Παρόλο που το “brain drain” και οι εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι που μετανάστευσαν κατά τη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας της κρίσης,  απασχολεί έντονα τον δημόσιο διάλογο, μέχρι τώρα δεν είχε γίνει μια συστηματική καταγραφή ή ανάλυση για το ποιοι είναι αυτοί που έφυγαν, γιατί έφυγαν και υπό ποιες προϋποθέσεις θα επέστρεφαν.

Ερευνητές από το Κέντρο Σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης (SEESOX) υπό τον συντονισμό του Μανώλη Πρατσινάκη σχεδίασαν και υλοποίησαν για λογαριασμό της διαΝΕΟσις μια νέα έρευνα για τη χαρτογράφηση του ελληνικού πληθυσμού που ζει στο Ηνωμένο Βασίλειο. Το δείγμα που συγκέντρωσαν και χρησιμοποίησαν στην έρευνα τους περιλαμβάνει 586 Έλληνες ηλικίας 18 και άνω, που είχαν ζήσει στο ΗΒ για τουλάχιστον τρεις μήνες πριν από την περίοδο που έγινε η έρευνα. Η μεθοδολογία με την οποία συγκεντρώθηκε το συγκεκριμένο δείγμα ανθρώπων που ζουν σε ολόκληρη την επικράτεια της χώρας είναι ενδιαφέρουσα και καινοτόμα, και αξίζει να τη μελετήσετε (στη σελίδα 33 της έκθεσης). Είναι η πρώτη φορά που τέτοια έρευνα γίνεται σε δείγμα επαρκώς αντιπροσωπευτικό του ελληνικού πληθυσμού μιας ξένης χώρας.

­Η έρευνα, που περιλάμβανε 90 ερωτήσεις, διεξήχθη από τον Οκτώβριο του 2018 μέχρι τον Μάιο του 2019. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια των μηνών που ολοκληρώθηκε η ανάλυση των δεδομένων, η συγγραφή και η μετάφραση της σχετικής έκθεσης και την προετοιμασία της δημοσίευσης της έρευνας από τη διαΝΕΟσις, μεσολάβησε κάτι σημαντικό, που ανέτρεψε πολλά: η πανδημία.

Η νέα κατάσταση που διαμορφώθηκε μετά τις αρχές του 2020 έκανε τα δεδομένα κάθε έρευνας γνώμης, απόψεων ή αξιών λιγότερο ή περισσότερο παρωχημένα και ανεπίκαιρα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, άλλαξε και κάτι άλλο: κάποιοι από το δείγμα επέστρεψαν στη χώρα.

«Επιλέξαμε να προχωρήσουμε σε μια επαναληπτική έρευνα, για να αποτυπώσουμε τις επιπτώσεις της πανδημίας στις στάσεις των Ελλήνων του ΗΒ» αναφέρει ο Θοδωρής Γεωργακόπουλος, διευθυντής περιεχομένου της διαΝΕΟσις. Μάλιστα, οι ερευνητές απευθύνθηκαν στους ίδιους Ελληνες που είχαν συμμετάσχει στην πρώτη έρευνα. 184 από εκείνους τους ερωτηθέντες απάντησαν σε μια σειρά 18 νέων ερωτήσεων τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του 2020. Αν και αυτό το μικρότερο δείγμα δεν είναι αντιπροσωπευτικό, και γι’ αυτό τα συμπεράσματα δεν γενικεύονται εύκολα ώστε να αφορούν τον γενικό πληθυσμό των Ελλήνων στο ΗΒ, ωστόσο είναι χρήσιμα γιατί αποτυπώνουν και αναδεικνύουν κυρίαρχες τάσεις.

­Θα επέστρεφαν στην Ελλάδα;

Ενα βασικό ερώτημα που προέκυψε όταν ξέσπασε η πανδημία και, μάλιστα, ιδιαίτερα στην πρώτη φάση της κρίσης, ήταν το αν οι Ελληνες του εξωτερικού θα επέστρεφαν στην Ελλάδα, καθώς μάλιστα τότε η χώρα μας αντιμετώπιζε τον υγειονομικό κίνδυνο κατά κανόνα πιο αποτελεσματικά από ό,τι οι (κυρίως δυτικές και πλούσιες) χώρες στις οποίες ζούσαν. Στην πρώτη από τις έρευνες μας, που διεξήχθη από τα τέλη του 2018 μέχρι τις αρχές του 2019, το 11,4% των Ελλήνων που ζουν στο Ηνωμένο Βασίλειο δήλωναν ότι σχεδίαζαν να επιστρέψουν στην Ελλάδα “μέσα στα επόμενα τρία χρόνια”. Από ό,τι αποδεικνύεται από τη δεύτερη έρευνα, ενάμιση χρόνο μετά, ένα σχεδόν ίδιο ποσοστό (11,3%) το είχαν πράγματι κάνει. Είχαν επιστρέψει μόνιμα. Από την έναρξη της πανδημίας μέχρι το διάστημα διεξαγωγής της νέας, δεύτερης έρευνας, μάλιστα, (Μάρτιος – Δεκέμβριος 2020) το 4% των Ελλήνων του ΗΒ επέστρεψαν μόνιμα στην Ελλάδα.

Ωστόσο, όπως γράφουν οι ερευνητές, “δεν προκύπτει απόλυτη ταύτιση μεταξύ των μεταναστευτικών πλάνων, όπως αυτά αναφέρθηκαν στην προηγούμενη έρευνα, και τις πρακτικές των ερωτώμενων (…). Ένα σημαντικό τμήμα αυτών που επέστρεψαν τελικά στην Ελλάδα είχαν αναφέρει στην προηγούμενη έρευνα ότι το σχεδίαζαν, αλλά προτιμούσαν να παραμείνουν στο ΗΒ”.

Γιατί επέστρεψαν όλοι αυτοί οι άνθρωποι; Στην έρευνα 6 στους 10 από όσους επέστρεψαν αναφέρουν ως σημαντικότερους λόγους της επιστροφής το Brexit, την πανδημία ή οικογενειακούς/προσωπικούς λόγους. Σύμφωνα με τους ερευνητές, τα αίτια αυτά “σχετίζονται κυρίως με παράγοντες απώθησης από το ΗΒ, αλλά και προσωπικούς, οικογενειακούς λόγους και ελάχιστα έως καθόλου με παράγοντες έλξης από την Ελλάδα”. Με άλλα λόγια, δεν επέστρεψαν επειδή έγιναν καλύτερα τα πράγματα εδώ, αλλά επειδή έγιναν χειρότερα τα πράγματα εκεί.

Οπως προκύπτει από τις απαντήσεις, επέλεξαν να επιστρέψουν κυρίως άτομα με χαμηλότερο εισόδημα και εκπαιδευτικό επίπεδο, καθώς και τα άτομα που είχαν λιγότερο σταθερή εργασία στο Ηνωμένο Βασίλειο. Παράλληλα, κατά τη διάρκεια της πανδημίας ένα αξιοσημείωτο 15,2% επέλεξε να μετοικίσει στην Ελλάδα προσωρινά, ενώ το 25,7% δήλωσαν ότι θα το επιθυμούσαν, αλλά δεν μπορούσαν (για εργασιακούς ή άλλους λόγους).

Οι επιστροφές αυτές αφορούσαν κυρίως επαγγελματίες που είχαν τη δυνατότητα τηλεργασίας, κάτι που, όπως επισημαίνουν οι ερευνητές, θα μπορούσε να αποτελέσει χρήσιμο εύρημα για τη χάραξη πολιτικής προσέλκυσης “ψηφιακών νομάδων” και μετά το τέλος της πανδημίας.

Οι συνέπειες της πανδημίας

Ενα άλλο σημαντικό θέμα που εξετάστηκε στην έρευνα ήταν οι συνέπειες της πανδημίας στο εισόδημα και στην εργασιακή κατάσταση των Ελλήνων του Ηνωμένου Βασιλείου. Από ό,τι φαίνεται, δεν ήταν πολύ εκτεταμένες. Οι μισοί ερωτηθέντες δήλωσαν ότι η εργασιακή τους κατάσταση έμεινε ανεπηρέαστη από την κρίση, ενώ 1 στους 3 δήλωσαν ότι το εισόδημα τους μειώθηκε (ποσοστό λίγο χαμηλότερο από το 41% των Ελλήνων που δήλωναν το ίδιο στην Ελλάδα, σε έρευνα της διαΝΕΟσις τον Σεπτέμβριο του 2020).

Εξάλλου, έχει ενδιαφέρον το ότι οι Ελληνες του Ηνωμένου Βασιλείου αξιολογούν θετικότερα τη διαχείριση της πανδημίας στην Ελλάδα ως προς τις πολιτικές προστασίας της δημόσιας υγείας, αλλά και ως προς την συμμόρφωση στους κανόνες και τα μέτρα που έχουν ληφθεί, από ό,τι στη χώρα όπου ζουν (ή ζούσαν). Αντίθετα, αξιολογούν θετικότερα τα μέτρα αντιμετώπισης των οικονομικών επιπτώσεων της κρίσης εκεί, από ό,τι εδώ.

«Η δημόσια υγεία δεν ήταν σε καμία περίπτωση προτεραιότητα για το Ηνωμένο Βασίλειο», έγραψε μία γυναίκα ηλικίας 30 ετών που συμπλήρωσε το ερωτηματολόγιο, «ειδικά κατά το πρώτο κύμα κρουσμάτων του ιού. Φάνηκαν έντονα οι αδυναμίες του συστήματος υγείας και η μόνιμη συζήτηση ειδικά των Ελλήνων του ΗΒ στρεφόταν γύρω από το πόσο δεν το εμπιστεύονται για την υγεία τους».

«Είχα κακή άποψη και για την ελληνική και για τη βρετανική κυβέρνηση πριν από την πανδημία», έγραψε μια άλλη γυναίκα, 48 ετών, «και τώρα έχω ακόμη χειρότερη».

Βεβαίως, όπως επισημαίνεται στην έκθεση, από αυτά τα αποτελέσματα δεν αναδεικνύεται κάποια τάση μαζικής επιστροφής Ελλήνων στην Ελλάδα. «Παρόλο που κατά τους πρώτους μήνες της πανδημίας κάποιοι επέλεξαν να επιστρέψουν στην Ελλάδα και να βιώσουν αυτή τη δύσκολη κατάσταση με την οικογένεια τους», γράφουν οι ερευνητές, «αυτή η τάση δεν παγιώθηκε και σε καμία περίπτωση δεν αποτυπώνεται στις μακροπρόθεσμες προθέσεις της πλειοψηφίας των ερωτηθέντων». Αν και η πανδημία προκάλεσε αναταράξεις και αναπροσαρμογές στη ζωή και των Ελλήνων στο ΗΒ (όπως και όλων των ανθρώπων στον κόσμο), παρ’ όλα αυτά οι βασικοί λόγοι που τους κρατούν εκεί παραμένουν υπαρκτοί και παρόντες.

Αύξηση… 175%

Σύμφωνα με την επίσημη απογραφή, το 2001 στο Ηνωμένο Βασίλειο ζούσαν περίπου 35.000 άνθρωποι που δήλωναν ως τόπο γέννησης την Ελλάδα. Ηταν ένα μικρό αλλά οικονομικά εύρωστο τμήμα της ελληνικής διασποράς, που περιλάμβανε κυρίως τρεις διακριτές ομάδες: μια οικονομική ελίτ, εγκατεστημένη εδώ και δεκαετίες, με δραστηριότητα στον τραπεζικό τομέα και τη ναυτιλία, επαγγελματίες υψηλής κατάρτισης (ακαδημαϊκούς, γιατρούς, δικηγόρους κλπ.) και έναν μεγάλο αριθμό φοιτητών. Στην απογραφή του 2011 όλοι αυτοί είχαν φτάσει σχεδόν τους 37.000. Στη συνέχεια, όμως, ο αριθμός τους υπερδιπλασιάστηκε. Πλέον υπολογίζονται σε πάνω από 100.000.