπαγανδιστική λογοτεχνία» για την προώθηση του ρωσικού ιμπεριαλισμού.

Το 1923, ο Μπουλγκάκοφ έγραψε ένα σκωπτικό δοκίμιο για μια επίσκεψη στο Κίεβο, στο οποίο περιέγραφε τους Ουκρανούς ως αδαείς, οπισθοδρομικούς και αναξιόπιστους. Στη «Λευκή Φρουρά» (κυκλοφορεί στα Ελληνικά από τις εκδόσεις Ερατώ), ένα κατ’ εξοχήν αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα, που διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια του ρωσικού εμφυλίου πολέμου, μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ένας χαρακτήρας περιγράφει τα Ουκρανικά σαν μια «χυδαία γλώσσα που δεν υπάρχει στην πραγματικότητα».

Εν μέσω μιας μανιασμένης αντιπαράθεσης για τους πολιτιστικούς δεσμούς της χώρας με τη Μόσχα, ένα άγαλμα του συγγραφέα έξω από το Μουσείο Μπουλγκάκοφ στο Κίεβο βάφτηκε με κόκκινη μπογιά μετά τη ρωσική εισβολή, για να υποδηλώσει ότι ο μυθιστοριογράφος είχε αίμα στα χέρια του. Η Εθνική Ενωση Συγγραφέων της Ουκρανίας ζήτησε το κλείσιμο του μουσείου και οι αρχές ανακοίνωσαν σχέδια για μετονομασία της οδού Μπουλγκάκοφ στο Κίεβο.

Οπως σημειώνουν οι Times,  από την αρχή του πολέμου, αγάλματα του Αλεξάντρ Πούσκιν, του εθνικού ποιητή της Ρωσίας, έχουν επίσης κατεδαφιστεί σε ολόκληρη την Ουκρανία, ενώ ο Αντρέι Κούρκοφ, ο πιο διάσημος εν ζωή ουκρανός μυθιστοριογράφος, είπε ακόμη ότι τα ουκρανικά βιβλιοπωλεία αρνούνται να πάρουν τα έργα του επειδή γράφει στη μητρική του γλώσσα, τα Ρωσικά.

Η Λουντμίλα Γκουμπιανούρι, διευθύντρια του Μουσείου Μπουλγκάκοφ στο Κίεβο, υποστηρίζει ότι η περιφρόνηση του συγγραφέα για την ουκρανική κουλτούρα αμβλύνθηκε κατά τη διάρκεια της ζωής του και επισημαίνει ότι ο Μπουλγκάκοφ αλληλογραφούσε με ουκρανούς δραματουργούς στα Ουκρανικά, είχε αγοράσει, μάλιστα, και ένα ουκρανικό λεξικό για να βελτιώσει τις γλωσσικές του δεξιότητες.

Παρά τη διαμάχη, δε, η Γκουμπιανούρι έχει κρατήσει το μουσείο προκλητικά ανοιχτό. Ωστόσο, μιλάει με συμπάθεια για τους ουκρανούς διαδηλωτές, που γκρεμίζουν τα αγάλματα του Πούσκιν, και απορρίπτει τους εορτασμούς στη μνήμη του ως «φετιχισμό», που ενθαρρύνεται σε ολόκληρη την πρώην Σοβιετική Ενωση, και ο οποίος δεν έχει σχέση με την ουκρανική ιστορία αλλά με τη ρωσική πολιτιστική ηγεμονία. Υποστηρίζει, όμως, ότι ο Μπουλγκάκοφ είναι διαφορετικός και πιστεύει ότι η ιστορία της ζωής του και τα έργα του είναι τώρα πιο σημαντικά από ποτέ άλλοτε, καθώς η Ουκρανία παλεύει με την ιστορία της.

«Η ένωση συγγραφέων δεν κατανοεί τον σκοπό του μουσείου. Δεν τον δοξάζουμε, πρόκειται για την ιστορία. Δεν είναι ώρα να κλείσουμε την πόρτα. Είναι η ώρα να την κρατήσουμε ανοιχτή», είπε στους Times, και τόνισε: «Είμαστε μια ευρωπαϊκή, ανεκτική χώρα, όπου οι αντιπαραθέσεις είναι ευπρόσδεκτες».

Αυτό σίγουρα δεν συμβαίνει στη Ρωσία του Πούτιν. Ο Μάικλ Λόξιν ζει τώρα στην Αμερική και πιθανότατα θα κινδύνευε να συλληφθεί, αν επέστρεφε στη Μόσχα. «Προφανώς δεν μπορώ να επιστρέψω στη Ρωσία», είπε. «Οχι μέχρι να αλλάξει το καθεστώς. Και αυτό το καθεστώς πρέπει να αλλάξει».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News