Μπορεί σε κάποια θεατρικά έργα του Όσκαρ Ουάϊλντ να συναντάμε δηκτικά σχόλια μελών της αγγλικής αριστοκρατίας για τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής των Αμερικανών, όμως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο όλο και περισσότερες πτυχές αυτού του τρόπου ζωής υιοθετούνται από τους Ευρωπαίους. Έτσι, τα τελευταία χρόνια άρχισε να εξαπλώνεται και το Halloween, ακόμα και στη χώρα μας.

Ακόμα βέβαια δεν βγήκαν τα παιδάκια στις 31 Οκτωβρίου ντυμένα μάγισσες και φαντάσματα να πάνε στα ξένα σπίτια για να πάρουν γλυκά, όμως πολλοί μεγαλύτεροί τους έσπευσαν να γιορτάσουν αυτό το μείγμα αποκριάς σε μια πιο εφιαλτική εκδοχή, όπως το παρουσίασε σχετικό αφιέρωμα (στο in.gr) και διάφορα μπαρ και κλαμπ δημιούργησαν μια ατμόσφαιρα «τρόμου, μυστηρίου και διασκέδασης» με σκαλιστές κολοκύθες, νυχτερίδες και φαντάσματα σε συνδυασμό με αποσπάσματα από «αγαπημένες» ταινίες τρόμου.

Αναζητώντας τη σημασία μιας τέτοιας γιορτής που φέρνει τόσο κοντά τους ανθρώπους με εικόνες τρόμου και θανάτου φθάνουμε στην αρχαία κέλτικη γιορτή του Samhain κατά την οποία οι συμμετέχοντες γιόρταζαν την αλλαγή των εποχών, υποδεχόμενοι τον χειμώνα ντυμένοι σαν κακά πνεύματα, γιορτή που αργότερα επιβίωσε με διαδοχικές μεταλλάξεις μέσα στον χριστιανισμό και την επαφή με μη χριστιανικές παραδόσεις στις ΗΠΑ.

Στην πραγματεία του για την ιστορία των θρησκειών ο Mircea Eliade δείχνει τη σχέση αυτών των εορτών με τον κύκλο των εποχών και την αναζωογονητική δύναμη της φύσης. Οι τελετουργίες αυτές συμφιλιώνουν τον άνθρωπο με τις δυνάμεις της φύσης, από την λειτουργία των οποίων εξαρτάται άμεσα η ζωή του. Παράλληλα, ο κύκλος των εποχών συνδέεται με τους κύκλους της ζωής, κάνοντας την καλλιέργεια της γης να συναντά τον κόσμο των νεκρών: οι νεκροί εισχωρούν στη χθόνια διάσταση όπως οι σπόροι, που είναι άμεσα συνδεδεμένοι με τη γονιμότητα. Γι αυτό και οι νεκροί, που έλκονται από το μυστήριο της αναγέννησης, πλησιάζουν τους ζωντανούς στις στιγμές που η ζωτική ένταση βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο της, δηλαδή στις γιορτές της γονιμότητας. Η σχέση αυτή αντανακλάται επίσης και στις χθονιο-φυτικές θεότητες που εξελίχθηκαν σε νεκρικές θεότητες.

Αυτό που τονίζει ο Eliade είναι πως όλα τα παραπάνω στοιχεία προέρχονται από την ανθρώπινη ανακάλυψη της γεωργίας ως παραγωγικής δραστηριότητας, η οποία αποκάλυψε στον άνθρωπο την ουσιαστική ενότητα της οργανικής ζωής από την οποία ξεπήδησαν διανοητικές συνθέσεις όπως η ρυθμική ζωή, ο θάνατος ως παλινδρόμηση, αλλά και οι τελετουργικές πρακτικές με σκοπό τον χειρισμό των δυνάμεων της φύσης – εξορκισμό των κακών και επίκληση των φιλικών δυνάμεων.

Νομίζω ότι αυτή η σύνδεση των τελετουργιών και των γιορτών με την άμεσα συνδεδεμένη με τους γήινους κύκλους παραγωγική διαδικασία μπορεί να εξηγήσει την ευκολία με την οποία εμπορευματοποιήθηκε ιδιαίτερα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η γιορτή του Halloween, μετατρέποντας το κάποτε φοβερό στοιχείο των φαντασμάτων και του θανάτου σε είδος διασκέδασης, με την γενικευμένη παραγωγή ταινιών και σειρών με ζόμπι, βαμπίρ κλπ.

Πράγματι, η οικονομία (ακόμα και η γεωργία) έχει πλέον αποκοπεί σε μεγάλο βαθμό από τις περιοδικότητες της φύσης, και η κοινωνία έχει σταδιακά ακολουθήσει. Έτσι, μαζί με την «αποϊεροποίηση» της φύσης την οποία έχει επιφέρει η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος με τον έλεγχο των φυσικών δυνάμεων, και την αύξηση της σημασίας της παραγωγής των μη υλικών αγαθών, έχουν μεταλλαχθεί τα κακά που μπορεί να συμβούν και οι σχετικοί φόβοι, κάνοντας ακόμα και τον φόβο του θανάτου να υποχωρεί σε σχέση με την οικονομική καταστροφή, που μπορεί να προκληθεί στο πλαίσιο της σημερινής οικονομικής πραγματικότητας. Ο θάνατος μιας επιχείρησης (οι επιχειρήσεις από τις απαρχές της βιομηχανικής επανάστασης εξελίχθηκαν σε διακριτές μη ανθρώπινες αλλά πλήρως αναγνωρίσιμες οντότητες) μπορεί να είναι πιο φοβερός από έναν ανθρώπινο θάνατο που πια περιορίζεται σε στενό οικογενειακό πλαίσιο (εκτός κι αν αποτελεί κοσμικό γεγονός) και ο κίνδυνος από μια χρεοκοπία μπορεί να είναι πολύ πιο μεγάλος από τον κίνδυνο που μπορεί να αντιπροσωπεύει η συνάντηση με ένα φάντασμα.

Γι αυτό, μέσα από την σημερινή εμπορευματοποιημένη εκδοχή του, το Halloween έχει αποφορτίσει τις εικόνες του θανάτου από το (κάποτε) τρομαχτικό τους νόημα, αντικαθιστώντας το με μία light και εύκολα προσλαμβανόμενη εκδοχή. Έτσι, σε αντίθεση με τις σχετικές γιορτές της αρχαιότητας, οι σημερινές δεν μας φέρνουν σε συμφιλίωση με τους φόβους μας, αλλά μάλλον μας κάνουν να μην τους βλέπουμε, με το να εξορκίζουμε τους φόβους άλλων εποχών. Με άλλα λόγια οι νεκροί με τους οποίους ερχόμαστε σε επαφή στο Halloween είναι οι φόβοι των παλιότερων εποχών για τους νεκρούς ή για την απότομη διακοπή της αναζωογονητικής δύναμης της φύσης. Και το χειρότερο είναι πως ενώ, αυτοί οι φόβοι των προγόνων μας, που ξέρουμε σήμερα ότι δεν είχαν αντικειμενική βάση, τους οδήγησαν σε ένα πολύπλοκο σύνολο τελετουργιών για την αντιμετώπισή τους, ο απόλυτα υπαρκτός (και επιστημονικά τεκμηριωμένος) περιβαλλοντικός κίνδυνος της σύγχρονης εποχής δεν έχει οδηγήσει κατά κανένα τρόπο σε ανάλογες (ορθολογικές πλέον) συμπεριφορές αντιμετώπισής του.

Όσο για τα φαντάσματα, που πλησιάζουν σε γιορτές σαν το Halloween, το κύριο χαρακτηριστικό τους, όπως παρατηρεί ο Jung στην εισαγωγή του στη Θιβετανική Βίβλο των Νεκρών, είναι πως «οι νεκροί δεν ξέρουν πως είναι νεκροί» και «συνεχίζουν τη γήινη ύπαρξή τους χωρίς να γνωρίζουν ότι είναι ασώματα πνεύματα». Μ΄ αυτήν λοιπόν την παρατήρηση θα μπορούσαμε να συνδέσουμε το Halloween με τη χώρα μας. Γιατί πόσοι θεσμοί, οργανισμοί κλπ της χώρας μας (που όπως είπαμε και παραπάνω έχουν πλέον χαρακτηριστικά προσώπων) δεν είναι στην πραγματικότητα νεκροί χωρίς να το ξέρουν, αποσπώντας όμως πολύτιμους πόρους από τους όλο και λιγότερους ζωντανούς με τη μορφή καθημερινών προσφορών και θυσιών; 

Ο Κωνσταντίνος Καραλής είναι Χημικός Μηχανικός – Οικονομολόγος

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News