Όταν ήμουν μικρότερος ζήλευα όσους αβίαστα εντάσσονταν σε μία ομάδα, οποιαδήποτε ομάδα: Φιλάθλους, μέλη κομμάτων, μέλη θρησκευτικών ποιμνίων, ιδρυτές αφελών εφηβικών προσπαθειών να αλλάξουν τον κόσμο, μαθητές σε κουλ σχολικές κλίκες ή ακόμα και ανθρώπους με συγκεκριμένα στέκια, που πετύχαιναν τους φίλους τους χωρίς καν να έχουν ραντεβού μαζί τους γιατί απλούστατα όλοι οι σωστοί άνθρωποι ήταν στο σωστό μέρος. Μου άρεσε ότι ενστερνίζονταν τις πεποιθήσεις της ομάδας χωρίς πολλά-πολλά, χωρίς να ταλαιπωρούν το μυαλό τους με ερωτήματα και αμφιβολίες, και «πείτε μου τι εννοείτε με την παράγραφο 4, άρθρο 3». Το δόγμα «πίστευε και μη ερεύνα» είναι πολύ ισχυρό. Το μυαλό τους ξεσκαρτάριζε ό,τι δεν κολλούσε, και μπορούσαν απρόσκοπτοι να εισπράξουν όλα τα καλά που προκύπτουν: Την αίσθηση ότι ανήκεις κάπου, τη χαρά της νίκης ακόμα κι αν δεν έχεις συμμετάσχει ενεργά, τα τυχερά και τα προνόμια των μελών, την πολυτέλεια του να χρησιμοποιείς εκφράσεις του τύπου «ο κύκλος μας» ή «άνθρωποι σαν κι εμάς», την πίστη σε κάτι, ένα συναίσθημα που έχει τη δύναμη να καλύψει αρκετά κενά στη ζωή κάποιου.

Ήταν μια εποχή που μπορούσες σχετικά εύκολα να ταξινομήσεις τους πάντες και να προβλέψεις τη συνολική τους συμπεριφορά βάσει κάποιων γενικών χαρακτηριστικών. Έλεγες ας πούμε «κνίτισσα» και όλοι περίπου φαντάζονταν τον τύπο γυναίκας που εννοούσες, από το τι φοράει και διαβάζει μέχρι τη σεξουαλική της ζωή, σε βαθμό που περιοδικά όπως π.χ. το Nitro έκαναν τρελό γκελ με άρθρα στα οποία κατηγοριοποιούσαν τους Έλληνες της εποχής σε διάφορες φυλές. Οι εκλογολόγοι, οι δημοσκόποι και οι διαφημιστές μπορούσαν να προβλέψουν σχετικά εύκολα καταναλωτικές και πολιτικές συμπεριφορές και να εξαγάγουν συμπεράσματα, ενώ το μυαλό μας μπορούσε να λειτουργήσει αρκετά αποτελεσματικά με κουτάκια στα οποία κατέτασσε ανθρώπους βάσει κάποιων κύριων αξόνων: Αριστερός – Δεξιός, λαϊκός – κουλτουριάρης, φτωχός – πλούσιος, τρέντι – εναλλακτικός, στρέιτ – γκέι και ούτω καθεξής. Κάποια από αυτά τα κουτάκια είχαν κανόνες ισχυρούς, και σημαντικότερους για τα μέλη τους ακόμα και από τους νόμους. Παράλληλα, εγώ μεγάλωνα παρατηρώντας όλα αυτά αλλά χωρίς να ανήκω ολοκληρωτικά κάπου. Οι αστερίσκοι και οι υποσημειώσεις δεν με άφηναν να ταχθώ υπέρ ενός σκοπού και να ενταχθώ οπουδήποτε. Ζήλευα αλλά δεν υπέκυπτα, θεωρώντας τον εαυτό μου μειοψηφία: Τον άνθρωπο που δεν χωράει πουθενά.

Και ξύπνησα μια μέρα και συνειδητοποίησα ότι έχω γίνει πλειοψηφία: Mια περίεργη πλειοψηφία, καθόλου ομοιογενής, που δεν μπορεί να λειτουργήσει σαν ομάδα, αλλά πλειοψηφία παρ’ όλα αυτά. Το μόνο κοινό μας χαρακτηριστικό είναι ότι δεν μπορείς να προβλέψεις τη συμπεριφορά μας, δεν χωράμε στα παλιά κουτάκια. Δεν μπορείς πια να συμπληρώσεις τα κενά γνωρίζοντας μερικά μόνο από τα χαρακτηριστικά μας.

Για παράδειγμα υπάρχουν πολλοί που ενώ είναι υπέρμαχοι αυτής που θα ονομάζαμε φιλελεύθερη καπιταλιστική οικονομία (που πολλοί ονομάζουν Δεξιά), υποστηρίζουν κοινωνικές πολιτικές που συνήθως προκρίνονται από αριστερά κόμματα. Τι είναι αυτοί οι άνθρωποι; Αριστεροί ή Δεξιοί; Και εν τέλει, έχει σημασία πώς θα τους χαρακτηρίσουμε; Ιδεαλιστές συγγραφείς τίθενται υπέρ μηχανισμών ελέγχου (εισιτηρίων ας πούμε) και ξαφνιάζουν την υποτιθέμενη κοινή γνώμη η οποία «δεν το περίμενε αυτό από εκείνους», γιατί σε άλλα θέματα τους είχε βρει συμμάχους. Ακόμα και το πλέον ομογενοποιημένο κόμμα, το ΚΚΕ έχει στους κόλπους του γυναίκες τόσο διαφορετικές όσο η Αλέκα Παπαρήγα με τη Λιάνα Κανέλλη, όσο για την παλιά κνίτισσα, το στερεότυπο της κλασικής ψηφοφόρου του κόμματος έχει καταρριφθεί και αυτό.

Επιπλέον, το γεγονός ότι στην Ελλάδα για πολλούς και διάφορους λόγους υψηλό εισόδημα δεν συνεπάγεται υψηλό επίπεδο μόρφωσης και τούμπαλιν, μπερδεύει τα πράγματα ακόμα παραπάνω. Το ίδιο ισχύει και για όλα όσα παλιότερα λειτουργούσαν ως σημάδια ή ενδείξεις ενός συνολικότερου προφίλ: Από το πόσα και τι τατουάζ έχεις μέχρι το αν προτιμάς μπάνιο σε ερημικές ή οργανωμένες παραλίες, από το ποιο δελτίο ειδήσεων παρακολουθείς μέχρι το πόσους ερωτικούς συντρόφους έχεις, κανένα σχεδόν χαρακτηριστικό από μόνο του δεν επιτρέπει γενικεύσεις που να μην είναι παρακινδυνευμένες.

Θυμηθείτε τους αγανακτισμένους: Μια εντελώς ετερόκλητη ομάδα ανθρώπων που ο καθένας για τον δικό του λόγο, τα είχε βάλει με το κράτος, την κυβέρνηση και τους βουλευτές. Το μόνο τους κοινό ήταν ότι δεν χωρούσαν, με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο στο υπάρχον σύστημα. Ακόμα και οι ίδιοι οι βουλευτές, de facto μέρη του συστήματος, νιώθουν ότι δεν χωράνε: Ποτέ ξανά στη μεταπολιτευτική μας ιστορία δεν υπήρχαν τόσα ανεξάρτητα μέλη του κοινοβουλίου.

Τι γίνεται λοιπόν σε αυτή την περίπτωση; Θεωρητικά υπάρχουν τρεις εναλλακτικές: Η πρώτη είναι να προσπαθήσει να ανεβάσει στο κρεβάτι του Προκρούστη όλους όσοι νιώθουν ότι δεν χωράνε και να τους κάνει να ξαναμπούν στα παλιά κουτάκια. Μέχρι στιγμής αυτό είναι που έχει γίνει αλλά είναι παραπάνω από προφανές ότι αυτό το σύστημα δεν μπορεί να συντηρηθεί για πολύ ακόμα. Η δεύτερη εναλλακτική είναι να δημιουργηθούν νέα κουτάκια. Κάτω ο άξονας Αριστεράς – Δεξιάς, ζήτω ο άξονας βορρά – νότου. Και πάλι όμως το μεθοδολογικό ζήτημα δεν επιλύεται. Πάλι θα περισσεύουν άνθρωποι και μετά από λίγο καιρό τα καινούρια κουτάκια θα έχουν γίνει παλιά. Η τρίτη είναι να προσπαθήσουμε να φανταστούμε, και κυρίως να οργανώσουμε τη ζωή μας χωρίς κουτάκια. Η σκέψη είναι τρομακτική γιατί προϋποθέτει πολύ σημαντικές αλλαγές, όμως είναι η πρώτη φορά στην ιστορία που διαθέτουμε τα εργαλεία για να το κάνουμε.

Για παράδειγμα παλιότερα ρωτούσαμε τι λέει η τάδε εφημερίδα για ένα θέμα. Εν προκειμένω, η εφημερίδα ήταν ένα κουτάκι. Τώρα ρωτάμε τι λέει ο τάδε δημοσιογράφος για ένα θέμα. Ο ανεξάρτητος συντάκτης έχει πλέον καταστεί πιο ισχυρός σε επιρροή από την εφημερίδα, γιατί σε μεγάλο βαθμό δεν υφίσταται πλέον τεχνικά και οργανωτικά η ανάγκη της εφημερίδας. Το ίδιο ισχύει και για πολλές άλλες περιπτώσεις, όπου η τεχνολογία έχει επιτρέψει την αναδιοργάνωση ολόκληρων κλάδων. Η δημόσια διοίκηση και η διαχείριση της πολιτικής μας ζωής είναι από τα τελευταία οχυρά, ταμπουρωμένες ακόμα πίσω από μηχανισμούς και κόμματα που παραπαίουν και δεν θα αντέξουν για πολύ. Η αναδιοργάνωση σε μία άλλη νομιμοποιητική βάση, λιγότερο κομματική και ιδεοληπτική και περισσότερο παραμετροποιημένη με έναν τρόπο που να χωρά όλο και περισσότερους χωρίς όμως να τους ομογενοποιεί και να τους καπελώνει αλλά αντιθέτως να αντλεί δύναμη από την ισόνομη διαφορετικότητά τους, είναι αναπόφευκτη.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News